Madaniyatshunoslik

4.Mustaqillik 
yillarida 
kutubxonashunoslik 
fanini 
rivojlantirish 
muammolari (1991 yildan keyingi davr).
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fani rivojlanishining 4 boskichi 1991 yil 
va undan keyingi yillarni uz ichiga oladi. Bu boskichning xususiyati shundan 
iboratki, bu davrga kelib, respublikada kutubxonashunoslik fani nazariyasi va 
kutubxonachilik ishi amaliyotini tashkil kilish borasida eskicha ma’muriy 
buyrukbozlik tizimi davrida tarkib topgan karashlardan xalos bulishi, istiklol 
tafakkurini shakllantirish birinchi о‘ringa chikadi.
Shu sababli fanning ayrim muammolarin ishlab chikish va urganishda milliy 
xususiyatlarni xisobga olish va aks ettirish, kutubxonachilik ishining iktisodiy va 
xukukiy asoslarini ishlab chikish va mustaxkamlash, bozor iktisodiyotiga о‘tish 
sharoitida kutubxonalar ishini tashkil kilish muammolarini aniklash va ishlab 
chikish, kutubxonachilik ishini boshkarish va raxbarlik kilishda davlat- 
jamoatchilik tizimini vujudga keltirish, demokratik jamiyatda kutubxonalarning 
ijtimoiy roli va uni takomillashtirish masalalari kun tartibida turadi. 
Jamiyatda iktisodiy munosbatlar asosida uzgartirishga karatilgan yulni 
amalga oshirishni ijtimoiy va ishlab – chikarish munosabatlarini takomillashtirish 
borasidagi nazariy tadkikotlarni faollashtirmay turib, tasavvur kilish mumkin emas. 
Kutubxonachilik ishi xam ana shu nazariy tadkikotlar soxasining ajralmas kismi 
xisoblanadi. Demak, kutubxonashunoslik fani ijtimoiy jixatdan axamiyatli, 
kompleks muammolarni taxlil kilib berishi, ularning ishlab chikilishi esa 
kutubxonachilik ishining yanada yuksalishini ta’minlashi darkor. 
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanining tadkikot obyekti turli tarmoklar 
va idoralarga karashli 11 mingdan ortik kutubxona-axborot muassasalaridir. Ular 
6,3 mln. foydalanuvchiga axborot-kutubxona xizmati kо‘rsatmoqda. Ushbu 
muassasalarda 83, 6 mln. nushadagi adabiyotlar saqlanmoqda. Shulardan 3,5 mln. 

---

112 
nushasi elektron shaklda.
Umuman bu muammolarni asosiy ikki muxim guruxga bulish mumkin: 
Birinchi – respublika kutubxonalari ilmiy – tadkikot faoliyatining istikbolli 
yunalishlaridan bо‘lgan bozor iktisodiyoti munosabatlariga utish davrida kitob va 
kitob ukishning rolini urganish bо‘lsa,
ikkinchisi 
– kutubxonalarning yangi sharoitda ishlab turishini, 
kutubxonalarning uzaro alokalari, ularning boshka madaniy – ma’rifiy 
muassasalar, axborot organlari bilan alokasini yaxshilash, xamkorlik kilish, 
muvofiklashtirish masalalari bilan bog‘likdir. Bu muammolar respublika ilmiy 
markazlarning kutubxona turlarini samarali joylashtirish va ulardan unumli 
foydalanish yullarini kidirib topishga bagishlangan tadkikotlarida uz aksini topadi. 
Xulosa qilib aytganda О‘zbekistonda ilk ilmiy tadqiqot ishlari о‘tgan asrning 
20-yillaridayoq boshlangan va u kutubxonachilik ishi tarixini madaniy qurilishning 
muxim qismi sifatida о‘rganilgan.Bu muammoni о‘rganishga respublikaning 
mashhur kutubxonashunos-olimi YE.K.Betger о‘zini bir qancha ishlarini 
bag‘ishlagan: “Turkiston davlat kutubxonasi (1918-1922 yillar), “ Qisqacha tarixiy 
ocherk”, “Bir asrning tо‘rtdan uch qismidagi madaniy ishlar” (1870-1945 yillar). 
Respublikada kutubxonachilik ishi tarixini о‘rganish ishlari 60-yillarda 
ancha faollashdi. О‘zbek manbashunoslari tomonidan bir qancha ishlar amalga 
oshirildi va uning ayrim muammolari о‘rganildi. Bu ishlar E.A.Oxunjonov, 
A.I.Kormilitsin, A.G.Kosimova, M.A.Raximova, B.K.Karimovlarning asarlari va 
ilmiy dissertatsiyalarida о‘z aksini topd. 
Respublika olimlari tomonidan “Kitob va о‘qish har tomonlama rivojlangan 
shaxsni tarbiyalash vositasi sifatida” mavzusi ishlab chiqildi. Ushbu mavzu 
bо‘yicha M.Y.Malisheva va T.X.Kimlar ish olib bordilar. Axolini turli 
qatlamlariga 
kutubxona 
xizmati 
kо‘rsatish 
ishlari 
M.M.Rasulov 
va 
M.X.Maxmudovning dissertatsiya tadqiqotlarida о‘rganildi. Aloxida e’tibor bolalar 
va о‘smirlarga kutubxona-bibliografik xizmati kо‘rsatish ishlariga bag‘ishlandi. Bu 
muammolar 
bilan 
E.Y.Yо‘ldoshov, 
O.G.Shabalina, 
B.I.G‘aniyeva, 
M.Y.Sarkazovalar shug‘ullandilar 
Bibliografiya nazariyasi bо‘yicha keng miqyosdagi ishlar M.M.Turopov, 
SH.M.Shamsiyev, 
N.P.Shumanova,I.M.Trotskiy, 
M. 
Mirzaaxmedova, 
M.Y.Nosirova, A.V.Nosirova, I.V.Dolgopolova va X.Mamatraimovalarning ilmiy 
ishlarida о‘z aksini topdi 
О‘zbekistonlik tadqiqotchilari tomonidan kutubxona fondlari va kataloglari 
nazariyasi va amaliyoti bо‘yicha ishlar amalga oshirildi. Bu ishlar bilan 
Y.B.Abramov, V.V.Sokolova, M.I.Vitenson, I.I.Kattaxodjayeva, Z.Berdiyeva va 
boshqalar shug‘ullandilar. Kutubxonachilik ishini boshqarish masalalari 
T.B.Yesimov, E.G.Islomov, A.P.Kovalenko, M.Maxmudovning tadqiqotlarida о‘z 
aksini topgan. О‘zbekiston kitobshunoslik tarixi va kitob tarixi tadqiqotlarida 
aloxida о‘rnini E.O.Oxunjonovnig ilmiy ishlari tashkil etadi. Shu bilan birga ushbu 
muammolar F.N.Rojinskaya, Z.I.Yesenbayev, E.Y.Yuldashev, M.R.Rashidovalar 
tomonidan ham о‘rganilgan.Kutubxona tizimlari va aloxida kutubxonalarni 
axborotlashtirish, avtomatlashtirish va mexnanizatsiyalashtirish mavzusi bо‘yicha 

---

113 
M.Z.Yakubova, M.A.Raxmatullayev, U.F.Karimov, A.SHG.Muxammadiyev va 
B.A.Mannonovlar ilmiy-tadqiqot ishlari olib borganlar. 
Ilmiy- tadqiqot ishlari natijalarikeng kutubxonachilik jamoatchiligiga turli 
xil nashrlar yordamida: monografiyalar, maqolalar tо‘plami, vaqtli matbuotdagi 
maqolalar, ilmiy xisobotlar, ilmiy-amaliy konferensiyalar tavsiyalari, metodik, 
о‘quv qо‘llanmalari, dissertatsiyalar avtoreferatlari va boshqalar orqali yetkaziladi. 
XX 
asrning 
ikkinchi 
yarmi 
kutubxonashunoslik 
tadqiqotlarining 
umumnazariy masalarini о‘rganilishi va ularni kengli bilan xarakterlanadi. Tarxiy-
kutubxonashunoslik 
muammolariga, 
kutubxonalarni 
ijtimoiy 
roliga, 
kutubxonashunoslikning xususiy qismlarini о‘rganishga aloxida e’tibor berila 
boshlandi.Kutubxonashunoslik fani ijtimoiy institut sifatida sifat jixatidan uni 
infrastrukturasi о‘zgara boshlandi; yirik ilmiy universal va maxsus kutubxonalarda 
ilmiy-tadqiqot bо‘limlari tashkil etila boshlandi. “Sovetskoye bibliotekovedeniye” 
ilmiy-nazariy tо‘plami chop etila boshlandi. О‘zbekistonda “О‘zbekiston 
kutubxonashunosligi” va “Betgerxonlik о‘qishlari” tо‘plamlari tashkil etildi. Ilmiy-
pedagogik kadrlar tayyorlashni aspirantura va doktorantura tizimlari joriy etildi. 
Zamonaviy kutubxonashunoslikning asosiy о‘ziga xosligi-uni yangi va 
yagona umuminsoniy qadriyatlar metodologiyasi asosida rivojlanishidir. Ushbu 
vazifalarni muvoffiqiyatli xal etilishi kutubxonachilik fanini hozirgi axborot-
kutubxona faoliyatini ulkan axborot industriyasining bir qismi sifatida qarash 
orqali, о‘zini asosiy nazariy masalalarini yangi sifat kо‘rsatkichlarida xal etishga 
bog‘liqdi