Mała encyklopedia kultury antycznej

Ajschylos (gr.; łac. Aeschylus, spolszczone także Eschyl) 1. A. z Eleusis (525-456 p.n.e.), syn Euforiona, najstarszy z trzech wielkich tra­gików greckich, pochodził z zamożnego rodu ziemiańskiego. Młodość jego przypadła na czasy upadku Pizystratydów i ugruntowania w Ate­nach ustroju demokratycznego. Brał czynny udział w walkach Greków z Persami pod Ma­ratonem, Salaminą a może i Platejami. Wynik wojny utwierdził jego przekonanie o wyższości ustroju demokratycznego Aten nad despotyzmem perskim. W ostatnich latach życia poeta wszedł w konflikt z władzami ateńskimi, został nawet oskarżony o zdradzenie tajemnicy misteriów. Uszedł więc na Sycylię, dokąd już przedtem wy­jeżdżał w celu wystawiania swoich sztuk; zmarł w Geli, gdzie mu wzniesiono wspaniały grobo­wiec. Pierwszą tragedię wystawił w 25 roku ży­cia, pierwsze zaś swoje zwycięstwo sceniczne od­niósł w r. 484 p.n.e. Odtąd wielokrotnie odnosił triumfy, dopóki nie pokonał go młody Sofokles. Napisał 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych, z czego zachowało się, obok wielu tytułów i frag­mentów, 7 sztuk w. całości: Hiketides (Błagalnice); Persa] (Persowie) ;Prometheus desmotes (Prometeusz skowany); Heptd epi Thebas (Siedmiu przeciw Tebom) oraz jedyna zachowana w całości trylogia Oresteja, na którą się składają: Aga-memnon, Choefóroj, (Ofiarnice), Eumenides (Eu

menidy). A. wprowadził na scenę drugiego aktora, wysunął dialog na pierwszy plan, ograniczając rolę chóru, stworzył cały aparat sceniczny, udo­skonalił strój aktorów. Wielką rolę w jego tra­gediach odgrywa element muzyczny, zarówno partie chóralne, jak solowe. Postacie sztuk są majestatyczne, posągowe, styl wzniosły i pate­tyczny. Mimo że A. pochodził z rodziny arysto­kratycznej, był ściśle związany z nowo powstałą demokracją, co jest widoczne nie tylko W Persach opiewających zwycięstwo demokracji ateńskiej nad despotyzmem i tyranią wschodnią, lecz przede wszystkim w jego najdoskonalszym dziele, Oreslei. Trzecia część dzieła kończy się ustano­wieniem przez Atenę Areopagu wydającego wy­rok na Orestesa i na dawne prawo rodowe, prawo krwawej zemsty. Dzieło to jest głębokim i symbolicznym ujęciem historii społeczeństwa greckiego, które od form państwa plemiennego i jego instytucji wzniosło się na poziom demo­kratycznej polis. Idea historycznego postępu spo­łeczeństwa jest również tematem Prometeusza sko­wanego, którego bohater, wykradłszy bogom ogień stał się symbolem walczącej o postęp ludzkości. W tej sztuce Zeus jest przedstawiony jako znienawidzony tyran. W innych tragediach Zeus jest uosobieniem sprawiedliwości, która nagradza za dobro, a karze za zło. Cierpienie ma sens wychowawczy, przez nie bóg uczy czło­wieka prawdy. W dziedzinie religijno-etycznej A. jest przedstawicielem poglądów głoszonych raczej przez konserwatywną część społeczeństwa, jest heroldem sofrosyne (roztropności). Głosi tezę o zakreślonych przez bóstwo granicach działania człowieka, twierdzi, że zuchwałość wobec bo­gów, tzw. hybris, nieuchronnie prowadzi do zguby. Tragedie A. przełożyli na język polski:

Zygmunt Węciewski, Kazimierz Kaszewski, Jan Kasprowicz, Stefan Srebrny.

Ajson mit. syn Kreteusa, założyciela miasta Jolkos w Tesalii, i Tyro, córki Salmoneusa, wnuk Eola, brat przyrodni Paliasa, ojciec Jazona. Wg jednych wersji, gdy dowiedział się, że Pelias godzi na jego życie, popełnił samobójstwo, wg innych, późniejszych mitów, doczekał się powrotu syna z Kolchidy i został odmłodzony przez Medeę. Zob. Jazon.

Ajsopes zob. Ezop.

Ajther zob. Eter.

Ajthiopia zob. Etiopia.

Ajtna zob. Etna.

Ajtolia zob. Etolia.

Ajtolos

25

akefaliczny wiersz

Ajtolos zob. Etol.

Ajtra (Ajthra) mit. 1. córka króla Trojzenu, Pittheusa, matka Tezeusza, którego ojcem miał być Posejdon lub Ajgeus (zob.) 2. córka Okea-nosa i Tetydy; urodziła Atlasowi córki zw. Hyadami i syna Hyasa.

Akademia gaj platanowy nad rzeką Kefisos, na północny zachów od Aten, poświecony hero­sowi Akademosowi. Platon kupił tę posiadłość i założył szkołę filozoficzną nazwaną A., która przetrwała aż do r. 529 n.e., kiedy zamknął ją cesarz Justynian. Na czele -"i. stał scholarcha. Uprawiano w niej nie tylko filozofię, ale również astronomię i matematykę. Z grona A. wyszedł Teudios z Magnezji, autor podręcznika matema­tyki, oraz genialny matematyk, astronom i ge­ograf Eudoksos z Knidos. Pierwszym scholarcha po śmierci Platona został Speusippos. W historii A. rozróżniamy następujące okresy: a) Stara A. — szkoła Platona i jego bezpośrednich następców, którzy zachowując późną naukę Platona jako główną podstawę, wprowadzili do niej ele­menty pitagorejskie, a następnie wysunęli na pierwszy plan zagadnienia etyczne; b) Średnia A. — od III w. p.n.e., charakteryzuje ją scep­tycyzm, który znajduje wyznawcę w osobie scho-larchy Arkesilaosa. Najwybitniejszymi reprezen­tantami sceptycyzmu w A. w II w. p.n.e. byli Karneades i jego uczeń, Kartagińczyk z pocho­dzenia, Hasdrubal, który przyjął imię Klejto-macha; c) Nowa A.—od w. I p.n.e., której głównymi przedstawicielami byli eklektycy, nau­czyciele Cycerona, Filon z Larissy i Antioch z Askalonu. W III w. n.e. A. ulega wpływom mistycznym, powstaje wtedy nowa doktryna, tzw. neoplatonizm, której twórcą jest Plotyn (zob.).

Akademos mit. heros ateński, który wedle po­dania wskazał Kastorowi i Polideukesowi miejsce, gdzie została ukryta ich siostra Helena, porwana przez Tezeusza. Poświęcony był mu piękny gaj platanowy nad rzeką Kefisos, gdzie Platon za-, łożył swą szkołę filozoficzną.

Akanias mit. 1. syn Antenora i Teano, przy­wódca Dardanów pod Troją. 2. książę tracki zabity przez Ajasa. 3. syn Tezeusza i Fedry, jeden z przywódców greckich pod Troją.

akant (gr. akanthos) roślina z gatunku ostów, której liście stanowiły częsty rzeźbiarski motyw dekoracyjny, jak np, w kapitelach kolumn ko-rynckich, zwieńczeniach steli nagrobnych itd. Motyw ten, wg Witruwiusza został po raz pierw­szy użyty przez rzeźbiarza greckiego Kallima-chosa na początku IV w. p.n.e.

Akantos (gr. Akanthos) 1. miasto w Egipcie na lewym brzegu Nilu, znane ze świątyni Ozy-rysa. 2. miasto na wschodnim wybrzeżu Chal-kidyki nad Zatoką Strymońską.

Akamania zachodnia część Grecji Środkowej, między Etolią a Epirem, położona nad' Zatoką Ambrakijską. Kraj górzysty, pokryty lasami za­mieszkiwały początkowo plemiona illiryjskie, później został opanowany przez plemiona do-ryckie. W III w. p.n.e. A. należała do Związku Etolskiego (zob.).

Akastos mit. syn Peliasa, króla Jolkos, uczes­tniczył w wyprawie Argonautów, podjętej na rozkaz Peliasa i w wyprawie na dzika kalidońskiego. Gdy Medea zabiła Peliasa, wypędził ją z Jazonem z Jolkos i sam osiadł na tronie.

akatalektyczny wiersz wiersz, którego zakoń­czenie stanowi pełna stopa lub pełne metrum (zob. katalektyczny wiersz). Akcjum (gr. Aktion, tac. Actiiim) dziś Punta;

przylądek Akarnanii nad Zatoką Ambrakijską ze słynną świątynią Apollina, potem nazwa miasta zbudowanego przez Augusta na pamiątkę zwycięstwa odniesionego przez niego nad Anto­niuszem i Kleopatrą w r. 31 p.n.e.

Akcjusz (Lucius Accius) poeta i gramatyk, największy tragik rzymski okresu republikań­skiego. Urodził się w r. 170 p.n.e., w umbryj-skim mieście Pisaurum, pochodził z wyzwoleń­ców. Około r. 140 p.n.e. przeniósł się do Rzymu. Odbył podróż do Grecji i Azji Mn. dla pogłę­bienia swego wykształcenia. Po powrocie do Rzymu znalazł możnego protektora w osobie Decimusa luniusa Brutusa, konsula z r. 138. Umarł ok. 85 r. p.n.e. Z jego spuścizny drama­tycznej zachowało się przeszło 40 tytułów tra­gedii i fragmenty w ilości ponad 700 wierszy. Wzorował się przeważnie na trzech wielkich tra­gikach greckich, niekiedy przetwarzał sztuki ich epigonów. Najwięcej sztuk opartych jest na mi­tach z cyklu trojańskiego, inne tematy zaczerpnięte są z cyklu tebańskiego lub dotyczą losów Dio-nizosa. Znamy też dwa tytuły tragedii osnutych na dziejach rzymskich, tzw. fabulae praetextae, są to: Brutus i Aeneadae sive Decius. Jako gra­matyk A. zajmował się językiem łacińskim i re­formą pisowni, interesowały go też problemy filologiczne i krytyczne z zakresu poetyki.

akefaliczny wiersz (gr. akefalos bez głowy) wiersz pozbawiony swego pierwszego elementu;

M§ks3i&d§SL ^^sHsL^ ^sisiariscs.^siiJssSk-.

Akestes mit. syn sycylijskiego boga. rzecznego Rrimissosa i Trojanki Segesty. Założył miasto na zachodnim wybrzeżu Sycylii, które nazwał imieniem matki. Gościł u siebie Eneasza i kazał pochować jego ojca, Anchizesa, na górze Eryks.

Akestor rzeźbiarz-brązownik z Knossos na Krecie, twórca posągu Aleksibiosa z Heraja.

Akis (gr.; łac. Acis) mit. syn Fauna i nimfy Symaithis, ukochany Galatei. Zazdrosny Polifem ujrzawszy kochanków zaczął ich ścigać; w czasie ucieczki Galatea wskoczyła w morze i uszła Cy­klopowi; A. uderzony i przywalony wielkim ka­mieniem, został zamieniony w rzekę.

akme gr. okres największego rozkwitu władz umysłowych człowieka; wg Apollodora z Aten a. przypada na 40 rok życia. Niektórzy staro­żytni biografowie i historycy literatury, jak np. Apollodor z Aten i Euzebiusz nie podawali dat urodzenia i śmierci autorów, przeważnie sobie nieznanych, lecz określali czas ich rozkwi­tu. Pozwala to określić w przybliżeniu datę uro­dzenia niektórych autorów starożytnych.

Akojtes (gr.; łac. Acoetes) sternik znany z mitu o Dionizosie. Towarzysze A. znaleźli na wyspie Chios boga Dionizosa w postaci śpiącego chłop­ca i zabrali go ze sobą na okręt, mimo protes­tów A. Po obudzeniu się chłopiec zażądał, aby go przewieziono na wyspę Naksos, czego żegla­rze nie uczynili. Wówczas Dionizos przez zemstę zesłał na nich obłęd; żeglarze wpadli do morza i zostali zamienieni w delfiny. Ocalał jedynie A., który został kapłanem Dionizosa.

Akontios zob. Kydippe.

Akragas¹ słynny toreuta grecki z IV w. p.n.e.

Akragas² zob. Agrigentum.

Akrisios 1. mit. syn Abasa i Okalei, brat Proj-tosa (zob.), król Argos. Córką A. i Eurydyki była Danae, której wyrocznia przepowiedziała, że syn jej zabije A. Zob. Perseusz. 2. strateg w Sikionie za panowania tyrana Eufrana w r. 367 p.n.e.

Akrokeraunia przylądek Epiru najbardziej wy­sunięty na północ.

Akrokorynt (gr. Akrokórinthos) akropolis mia-

T"-°TO

• ^ '^ssa^, ^ss?s^

nagie partie ciała byty WYkotians t, kanwawa. lub marmuru, czasem z kości słoniowej, pozos­tałe zaś części, przykryte odzieżą zarzuconą na posąg, wykonane z drzewa lub gliny.

akropolis gr. w Grecji starożytnej osiedle lub miasto położone na wzgórzu. W kulturze my-keńskiej (II tysiąclecie p.n.e.) a. była zamkiem obronnym, który z czasem przekształcił się w ośrodek kultu (np. w Atenach). W okresie hellenistycznym w nowo budowanych miastach, jak: Korynt, Knidos, Priene, a. stanowiła ufor­tyfikowaną twierdzę, ostatni punkt oporu w razie zajęcia dolnego miasta przez wroga. W Perga'-monie a. przekształciła się w najwspanialszą część miasta będącego ośrodkiem władzy religij­nej i królewskiej. A. ateńska była słynna w sta­rożytności z bogatych wotów (np. Atena Promachos i Atena Lemnia, obie dłuta Fidiasza) i ze wspaniałych pomników architektury, których ruiny zachowały się do dzisiaj: Partenon (zob.), Propyleje (zob.), świątynia Nike Apteros (zbu­dowana w r. 125), Erechtejon (zob.).

Akrotatos 1. syn KIeomenesa II, króla Sparty. Był przeciwny zdjęciu hańby z uciekających z pola bitwy pod Megalopolis w wojnie z An-typatrem (331 r. p.n.e.). Wbrew stanowisku pań­stwa udał się na Sycylię i tam walczył po stronie miasta Akragas przeciw tyranowi Syrakuz, Aga-toklesowi. 2. wnuk poprzedniego, król Sparty, panował przez rok, zginął ok. r. 252 p.n.e. w wojnie z Aristodemosem, tyranem Megalopolis.

akroterion gr. element dekoracyjny w archi­tekturze starożytnej, będący zwieńczeniem szczytu i bocznych kątów przyczółka. Występuje głównie w kształcie stylizowanej palmety lub trójnogu, niekiedy posągu lub grupy statuarycznej, np. w budownictwie etruskim. A. były kamienne, marmurowe, terakotowe lub brązowe.

Akryzjos zob. Akrisios.

Aksionikos (IV w. p.n.e.) komediopisarz grec­ki, przedstawiciel komedii średniej, autor komedii Fileuripides, w której szydzi ze zwolenników Eurypidesa. Zachowały się z niej, jak i innych dzieł A. tylko fragmenty.

Aksiopistos

27

akwedukt

Aksiopistos z Lokroj domniemany fałszerz zbioru gnom Epicharma (zob.).

Aksios (łac. Axius) największa rzeka Mace­donii; wypływa ze Scardus mons, przepływa przez cały kraj i wpada do Zatoki Termaickiej.

aksones (gr. Ip. dkson oś) obracające się na osi słupy, pierwotnie drewniane, potem zapewne kamienne, które znajdowały się w Prytanejon w Atenach i zawierały tekst praw Solona (zob.).

Aktajon zob. Akteon.

Akte l {Ciaudia Acte) Greczynka, wyzwolenica, kochanka Nerona. Początkowo podobnie jak Seneka i Burrus miała dobroczynny wpływ na Nerona, później pozbawiona łaski pozostała mi­mo to do końca życia cesarza na dworze; po śmierci Nerona zajęła się pogrzebaniem jego ciała.

Ahte² 1. półwysep na Peloponezie między Zatoką Eginacką a Argolidzką. 2. starożytna nazwa Attyki. 3. wschodni, górzysty cypel pół­wyspu Chalkidyki.

Akteon (gr. Akta/on, łac. Actaeon) mit. syn Aristajosa i Autonoe, córki Kadmosa, bohater tebański, słynny myśliwy. Przypadkiem ujrzał Ar­temidę w kąpieli, za co został zamieniony w je­lenia i rozszarpany przez własne psy.

Aktion zob. Akcjum.

aktor (gr. hypokrites od hypokrinomaj odpo­wiadam; etruski istrio, łac. histrio, później także actor) w Grecji a. zaczęli wcześnie występować w doryckich scenkach obyczajowych. Do chóru, który dal początek tragedii attyckiej, miał wpro­wadzić pierwszego a. (protagonistę) Tespis, drugiego (deuteragonistę) Ajschylos. trzeciego (tritagonistę) Sofokles. Początkowo sam poeta był wykonawcą głównej roli swej tragedii; do­piero Sofokles, który z powodu słabego głosu tylko dwa razy sam występował, wyznaczył głów­nego o. — protagonistę. Od r. 449 p.n.e., inicja­tywa organizowania widowisk przeszła w ręce państwa. Doborem a, zajmował się archont i o. protagonista, który pełnił niejako funkcję dyrektora zespołu aktorskiego. W Grecji zawód a. cieszył się ogólnym szacunkiem, gdyż Grecy do­ceniali rolę wychowawczą i artystyczną teatru. A. korzystali ze specjalnych przywilejów, wolni byli od obowiązku służby wojskowej i od obo­wiązku płacenia podatków. W III w. p.n.e., po utracie niepodległości Grecji powstaje związek a, scenicznych dla organizowania widowisk i obro­ny interesów aktorskich (tzw. synodos lub koj-non). Do związku należeli: a. tragiczni i komicz­ni, a. dramatu satyrowego, poeci dramatyczni, didaskalosowie (tzn. reżyserzy chóru i baletu), chórzyści, tancerze, muzycy, suflerzy. Związek posiadał własny zarząd z przewodniczącym, se­kretarzem, skarbnikiem i kapłanami. Najlepsze trupy wędrowne pochodziły z Aten, Teb, Argos, Teos, Cypru, Region. Dzięki didaskaliom i listom zwycięzców w agonach tragicznych znamy szereg nazwisk a., np. w tragedii Ajschylosa występo­wał stale Kleandros i Mynniskos, w tragediach Sofoklesa — Klejdemides. A. był m. in. sławny mówca Ajschines oraz syn Eurypidesa, Mnesi-lochos. Do Rzymu sprowadzono a. z Etrurii w r. 364 p.n.e., stąd nazwa etruska istrio. Za­wód a., jak każda inna zarobkowa praca, był w Rzymie w pogardzie. Na scenie występowali tylko niewolnicy, wyjątek stanowiła farsa atel-łańska, w której ze względu na jej charakter amatorski brała udział wolno urodzona młodzież rzymska. Za występy niewolników wynagrodze­nie otrzymywał ich właściciel czy też przedsię­biorca teatralny — dyrektor trupy dominus gregis. Szkół aktorskich w starożytności nie było. Kan­dydaci na a. kształcili się u sławnych a. (którzy byli przeważnie dyrektorami grupy), np. w Rzymie w czasach Cycerona u Roscjusza i u retorów;

mieli obowiązek przestrzegania ściśle systema­tycznego trybu życia: stosowania ćwiczeń gim­nastycznych, ograniczenia w jedzeniu, powściągli­wości w piciu itd. (zob. maska, teatr).

Akusilaos z Argos jeden z najstarszych pro­zaików greckich (pocz. V w. p.n.e.), autor za­chowanych tylko we fragmentych dzieł pt. Ge­nealogia], Kosmogonia, Theógonia, w których pa­rafrazował prozą epopeję i inne dzieła Hezjoda. Używał dialektu jońskiego.

akwedukt (łac. aąuaeductus) wodociąg, kanał podziemny, naziemny lub wzniesiony na arka­dach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami. A. były wznoszone zarówno na Wscho­dzie, jak również na Krecie (Knossos) i innych wyspach Morza Śródziemnego (w kulturze egej­skiej) i w Grecji. W Grecji ślady najstarszych a. zachowały się w Tirynsie i Mykenach (II tysiąc­lecie p.n.e.), na Samos (VI w. p.n.e.), w Koryricie i Atenach (V w. p.n.e.). Monumentalne rozwią­zanie a. stanowi jeden z najbadziej charakterys­tycznych elementów użytkowego budownictwa rzymskiego. Do najbardziej znanych a. rzymskich należą: Aqua Appia (312 r. p.n.e.), Anio Vetus (272 r. p.n.e.), Aqua Marcia (140 r. p.n.e.), Aqua Tepula (125 r. p.n.e.), Aqua lulia (33 r. p.n.e.),

Akwileja

28

Alastor

Aqua Virgo (19 r. p.n.e., do dziś częściowo uży­wany), Aqua Alsietina (2 r. p.n.e.), Aqua Ciaudia i Anio Novus (38 - 52 r. n.e.). W prowincjach rzymskich najsłynniejsze a. były w Nemausus (dziś Nimes w pd. Francji), tzw. dziś Pont du Gard (okres Antoninów), i w Segovii w Hiszpanii (okres Trajana). a. rzymskie zachowały się frag­mentarycznie.

Akwileja (łac. Aquileia) silnie obwarowana ko­lonia rzymska nad północnym Adriatykiem, za­łożona w r. 182 p.n.e. Wkrótce stała się poważnym ośrodkiem handlowym, ponieważ tędy przecho­dziły drogi na północ i wschód (Via Aemilia). Miasto doszło do największego rozkwitu w okre­sie cesarstwa rzymskiego. Zostało zburzone w r. 452 n.e. przez Attylę i w r. 568 n.e. przez Longobardów.

Akwilo (łac. Aquilo) wiatr północny, grecki Boreas. W sztuce przedstawiano go w postaci siwego starca z ogonem węża. W mitologii był synem Eola i Jutrzenki, małżonkiem Oreityi, ojcem Kalaisa i Zetesa.

Akwilonia (łac. Aawlonid) miasto w kraju Hirpinów w Italii pd. słynne ze zwycięstwa kon­sula Papiriusza Kursora nad Samnitami w r. 293 p.n.e.

Akwinum (łac. Aguiniim) dziś Aquino; staro­żytne miasto Wcisków w środkowej Italii, miejsce urodzenia Juwenalisa i cesarza Pescenniusza Nigra. Przechodziła tędy Via Latina. Zachowały się części murów, bazyliki i amfiteatru.

Akwitania (łac. Aguitania) jedna z trzech części południowo-zachodniej Galii. Graniczyła z Pire­nejami, Oceanem i Garonną; zamieszkiwały ją plemiona pochodzenia iberyjskiego. W czasie wojen Cezara w Galii (r. 58 - 51 p.n.e.) A. zo­stała zamieniona w prowincję rzymską.

ala (łac. dosł. skrzydło) termin wojskowy;

oznaczał w okresie republiki rzymskiej oddziały jazdy (złożone najczęściej z 300 ludzi) w każdym legionie, przeznaczone dla osłony flanków pie­choty. W czasach późniejszych były to oddziały sprzymierzeńców, najczęściej konne, które rów­nież miały osłaniać flanki piechoty legionowej, lecz w praktyce często były ustawiane w pierwszej linii; składały się one z 500 ludzi. Gdy sprzy­mierzeńcy uzyskali prawo obywatelstwa rzym­skiego, były to oddziały pomocnicze, zarówno piesze, jak konne. Za czasów cesarstwa był to korpus jazdy posiłkowej oparty na dobrowolnym zaciągu zarówno obywateli rzymskich, jak miesz­kańców prowincji. Historycy rzymscy, jak Nepos

i Liwiusz, oznaczają tym terminem oddziały jazdy u innych ludów, np. gwardię konną królów macedońskich, składającą się z oddziałów liczą­cych po 500 i 1000 ludzi.

Alabanda miasto w Kani, na południe od rzeki Meander, położone na lewym brzegu rzeki Marsyas. Okres rozkwitu osiągnęło zwłaszcza za czasów rzymskich, słynęło wtedy z bogactw i luksusowego życia mieszkańców, stąd też cy­towane przysłowiowo. Tam urodzili się mówcy:

Menekles, Hierokles i Apollonios Molon.

alabastron nieduże naczynie na olejki o kształ­cie groszkowatym lub cylindrycznym, z wypukłym dnem, maleńkim otworem i szerokim płaskim wylewem, na którym rozcierano pachnidła. Pod wylewem znajdował się jeden, niekiedy dwa uchwyty. A. wyrabiano z alabastru, zwłaszcza w Egipcie, oraz z gliny; te ostatnie były bardzo rozpowszechnione w ceramice greckiej z VII w. p.n.e., w tzw. stylu orientalizującym warsztatów korynckich.

Alamanowie (łac. Alamani, Alamanni, Aleman-ni) związek plemion germańskich, mieszkających w Germanii południowej, między Dunajem, Menem a Górnym Renem. Według źródeł do A. należały następujące plemiona: Kwadowie, Her-mundowie, Markomanowie, Jazygowie, Taipa-Iowie. W r. 214 n.e. cesarz rzymski Karakalla odniósł nad nimi zwycięstwo; w późniejszych czasach A. stale napadali na terytorium rzymskie opanowując teren naddunajski aż po Italię Pół­nocną.

Alanowie (łac. Alani) jedno z plemion sar-mackich mieszkające na północ od Kaukazu. Znani są od czasów Nerona, który planował przeciw nim wyprawę. A. często niepokoili wschod­nie granice Rzymu. W r. 407 n.e. wraz ze Swebami i Wandalami napadli na Germanię i Galię, skąd przeszli do Hiszpanii, gdzie w r. 418 n.e. zostali pobici przez Wizygotów.

Alaryk (Alaricuś) ur. ok. 370 n.e., naczelnik plemienia Wizygotów. W r. 396 spustoszył dużą część Grecji. Potem wybrał się na podbój Italii, lecz w r. 407 został pokonany pod Weroną przez Stiiichona, dowódcę cesarza Honoriusza. W r. 410, po śmierci Stiiichona A. zdobył i złupił Rzym. Wkrótce potem w czasie pochodu na Sycylię zmarł nagle pod Consentią.

alastor (gr. alastor) złoczyńca skalany nieprzebaczalną zbrodnią, zwłaszcza zabójstwem; także:

duch mściciel. Alastor mit. 1. personifikacja przekleństwa

Alba Fucentia

W

alea iacta est

wiszącego nad winnymi występku, duch zemsty.

2. syn Neleusa i Chlorydy, zabity przez Heraklesa.

3. podwładny Nestora, postać z Iliady. 4. Grek występujący w Iliadzie, uratował Teukrosa zra­nionego przez Hektora. 5. towarzysz Sarpedona zabity przez Odyseusza. 6. syn Polinejkesa, je­den z epigonów tebańskich.

Alba Fucentia miasto pierwotnie Ekwów później Marsów w pobliżu Fucinus lacus, sko­lonizowane przez Latynów w r. 303 p.n.e.; od r. 90 p.n.e. na prawach municypium. Do dziś zachowały się ruiny murów miejskich, świątyni, teatru i amfiteatru.