Madaniyatshunoslik

19-mavzu: Kutubxona tarmoqlari va tizimlari 
Reja: 
1.
 
О‘zbekistonda kutubxona tarmoqlarining shakllanishi 
2.
 
Kutubxonachilik sohasi va uning rivojlanish tizimi 
Hozirgi davrda kutubxonalarni ma’lum idoralarga, sohalarga boysunishiga qarab 
sohaviy-tarmoq yoki sohaviy tarmoq territorial kutubxona sistemalariga ajratish 
mumkin. Respublikada mavjud kutubxonalar tarmoqlaridan О‘zbekistan 
Madaniyat ishlari vazirligiga qarashli davlat kutubxonalari sistemasi, respublika 
Xalq ta’limi vazirligiga qarashli maktab, oliy va maxsus о‘quv yurtlari 
kutubxonalari, 
texnika, 
tibbiyot 
kutubxonalariga 
qarashli 
kutubxonalar, 
shuningdek, respublika kasaba uyushmalari kutubxonalari sistemalari eng katta 
tarmoqlar hisoblanadi. О‘zbekistan Respublikasi madaniyat vazirligiga qarashli 
davlat kutubxonalari tizimlariga respublika, viloyat, tuman, shahar, bolalar, qishloq 
kutubxonalari tarmoqlari kiradi. XIX—XX asrlarda nashr kilingan harbiy, tarixiy, 
geografik va gumanitar mazmundagi adabiyotlar kelib tushdi. Ular orasida A. S. 
Pushkin juda kup 
foydalangan nomdagi
189 tomlik kitoblardan biri xozirgi kunda 
xam kutubxona fondida saqlanmokda. 18§5 yili Toshkeitda surgunda yurgan 
buyuk knyaz Nikolay Konstantinovich Romanov kutubxonaga turli tildagi Urta 
Osiyo hakidagi 5000 kitobni sovg‘a qildi. 10 yildan sо‘ng esa yana turli 
mazmundagi Harbiy Yevropa tillaridagi 447 nomdan iborat 1293 kitobni sovg‘a 
qildi. Turli kitob magazinlari, maxalliy bosmaxonalar, jurnal va gazeta 

---

114 
muxarririyatlari ham kutubxona fondining boyishida о‘z hissalarini qо‘shganlar. 
Kutubxona о‘z fondini tо‘ldirishda kitob almashish va chet el muassasalaridan 
kitob olish usulidan ham foydalandi. XX asrning birinchi о‘n yilligiga kelib, 
kutubxona fondining tо‘rtdan bir qismini tilshunoslik va og‘zaki adabiyotlar 
tashkil etardi. Kutubxona fondi 80000 dan oshib ketdi. Usha paytda kutubxonaning 
asosiy vazifasi turli mazmunidagi barcha adabiyotlarni saqlovchi yirik tashkilotni 
yuzaga keltirishdan iborat edi. Kutubxonada juda qimmatbaho adabiyotlar tо‘plana 
boshlandi. 1905 yil Imperator xalq kutubxonasi Kur’onning zeb-ziynatli nusxasini 
junatdi. Professor N. I. Veselovskiy Gо‘r-Amir maqbarasini tavsiflovchi tarixiy-
arxitektura nashrini sovg‘a kildi. 1907 yil harbiy V. P. Kolosovskiy kontradmiral 
A. I. Butakovning о‘z quli bilan yozgan hujjatlarini va Amudaryo va Orol 
dengizini tadqiq etuvchn xujjatlarni keltirib berdi. О‘sha paytda Koshg‘ardagi rus 
elchisi. N. F. Petrovskiy 1909 yili Osiyo hakidagi adabiyotlarni jо‘natdi, bu 
sharkshunoslik adabiyotlari Osiyo hakidagi ma’lumotlarni berishda boshka xech 
bir joyda yо‘kligi bilan axamiyatlidir.Ayniqsa, «Turkiston tо‘plami» muhim 
manba bо‘lib qoldi. Bu tо‘plam О‘rta Osiyo masalasiga oid katta qomusiy va 
monumental asardir. Buni mashxur rus bibliografi V. I. Mejov tuzgan. U tо‘plamni 
Pretburgda tuzib, tayyorini Turkistonga jо‘natib turgan.Tо‘plam 1887 yilgacha 
muntazam tuzib borildi. 20 yilda 416 tomi tayyorlandi. Unga 3 marta yordamchi 
kо‘rsatkich nashr qilindi. Bular alifbo va sistemali kо‘rsatkichlardir. Tо‘plam 20 
yillik tanaffusdan sо‘ng 1907 yilda bir qancha bibliograflar: N. V. Dmitrovskiy, A. 
A. Semenov, YE. K. Betgerlar tomonydan davom ettirildi.1916 yilga qadar yana 
175 tomi tayyorlandi, shunday qilib tо‘plam 594 tomdan iborat bо‘lib, unga 
kiritilgan maqolalar, turkum 10711 tani tashkil etdi. 
О‘tgan asrning oxirlarida Turkistonda tashkil etilgan birinchi mahalliy 
bosmaxonalar ham о‘zlarining toshbosma va litografik nashrlarini kutubxonaga 
uzatganlar. Ular orasida Xiva xoni Muxammad Raxim tomonidan tashkil etilgan 
birinchi litografik bosmaxonadan chiqqan A. Navoiyning «Xamsa»si (1880), 
Munis «Devon»i va boshqalar bor. Kutubxona faoliyat kо‘rsata boshlagan davrda 
kitobxonlarning asosiy qismini harbiylar tashkil etgan. N. V. Dmitrovskiyning 
ma’lumotiga kо‘ra, ofitserlar harbiy mazmundagi ilmiy adabiyotlarni kо‘proq 
sо‘raganlar. 1870 yilning mayidan 1871 yil sentabrigacha kutubxonadan 
foydalangan kitobxonlar haqidagi ma’lumotga e’tibor bersak, jami 75 kitobxonga 
xizmat kо‘rsatilgan. Shundan 45 tasi ofitserlar, 19 tasi amaldorlar, 5 tasi 
savdogarlar, 2 tasi ruz^o-niylar, 2 tasi xarbiy yozuvchilar, 1 tasi ma^alliy bilim 
yurti talabasi, 1 tasi ayol bо‘lgan.1876 yil birinchi marta kutubxonadan foydalanish 
qoidasi nashr silingan. Unda kutubxona har kuni, bepul, soat 10 dan kech 10 gacha 
xizmat kо‘rsatadi, deb kо‘rsatilgan. Kitob uyga berilsa, bir oyga 75 tiyin, bir yilga 
6 sum va 5 sum garov olingan. 1878 yili kitobxonlar soni 182 tani tashkil etgan. 
1906 yilga kelib ularning soni 2183 ga yetdi, о‘quv zaliga qatnov 36000 dan 
oshgan. 1906 yilga kelib о‘zbek kitobxonlar soni 2039 ta bо‘lsa, 1916 yil ularning 
soni 12975 taga yetgan. 1918 yil Turkistonda Maorif Xalq komissarligi tashkil 
etildi. 1918 yil 21 aprelda Turkiston Xalq universitetining ochilish marosimi 
bо‘ldi. 1920 yil shu universitet asosida Toshkent Davlat universiteta (о‘sha paytda 

---

115 
Turkiston Davlat Universiteta) tashkil etildi. Turkiston Xalq kutubxonasi esa uning 
tasssarrufiga о‘tdi.Kutubxona fan, madaniyat arboblari va xalkda xizmat kо‘rsata 
boshladi. 1919 yil may oyidan boshlab, Maorif Xalq komissarligida 
kutubxonachilik bо‘limi tashkil etilgandan sо‘ng Turkiston Xalq kutubxonasi 
bevosita ana shu bо‘lim ixtiyoriga о‘tdi. 1919 yil fevralida kutubxona Turkiston 
Xalq kutubxonasi, 1920 yil esa tashkil etilganligining 50 yilligi munosabati bilan 
Turkiston ASSR Xalq Komissarligi Sovetining qarori bilan Turkiston Davlat 
kutubxonasi sifatida qayta tashkil etildi. Endi Turkiston Davlat kutubxonasi 
respublikaning markaziy kutubxonasi sifatida joylardagi yangi kutubxonalarga 
raxbarlik va amaliy yordam vazifasini bajara boshladi.1918 yil 30 sentabrda YE.K. 
Betger kutubxonachilik ishi bо‘yicha о‘lkaning raxbar-instruktori etib tayinlandi. 
Bu ish bо‘yicha yana bir qancha instruktorlar tayinlandi. 1919 yil 14 aprelda 
grajdanlar urushi qizigan bir paytda Turkiston о‘lkasida kutubxonalarni 
milliylashtirish xakida Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining qarori chiqdi. 
Xamma 
ommaviy, 
shaxar, 
jamoat, 
shaxsiy 
kutubxonalar 
Turkiston 
respublikasining Xalq ta’limi komissariata ixtiyoriga berildi. Ularning faoliyatini 
boshqarib borish uchun u yerda kutubxonachilik bо‘limi tashkil etildi.Shular 
qatorida Turkiston Xalq kutubxonasi ham bor edi. 1919 yil kutubxona haqida 
Nizom kabul qilindi. Unda belgilab berilganiga kо‘ra, kutubxona joylardagi 
kutubxonalarga kо‘rsatma berishi, yо‘naltiruvchi va nazorat qilib turuvchi agent-
mutaxassislarni jо‘natishi, kutubxonachilik bо‘limi bilan birgalikda о‘lkada 
kutubxonachi xodimlarni tayyorlash kurslarini tashkil qilishi, о‘lka kutubxona 
xodimlarining qurultoylarini о‘tkazishi, joylardagi kutubxonalar uchun о‘lka kitob 
fondini tashkil qilishi kerak edi. Kutubxona Toshkent shaxrida va boshqa 
hududlarda kо‘chma kutubxonalar, kutubxona filiallarini tashkil qilishi va 
nashriyotchilik faoliyatini ham olib borishi kerak edi. Ortiqcha nusxadagi 
adabiyotlar va keng kitobxonlar ommasiga mо‘ljallangan adabiyotlar kutubxona 
filiallarini tashkil etish maqsadida ajratildi. 1921—22 yillarda ular asta-sekinlik 
bilan Xalq Komissarlari Soveti ixtiyoriga, keyinroq esa Toshkent shahar xalq 
maorifi bо‘limi ixtiyoriga о‘tkazildi. Bir necha yildan sо‘ng ular asosida 
shaxarning xozirgi tuman kutubxonalari vujudga keldi. Turkiston Xalq 
kutubxonasi uzoq joylarda masalan, Kerki, Kazalinsk, Chernyayev va 
Samarqandda о‘zining bо‘limlariga ega bо‘ldi. 1919 yil -О‘rta Osiyoda birinchi 
kutubxona xodimlarining ikki oylik malaka oshirish kurslari ochildi. Ularda N. A. 
Burov, A. A. Metlenkov, YE. N. Betger va boshqalar dare berishdi. Kureda 40 
kutubxonachi о‘qidi. 1921-yil Turkiston Xalq Komissarlari Soveti »Turkiston 
respublikasida kutubxonachilik ishini markazlashtirish haqida» dekret qabul kildi. 
Unga muvofiq Xalk Komissarlari Soveti ixtiyoridagi xamma kutubxonalar, boshqa 
muassasa va tashkilotlarning kutubxonalari Turkiston Siyosiy maorif bо‘limi ix-
tiyoriga о‘tdi. Kutubxona 1923 yil Butunrossiya qishloq xо‘jalik kо‘rgazmasida, 
1924 yil va 1926 yillarda I va II ilmiy kutubxonalarning Butunrossiya anjumanida 
va Butunrossiya bibliografik qurultoylarda qatnashdi. Kutubxonaning tashkiliy 
tuzilishi dastlab umumiy, Turkiston v a Shark bо‘limlaridan iborat bо‘lgan bо‘lsa, 
1919 yil aprelida bolalar о‘quv zali, avgustdan vaqtli matbuot nashrlari bо‘limi 

---

116 
ochildi, Turkiston va Shark bо‘limlari birlashtirilib, sharqshunoslik bо‘limi tashkil 
etildi. 1921 yil oxirida 7 ta bо‘lim: umumiy, sharqshunoslikdan boshqa xamma 
adabiyotlarni qamrab oluvchi kitob saqlash bо‘limi, sharqshunoslik, vaqtli 
matbuot, kataloglar zali, kitob berish bо‘limi , bolalar bо‘limi , bibliografii 
bо‘limlar bor edi. 1921 yil sentabridan kutubxonalar hakidagi Nizomga kо‘ra 
kutubxona mudiri kutubxona direktori deb yuritila boshlandi. Shu yili 
kutubxonalar fondini markazlashtirilgan soldat tо‘ldirish maqsadida Toshkentda 
Kutubxona kollektori tashkil kilindi. 1920 yildan Turkistonda maxalliy davlat 
nashriyotdari xam tashkil kilina boshlandi. Kutubxona fondi ana shu tashkilotlar 
orqali, boshka respublikalarning Kitob palatalari suratayotgan adabiyotlar evaziga 
tо‘la bordi. Ayniqsa kutubxona bu yillarda qadimgi. qо‘lyozma adabiyotlarni 
tо‘plashga katta e’tibor berdi. Kitobxonlar soni orta bordi, ularga xizmat kо‘rsatish 
ham kengaydi. 1921 yil sentabrda «Kutubxona haqida Nizom» qabul kilindi. 
Nizomga kura, kutubxona aholining xamma qatlamiga bepul xizmat kо‘rsatishi 
(matbuot asarlari va qulyozmalar uyga berilmaydi) ta’kidlandi, kutubxonadan 
foydalanish kutubxona kengashi tomonidan ishlab chiqilishi kerak deb belgilandi... 
Kitobxonlar tarkibi va soni oshdi. Kizil armiyachilar, siyosiy xodimlar, ishchilar 
guruhi paydo bо‘ldi. Kitobxonlarning asosiy tarkibini oliy va boshqa о‘quv 
yurtlarining о‘quvchilari tashkil qildi.1923 yil 17 dekabrda Turkiston respublikasi 
Xalq Komissarlari Soveti Turkiston Davlat kutubxonasida spravka-bibliografiya 
byurosi haqida nizom va koidalarni tasdiqladi. Maqsad kutubxonada