Mała encyklopedia kultury antycznej

Sylwan (Silvanus) mit. rzymski bóg lasów (łac. silva las), pól i trzód, opiekun upraw i bóstwo strzegące granic posiadłości. Ku jego czci obcho­dzono na jesieni dożynki. Podobnie jak i inne bóstwa pasterskie uchodził za miłośnika muzyki;

poświęcona mu była siringa. Z czasem został utożsamiony ż Panem, Paunem, Janusem. W ofia­rach ku jego czci nie mogły brać udziału kobiety.

Symmachi arystokratyczny ród rzymski 1. Lu-cius Aurelius Symmachus, w r. 364/5 praefectus urbi; consul designatus na r. 377, autor pięciu zachowanych epigramów, ojciec znakomitego mówcy, Kwintusa Aureliusa S. 2. Quintus Aure­lius S. (ok. 345 - 405), prefekt Rzymu (praefec­tus urbi) w r. 384 - 385, konsul w r. 391, zna­komity mówca, obrońca starorzymskiej religii przeciw chrześcijanom, wsławiony zwłaszcza mo­wą w senacie wygłoszoną w obronie posągu bo­gini zwycięstwa (Yictwta) przekazaną .-wśród urzędowych sprawozdań, zaopatrzonych-';tytułem Relationes. Prócz tego zbioru zachowały,:'śie listy oraz częściowo mowy. 3. Quintus FaBws Memmius S., jedyny syn mówcy (ur. ok. r. 384). prokonsul Afryki w r. 415, praefectus urbi w r. 418 i n. Zachowały się jego niektóre pisma urzędowe, przeważnie kierowane do cesarzy.

Potomkowie jego byli konsulami w latach 446, 485, 522.

symphonia (łac., gr. symfonia) 1. współbrzmie­nie wielu głosów lub instrumentów muzycznych w odróżnieniu od cantus — śpiewu, melodii po­jedynczego głosu albo jednego instrumentu. 2. egipski i partyjski wojenny instrument mu­zyczny: duży bęben z wydrążonego pnia drzewa albo z miedzi, z dwóch stron obciągnięty napiętą skórą; dźwięk wydobywanego z niego przez uderzenie dwiema pałkami (yirguale). Instrument ten niesłusznie bywa nieraz identyfikowany z tympanum.

Symplegady (gr. Symplegddes, inaczej Kydneaj nesof) dwie małe skaliste wysepki u ujścia Bos­foru Trackiego do Morza Czarnego, bardzo utrudniające żeglugę. Wg mitów do czasu wy­prawy Argonautów wysepki te były ruchome i nawet ptakom nie udawało się obok nich prze­latywać. Dopiero kiedy udało się przepłynąć Argonautom na okręcie Argo, wyspy straciły tę właściwość. W Odysei (pieśń XII) Homer wspomina dwie skały zw. Planktd] (błędne, błąkające się), które przez starożytnych były utożsamiane z S.

Symplicjusz zob. Simplikios.

symploke (gr. symploke, łac. complexio) figura retoryczna polegająca na połączeniu anafoi-y i epifory, np. Qui sunt, oui foedera saepa ruperunt? Karthaginienses. Qui sunt, qui criidelissim helium in Italia gesserunt? Karthaginienses. Qu sunt, qui Italiom deformaverunt? Karthaginiensese (Rhetorica ad Herennium 4,14.): Kto zawsze, zrywał przymierza? Kartagińczycy. Kto pro­wadził w Italii najokrutniejszą wojnę? Karta­gińczycy. Kto zniszczył Italię? Kratagińczycy.

symposiarcha (gr. symposiarchos) uczestnik bie­siady, symposionu, który przewodniczył uczcie, podsuwał tematy do dyskusji, proponował ro­dzaj zabawy, oznaczał ilość obowiązujących kie­lichów wina, wyznaczał kary, polegające prze­ważnie na wypijaniu dodatkowych pucharów wina jednym tchem.

symposion (gr. sympósion) 1. druga część ucz­ty, która rozpoczynała się po spożyciu dań i zło­żeniu ofiary z wina. Biesiadnicy obmywali po raz drugi ręce, niewolnicy wnosili wieńce, olejki, palono kadzidła i podawano wina, których pod­czas pierwszej części uczty (tzw. dejpnon) nie pito. 5. miało charakter zebrania towarzyskiego połączonego z rozmowami na tematy polityczne, filozoficzne, naukowe albo też przybierało cha

sympotyczny

715

synkopa

rakter pijatyki połączonej z grą w kości, popisami akrohatów, fletnistek i innymi rozrywkami. W s. brali udział jedynie mężczyźni. 2. S. tytut zna­nego dialogu Platona (Uczta, Biesiada). Tłem dialogu jest uczta wydana w r. 416 przez poetę tragicznego Agatona z okazji jego pierwszego zwycięstwa w teatrze. Wśród biesiadników znaj­dują się m.in.: Sokrates, komediopisarz Arysto-fanes, lekarz Eryksimachos, Fajdros i Alkibiades;

tematem rozmów jest Eros i uczucie miłości. 3. tytuł dzieła Ksenofonta, w l^órym opisana jest uczta wydana przez bogacza Kalliasza pod­czas Wielkich Panatenajów w r. 422 na cześć zwycięzcy igrzysk, Autolikosa. Udział w biesia­dzie biorą: Sokrates, Antystenes, Charmides i in. Ucztę wypełniają dysputy, występy tancerzy, akrobatów, fletnistek oraz zabawy towarzyskie.

sympotyczny (gr. sympotikós) biesiadny, np. pieśni (zob. symposion).

synafia (gr. syndfeja, łac. synaphia) ścisłe po­łączenie zachodzące między członami wiersza, systemu lub strofy; które sprawia, że człony "te, czyli koła (kold), nie są samodzielnymi wiersza­mi, lecz cząstkami większych całości rytmicz­nych. Połączenie to polega na tym, że na końcu członu związanego s. z członem następnym nie może zachodzić hiatus ani syllaba anceps, do­puszczalne natomiast są: przerzutnia wyrazowa i eiizja. 5. zachodzi np. u Safony, frg. 2, w. 11 -12 (Diehl), między jedenastozgłoskowcem safic-kim a adoniusem, które są połączone przerzutnia wyrazową: .

oppdtessi d'iiden óremm', epirróm-

bejsi tfakua}

L.\.Jl-\^L\^Jl.'^iL.— _^^-L—

Brak natomiast s. u Horacego, Carmina I 32, 15-16:

nęć fubae tellus generat, leonum

ariela nufrix

l.^.L—.l^"^'-L\-^_o -'-\-^/_—

(na końcu jedenastozgłoskowca syllaba anceps i hiatus). Zob. także system.

synalefa (gr. synalo/fe, łac. synoloephe lub synaloepha) 1. w metryce greckiej: zlewanie się w wymowie (bez zaznaczenia tego w piśmie) samogłoski wygłosowej jednego wyrazu (zwykle długiej) z samogłoską naglosową wyrazu nastę­pnego, tak że zachowują one swe odrębne dźwię­ki, ale do wymówienia wymagają tylko czasu jednej zgłoski długiej, np. eg6 ute ^—^J;

orano ajtheros —\^—\^. 2. w metryce łaciń­skiej to samo, co eiizja. Przykłady i objaśnienia terminu zob. eiizja.

synalojfa zob. synalefa.

synarchia (gr. synarchfd) władza sprawowana kolegialnie, współrządy, np. triumwirat.

synedrion (gr. synedrion posiedzenie, rada) 1. rada amfiktionii. 2. miejsce posiedzeń rady amfiktionii.

synekdoche (gr. synekdóche, łac. comprehensio) trop polegający na użyciu wyrazu szczegóło­wego zamiast ogólnego lub odwrotnie, w szcze­gólności użycie: ł) części zamiast całości (pars pro toto), np. tectum (dach) zamiast domws (dom); 2) nazwy rodzaju zamiast gatunku (genus pro specie), np. quadrupes (czworonóg) zamiast equus (koń); 3) liczby mnogiej zamiast liczby pojedynczej (pluralis pro singulari), np. cUpeus — dona parentis (tarcza — dary ojca) zamiast clipeus—donwn parentis (tarcza—dar ojca); di-ximus (powiedzieliśmy) zamiast dlxi (powie­działem).

Synesios z Kyreny (ok. 370-413 n.e.), biskup Ptolemaidy, wyznawca filozofii neoplatońskiej, przedstawiciel współczesnej retoryki. Pozosta­wił po sobie 156 Listów, około 10 Hymnów oraz różne Mowy i Rozprawki (O Królestwie;

Opowieści egipskie, czyli O opatrzności; Dion, czyli O swoim życiu; Pochwala ty siny; O snach i in.) w jeż. greckim.

synidzeza (gr. synizesis, łac. synizesis) zlewanie się z sobą dwóch stojących obok siebie w tym samym wyrazie samogłosek, tak że do wymówie­nia wymagają one tylko czasu jednej zgłoski długiej, np. Peleladed ——^-^-/—, Erinyón \_/.——^ deinde —^, eodem —\-J, aurea ——, prout —.

Synkellos 1. Eliasz i 2. Michał S. z Jerozolimy, •chrześcijańscy poeci bizantyńscy z VIII/IX w. n.e. 3. Georgios S., autor Ekhge chromgrafias (ok. r. 800 n.e.), dzieła stanowiącego jedno ze źródeł do poznania treści zaginionej historii Egiptu Manethona.

synkopa (gr. synkopt) 1. zjawisko fonetyczne polegające na stłumieniu krótkiej samogłoski znajdującej się wewnątrz wyrazu między dwiema spółgłoskami, np. glaktofagos zamiast galakto-fdgos, caldus zamiast calidus. Zjawisko to, ma­jące swój początek w mowie potocznej, pojawia się w poezji, zwłaszcza łacińskiej, gdy wymaga tego potrzeba metryczna, albo też gdy poeta stara się naśladować język codzienny; por. np.

Synnada

716

Syrakuzy

Horacy, Carmina I 36, 8: actae non alio rege puertiae -i—l-\^^i— \\ -\^^il-\JL (puertiae zamiast pueritiae). Niekiedy ulega stłumieniu grupa głosek; zachodź.; to najczęściej w formach czasownikowych, np. surrexe zamiast surrexisse (Horacy, Sermones 19, 73). 2. zjawisko metry­czne polegające na stłumieniu jednego lub dwóch słabych elementów metrum; np. metrum jam-biczne ^-'-'^'J- może wystąpić w postaci bak-cheja ^i—— (wskutek stłumienia krótkiej), kretyka —^L (wskutek stłumienia obojętnej), spondeja -l — (wskutek stłumienia obu ele­mentów słabych) lub molossusa —__ (gdy element obojętny wypełniony jest zgłoską długą, a krótka ulega stłumieniu). S. tego rodzaju występuje najczęściej w lirycznych jambach, tro­chejach i jonikach greckiego dramatu; por. jamb, trochej, jonik. Z braku dostatecznych dowodów nie można z całą pewnością rozstrzy­gnąć, czy element stłumiony zanikał bez śladu, czy też jego wartość czasową uzupełniano w wier­szu przez odpowiednio dłuższe wytrzymanie znaj­dującego się obok elementu długiego, ale ta druga hipoteza wydaje się bardziej prawdopo­dobna. S. elementu długiego spotykamy w bak-chejach C^'-'—) i kretykach (1^_) Plauta;

wykazuje ją kolon bakcheiczny o formie ^'-1| \^L1- i kolon kretycki o formie —\^i \ l-\^iL.

Synnada (gr. Synnada, łac. Synnas) miasto w północnej Frygii, położone niedaleko wzgó­rza, które zawierało złomy marmuru białego z czerwonymi żyłkami (gr. synnadikós lithos, łac. Synnadicus lapis).

Synnas zob. Synnada.

Synnoon z Eginy, grecki rzeźbiarz brązownik działający na początku V w. p.n.e., uczeń Ari-stoklesa, brat Kanachosa z Sikionu.

synojkizm (gr. synojkismós współżycie) połą­czenie się kilku gmin w jedną całość polityczną. S. pojawił się w Grecji w okresie zanikania ustroju rodowego i powstawania miast-państw (polis). Istniały prawdopodobnie dwie odmiany s. Jedna, gdy mieszkańcy gminy pozostawali na miejscu, gminy zaś zrzekały się samodzielności politycznej, zachowując tylko własny zarząd gminny. Odtąd siedzibą ich zarządu stawało się jedno z miast, stolica (polis), gdzie był ratusz. Tak przedstawiał się s. attycki wprowadzony wg tradycji przez Tezeusza. Na pamiątkę s. Ateńczycy obchodzili corocznie święto Symjkia. Inny rodzaj s. spotykamy w Arkadii przy zało­żeniu Tegei i Mantynei, gdzie ludność porzuciła

swe gminy i przeniosła się do miast. Istniała jeszcze zapewne pośrednia odmiana s., kiedy tylko część ludności przeniosła się do miasta.

synojkowie (gr. synojkoj, współmieszkańcy) ogólna nazwa cudzoziemców zamieszkujących w jakimś państwie greckim dłuższy czas lub stale Przysługiwały im pewne prawa, w każdym państwie inne. W Atenach nazywali się metojkami, w niektórych państwach greckich — parojkami.

Synopa (Simpe) miasto w Paflagonii nad Morzem Czarnym; założenie jego łączyli staro­żytni z mityczną wyprawą Argonautów. Skolo­nizowane przez Milezyjczyków po raz pierwszy w r. 751 p.n.e., a następnie w r. 632 po najeź­dzie Kimmeryjczyków, którzy je zniszczyli. Za­kładało liczne kolonie, z których najważniejsze są: Koty ora, Trapezus i Kerasus. Wielki ośro­dek handlowy (ryby, cynober). W r. 183 p.n.e. zdobyte przez króla Pontu Famakesa I. W r. 71 zdobyte przez Lukullusa, zrabowane a następnie odnowione i ogłoszone mitas libera. W r. 45 kolonia rzymska. Miejsce urodzin cynika Dio-genesa i komediopisarza Difilosa.

Syphax zob. Syfaks.

Syracusae zob. Syrakuzy.

Syrakuzy (gr. Syrakusaj, łac. Syracusae) naj­bogatsze i najludniejsze miasto na Sycylii, zało­żone w r. 734 p.n.e. przez Dorów pod wodzą Archiasza. Początkowo położone było na wy­sepce Ortygia, leżącej tuż przy brzegu Sycylii. Niebawem rozrosło się na sąsiednie wybrzeża. W okresie największego rozkwitu składało się z 5 dzielnic, były to: Ortygia, Achradine, Tyche, Neapolis, Epipolaj. Miasto było otoczone mu­rami i posiadało 2 porty. Pierwotna władza arystokracji nie trwała długo. W r. 485 został tyranem Gelon; za jego rządów i za rządów jego następcy, Hierona, doszły S. do wielkiego znaczenia i dobrobytu. Okrutne rządy Trazybu-losa doprowadziły do wybuchu rewolucji, w któ­rej wyniku w S. wprowadzona została demo­kratyczna forma władzy (r. 466 p.n.e.). Rządy demokratyczne nie trwały długo. W r. 406 ogło­sił się tyranem Dionizjos Starszy. W r. 270 Syrakuzańczycy obwołali królem Hierona K, który nawiązał przyjazne stosunki z Rzymem. Jego następca, Hieronim, w czasie II wojny punickiej stanął po stronie Kartaginy, co stało się przy­czyną oblężenia S. przez Rzymian. W czasie zdobywania miasta w r. 212 zginął Archimedes. Od II w. p.n.e. S. stopniowo poczęły się chylić ku upadkowi.

Syreny

717

syssitie

Syreny (gr. Sejrenes, łac. Sirenes) mit. nimfy morskie przebywające na .pewnej z wysp Morza Śródziemnego. Czarującym śpiewem zwabiały przepływających żeglarzy i naprowadzały na miiliste wybrzeże, o które rozbijały się okręty. Wg przepowiedni miały żyć do czasu, aż minie je człowiek, który nie ulegnie czarowi ich głosu. Odyseusz, przepływając obok wyspy S., kazał swym towarzyszom pozaklejać uszy woskiem, siebie zaś kazał przywiązać do masztu; kiedy przepływał okręt Argo, Orfeusz swoim śpiewem przewyższył S. Nimfy, którym po raz pierwszy nie udało się zwyciężyć ludzi, rzuciły się w mo­rze. Bogowie zamienili je w skały. W sztuce wyobrażano S. jako ptaki z głową kobiety, później w postaci pół kobiety, pół ptaka.

'Syria kraj w zach. Azji pomiędzy Morzem Śródziemnym i Eufratem, na północy sięgający do gór Amanos i Taurus, na południu i połudn.--wsch. do Pustyni Arabskiej. W szerszym zna­czeniu obejmowała S.: Palestynę, Penicję, Celesyrię, a nawet Mezopotamię i Asyrię. Pierwsze kontakty z Grecją za pośrednictwem handlowych miast Fenicji. Po wyprawie Aleksandra W. we­szła w skład jego państwa, po jego rozpadzie należała najpierw do Antygonosa, a następnie, od r. 301, weszła w skład państwa Seleucydów. W wyniku wtargnięcia Fartów do wsch. części oraz w rezultacie wojny Antiocha W. z Rzymem państwo Seleucydów zostało ograniczone do właściwej S. W r. 79 S. została podbita przez Tigianesa, króla Armenii. W r. 64 stała się pro­wincją rzymską. Mimo ataków ze strony Partów a następnie Persów 5. pozostawała długo jedną z najbogatszych prowincji rzymskich. W VII w. została opanowana przez Saracenów. W czasach rzymskich była podzielona na 10 okręgów;

Commagene, Cyrrhestice, Pieria, Seleucis, Chal-cidice, Chałybonitis, Palmyrene, Apamene, Cas-siotis, Laodicene. Konstantyn wydzielił 2 półn. okręgi: Commagene i Cyrrhestice w oddzielną prowincję Euphratensis. Teodozjusz II pozostałą część S. podzielił na 2 prowincje: S, Prima, ze stolicą w Antiochii i S. Secunda, ze stolicą w Apamei.

Syria dea (łac., gr. Syria theós) tak nazywano boginię czczoną pod imieniem Atargatis w syryj­skim Hierapolis. Kult S. d. był zbliżony — jak się zdaje — do kultu Kybele.

Syrianos z Aleksandrii z V w. n.e., filozof, nauczyciel Proklosa, współpracownik i następca Plutarcha Młodszego, jeden z epigonów neopla-

tonizmu w Atenach, scholarcha Akademii od r. 431 n.e. Pisał komentarze do Orfeusza, Ho­mera, Wyroczni Pitagorasa, Platona i Arystote­lesa. Wykazywał zgodność nauki Platona z daw­niejszymi poetami i filozofami. Zajmował się także retoryką. Zachowane jedynie komentarze do Metafizyki Arystotelesa i do pism Hermo-genesa De statibus i De ideis.

syrinks (gr. syrinks, łac. siringa, fistula) grecki ludowy instrument muzyczny pochodzenia wscho­dniego, piszczałka, fujarka pastusza, szczególnie rozpowszechniona w Arkadii, znana też pod na­zwą „fletni Pana". W pierwotnej postaci s. skła­dała się z siedmiu różnej długości łodyg trzciny połączonych woskiem. W okresie hellenistycz­nym i rzymskim wykonywano s. z drewna, kości słoniowej i brązu w postaci trzech, pięciu, sied­miu, ośmiu i więcej rurek o rozmaitej długości, spojonych w dwóch miejscach.

Syros (gr. Syros) wyspa na Morzu Egejskim, jedna z Cyklad. Należała do Związku Morskiego Aten. Ojczyzna Ferekydesa, najstarszego pro­zaika greckiego.

Syrtis (gr. Syrtis) dwie wielkie zatoki Morza Śródziemnego w środkowej części pomocnego wybrzeża Afryki: Syf ta Wielka (łac. S. maior, gr. hę megdle S.) — wschodnia, pomiędzy przy­lądkami Cephalae (gr. Kefalaj) Promontorium i Boreum (gr. Borejon) Promontorium oraz Syria Mata (łac. S. minor, gr. hę mikrd S.) — zachodnia, pomiędzy wyspami Certina i Meninx (Lotophagitis). Wody zatok były niebezpieczne do żeglugi z powodu mielizn, raf i piaszczystych, słabo zagospodarowanych wybrzeży.

Syros (Publilius S.) zob. Publilii 4.

syssitie lub fejditie (gr. syssitia, fejditia 1. mn.) wspólne, publiczne wieczerze u Spartan, obo­wiązujące wszystkich pełnoprawnych obywateli powyżej 20 roku życia. Tylko polowanie lub składanie ofiary usprawiedliwiało nieobecność. Każdy uczestnik dostarczał co miesiąc pewną ilość mąki jęczmiennej, wina, sera, fig oraz pieniądze na mięso. Niedostarczenie składki po­wodowało ograniczenie w prawach obywatel­skich. Przy jednym stole zasiadało 15 osób. Główną potrawą podawaną na s. była hajmatta, tzw. czarna zupa, tj; mięso wieprzowe z solą i octem gotowane we krwi. Wino pito tylko rozcieńczone z wodą. Rozmowa toczyła się wokół spraw publicznych. Przyjęcia kandydata dokonywano za pomocą głosowania: każdy z uczestników s. rzucał gałkę chleba do naczy

system

718

ścienne malarstwo

nią, które obnosił na głowie niewolnik. Zwyczaj­ne gałki oznaczały przyjęcie, silnie spłaszczone odmowę. Do s. dopuszczano też młodzież, aby już wcześnie zapoznawała się ze sprawami pu­blicznymi. Tego rodzaju wieczerze odbywały się również na Krecie z tą różnicą, że koszty po większej części ponosiło państwo.

system (gr. systema eks homójón) termin me­tryczny: szereg jednakowych członów metrycz­nych {kóla) —najczęściej dymetrów — oddzielo­nych od siebie przeważnie dierezą; system koń­czy się zazwyczaj członem katalektycznym. Mię­dzy członami panuje synafia, tzn. niedopusz­czalne są na końcu członów (z wyjątkiem członu ostatniego) hiafus i syllaba anceps, co oznacza, że nie są to wiersze samodzielne, lecz tylko cząstki większej całości rytmicznej. Por. s. Aj-schylosa, Supplices 15-19, złożony z dymetrów anapestycznych akatalektycznych, a kończący się dymetrem anapestycznym katalektycznym:

ftugein aneden did kym' hdliffn, kelsaj d' Argus gajan, hóthen dŚ genos hemeteron, tes ojstrodónu boós eks epafes kaks epipnójas Diós euchómenon, telelestaj. —L.^/^L.\'^J^f-'-\^i^i L

'^^\^.'-'-'^^\^'-L\—-'-^^\^'-'-

'^-A-^-'-^¹^'—!——^"^/——_'_

'^"^'-L'^'^'-'-!'^"^'-'-—

systole zob. skrócenie 1.

Syzyf (Sisyfos) mit. syn Eola i Enarety, za­łożyciel i król Efyry (późniejszego Koryntu), inicjator igrzysk istmijskich. Uchodził za bardzo przebiegłego i chciwego. Kiedy Autolikos ukradł mu stada, Syzyf z łatwością odnalazł je, gdyż uprzednio wyciął na kopytach zwierząt swoje imię. Przed ślubem Antiklei, córki Autolikosa, z Laertesem Syzyf zdobył jej miłość; ich synem miał być Odyseusz. Za zdradzenie tajemnic boskich Zeus postanowił ukarać S. przedwczesną śmiercią. Wysłał po niego Tanatosa (boga śmier­ci), którego S. uwięził, wskutek czego ludzie przestali umierać, aż wreszcie Zeus zażądał uwolnienia boga. Przed śmiercią S. zabronił swej żonie wyprawiania pogrzebu, w podziemiu natomiast prosił Hadesa o wypuszczenie go na krótko dla ukarania żony. Do podziemia jednak nie wrócił, musiał go sprowadzić Hermes. Zeus ukarał S. każąc mu w podziemiu toczyć pod górę kamień, który po każdym wtoczeniu na szczyt spadał (stąd przysłowie: syzyfowa praca).

szekiel (hebr. shekel, łac. siglus) babilońska jednostka monetarna i wagowa równa ^l!w miny w systemie wagowym i V5o miny w systemie monetarnym. S. -moneta był złoty lub srebrny, przy czym srebrny ważył 13 V 3 rażą więcej niż złoty. W Grecji s. zwano staterem.

Szmurlo Augustyn (1821 - 1S88) filolog kla­syczny, autor krótkiego zarysu literatury rzym­skiej, podręcznika gramatyki łacińskiej i roz­praw z zakresu dydaktyki. Przełożył Iliadę Ho­mera, naśladując metrum oryginału (Warszawa 1887).

Szymon z Pilzna zob. Marycki Szymon.

Szymonowie Szymon (Simon Simonides) 1558 -1639; znakomity polsko-łaciński poeta huma­nista, z pochodzenia mieszczanin lwowski no­bilitowany i mianowany przez króla Zygmunta III poetą królewskim, doskonały znawca języka ła­cińskiego i greckiego. Karierę życiową i sławę literacką w kraju i na zachodzie zawdzięcza przede wszystkim twórczości łacińskiej, obej­mującej pisane świetną łaciną epithalamia i panegiryki poświęcone hetmanowi Janowi Zamoy-skiemu, z którym S. pozostawał w zażyłych stosunkach (Flagellum livoris, 1588—cykl ód w jego obronie—i Aelinopean, 1589, dla'ucz­czenia zwycięstwa Zamoyskiego nad Tatarami), albo Zygmuntowi III. Pisał też pieśni żałobne, epigramaty, ody pindaryczne (dla syna hetmana, Tomasza). Oda Thoma, tu qwdam jest pochwałą rządów Batorego i wyrazem troski patriotycznej o kraj osierocony na skutek śmierci króla. Będąc z natury i talentu lirykiem, sięgnął jednak S. do twórczości dramatycznej, pisząc iaciński dramat humanistyczny Castus Joseph (Kraków 1587) oraz osnutą na motywie trojańskim Pen-thesileę (Zamość 1618). Obie sztuki, dziś oce­niane jako słabe, były ongi popularne i tłuma­czone na polski. Patronami polskiej twórczości S. jako autora przede wszystkim Sielanek (1614, 1638) są idyilicy starożytni, Teokryt i Wergiliusz;

echa świata antycznego brzmią też wyraźme zwłaszcza w niektórych siekankach, jak Mppsus, Wierzby (ślady Metamorfoz Owidiusza).

ścienne malarstwo zwyczaj zdobienia malowi­dłami ścian w mieszkaniach rozpowszechnił się w II w. p.n.e. Wykopaliska archeologiczne od­kryły dużą ilość malowideł ściennych, przeważ­nie w miastach italskich, jak Herkulanum, Sta-bie, Pompeje, Rzym, Ostia. Malowidła te dzieli się na 5 stylów: 1) Styl inkrustacyjny (od II w. do r. 80 p.n.e.) naśladował inkrustowanie

ścienne malarstwo

719

świątynia

ścian płytami barwnego, często żyłkowanego marmuru. W młodszej fazie stylu wprowadzono podział ściany poziomy (malowanie cokołu i gzymsu) oraz pionowy (malowanie pilastrów lub kolumn). Motywy malowano perspektywi­cznie. Motywy figuralne, jeśli występowały, umieszczano nad gzymsem ściennym. 2) Styl architektoniczny (r. 80 - 30 p.n.e.): podział ściany — podobnie jak w stylu inkrustacyjnym — motywami architektonicznymi na 9 poł. Pole środkowe, przeznaczone na obraz, często wy­konywano w formie kapliczki acdiculum, której sufit i belkowanie wsparte były na kolumnach. Wszystkie motywy malowano perspektywicznie, w proporcjach odpowiadających proporcjom rze­czywistym. Kapliczka tworzyła oprawę obrazu, który znajdował się na jej tylnej ścianie. Pola boczne kapliczki wypełnione były również malo­widłami o pojedynczych motywach figuralnych. Na cokole malowano często drobniejsze pejzaże. Kolory tego stylu są ciepłe i żywe. 3) Styl kla-sycyzujący lub egiptyzujący (dla Pompe­jów r. 30 p.n.e. — r. 63 n.e.) zachowuje na ogół potrójny podział ściany w kierunku piono­wym i poziomym; dzielące ścianę motywy ar­chitektoniczne, szczególnie pilastry i kolumny, maluje w bardzo wysmukłych proporcjach. Ścia­ny i dekoracja robią wrażenie płaszczyznowe. Stosowane są barwy stonowane i cichsze, zwłasz­cza zimne: zielone, niebieskie, fioletowe. Malo­widła mają charakter wytworny. 4) Styl iluzjo-nistyczny (w Pompejach — do zasypania mia­sta w r. 79, na innych terenach prawie przez cały II w.) jest również stylem architektonicz­nym, różni się jednak od stylu 2 spotęgowaniem tendencji iluzjonistycznych. Malowane są per­spektywiczne kilkuplanowe widoki oglądane przez otwory okien czy drzwi. Ściana robi wrażenie rozerwanej, malowidła mają charakter niespo­kojny. Ulubioną tematyką są motywy teatralne, zwłaszcza scaenae front es, przednie ściany bu­dynków teatralnych, tworzące tło dla akcji roz­grywającej się na podium scenicznym. W tej tematyce można się dopatrywać śladów działal­ności zawodowych skenografów, jak Alabandos z Apaturii czy Serapion, którzy tak się podobno wyspecjalizowali w swoim gatunku malarskim, że nie potrafili poprawnie namalować postaci ludzkiej. Farby stosowane są jeszcze żywsze i cieplejsze niż w stylu architektonicznym: pur­pura, szafran, cynober, żółć, złoto, fiolet. Bo­gate kolory harmonizują / całością przedstawie­nia, przeważnie barokowo przeładowanego. Miej­sca na sceny figuralne jest mało. 5) Styl piąty zw. ramowym (czasy Antoninów i Sewerów, tj. druga poł. II i III w.): zasadnicza cecha— podział ściany za pomocą ram na mniejsze pola, najpierw czworokątne, potem także wieloboczne, trójkątne i medalionowe owalne. Te niewielkie płaszczyzny zdobione są zwykle pojedynczymi motywami, jak ptak, głowa ludzka, roślina. Styl ten współzawodniczy z podobnie rozpla­nowanymi sztukateriami. Tematyka przedsta­wień figuralnych, obrazów w omówionych sty­lach jest przeważnie grecka, zaczerpnięta z mito­logii, z historii bohaterskiej bądź z historii nowszej (megalografia): Rzadziej występuje por­tret (ejkonografia) i pejzaż (skiagraficzny czy kompendiariowy). Stanowią one refleks, a cza­sem nawet kopie malowideł greckich z epoki hellenistycznej i klasycznej, np. malowidło her-kulańskie przedstawiające spotkanie Heraklesa z Telefosem jest prawdopodobnie wierną kopią obrazu Apellesa. ślimacznica zob. woluta. Śmiałek Wincenty (1863-1943) filolog i ar­cheolog klasyczny, uczeń K. Morawskiego, pre­zes (1927, 1928) Polskiego Towarzystwa Filo­logicznego, autor licznych artykułów z zakresu filologii, archeologii i historii sztuki w czaso­pismach „Eos", „Kwartalnik Klasyczny", „Kwar­talnik Historyczny" i-in. śniadanie zob. prandium. świątynia (gr. hierón, łac. templum) w pojęciu starożytnych dom bóstwa; mieściła posąg kul­towy, przybory liturgiczne, niekiedy skarbczyk lub skarb miasta (opistodomos w Partenonie). Wierni gromadzili się przed S., nie wchodząc do wnętrza, stąd niewielkie wymiary ś.; skromna dekoracja wnętrza, rozbudowana i bogato deko­rowana strona zewnętrzna. Kamienna ś. grecka wykształciła się w VII/VI w. p.n.e., biorąc po­czątek z drewnianego megaronu. Porządek do-rycki przeważał w Grecji lądowej i Wielkiej Grecji, porządek joński wykształcił się w Azji Mn.; odmiana koryncka porządku jońskiego, wprowadzona najpóźniej, rozpowszechniła się w okresie hellenistycznym i rzymskim. W zasa­dzie poza nielicznymi ś. okrągłymi (tolos, mo-nopter) ś. grecka budowana jest na planie pro­stokąta, w kierunku wschód-zachód, z wejściem w krótszym boku wschodnim, kryta dachem dwuspadowym (z wyjątkiem ś. hypetralnych, tj. bez dachu, odkrytych) opartym na belkowaniu