Mаvzu: boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi fan sifatida

Grigorian kalendari haqida 
Grigorian kalendari katolik papasi Grigorian 
HIII 
tomonidan 1582-yilda 4-oktyabirda 
YUlian kalendari o‘rniga kiritadi. O‘sha kuni kalendar 4-oktyabr (payshanba) sanasi 15-oktyabr 
(juma) bilan almashtiriladi. 
Grigorian kalendari davomiyligi 1 yil 365,2425 sutka. Yil hisobida 365 sutka, kabisa yillari 
366 sutka qabul qilingan. 
365,2425=365+0,25-0,01+0,0025 
Bu erdan kabisa yillari 400 va 4 ga karrali bo‘lgan yillar, 100 ga karrali, 400 va 4 ga karrali 
bo‘lmagan yillar oddiy yil hisobi bo‘lib qolgan. 
Bunday kalendar bo‘yicha har 10000 yil (yulian kalendari bo‘yicha har 128 yil)da 1 sutka 
o‘zgarish bo‘lar ekan. 
Grigorian kalendari bo‘yicha 1 yilda 12 oy bo‘lib, kunlar bo‘yicha tashhis ko‘rsatilgan. 
1. yanvar 31kun 
2. fevral 28-29kun 
3. mart 31kun 
4. aprel 30kun 
5. may 31kun 
6. iyun 30kun 
7. iyul 31kun 
8. avgust 31kun 
9. sentyabr 30kun 
10. oktyabr 31kun 
11. noyabr 30kun 
12. dekabr 31kun. 
TEST: 
Vaqt bu………. Kategoriyadir.(……. o‘rniga tegishli so‘zni qo‘ying) 
A.
falsafiy 
B.
pedogogik 
C.
psixologik 
D.
genetik 
 

---

146 
O‘quvchilarda vaqtga oid tasavvurlarni tarkib toptirish
Ushbu mavzuni o‘rganishning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
- Bolalarning vaqtga oid tasavvurlarini shakllantirishni tizimlashtirish 
- Vaqt birliklari va ularning o‘zaro munosabatlari bilan tanishtirish 
- Vaqtga oid shakllangan tassavurlarni amalda tadbiq etishga o‘rgatish. 
Vaqtga oid dastlabki tasavvurlar bolalarning maktabgacha ta’lim muassasalari(MTM)da 
shakllana boshlaydi.Vaqtni mo‘ljalga olish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi. Ilk qadam o‘quv 
dasturiga 
muvofiq 
bolalar 
kun 
rejimiga 
rioya 
qilishni 
o‘rganar 
ekan,ertalab,peshin(tushlik),kechasi kabi tushunchalarni bilib oladi.Kecha,bugun, erta kabi 
atamalar mazmun,mohiyatini tushunib oladi.Hafta kunlari(dushanba, seshanba, chorshanba, 
payshanba, juma)-mashgulot kunlari, shanba, yakshanba kunlari dam olish kunlari ekanligini 
bilib loishadi.Bun yana kelgusi haftada qayta takrorlanishi haqida tasavvurga ega bo‘lishadi… 
O‘quvchilarda vaqtga oid tasavvurlarni shaklantirish bo‘yicha ishlar tizimi: 
-MTMda shakllangan vaqtga oid tasavvurlarni aniqlash va tizimlashtirish(1-sinf tayyorgarlik 
davrida).Oldin,keyin, hozir kabi tushunchalar mazmun va mohiyatini oydinlashtirish. 
-Vaqt bu hodisalarning davomiyligi haqida dastlabki tasavvurlarnibolalarga singdirish. Hafta , 
hafta kunlari bilantanishtirish (1-sinfda) 
-Sutkaning qismlari:tong, kunduz, kechqurun, tun kabi tushunchalarni shakllantirish (1-sinfda) 
-Vaqt bu miqdor.Vaqt orliqlarini taqqoslashga o‘rgatish(1-sinfda).Masalan,Qaysi biri ko‘p vaqt 
oladi: darsmi yoki tanaffusmi ? …Vaqt bo‘yicha uzunroq, qisqaroq atamalari mazmunini 
o‘quvchilarga o‘rgatish. 
-Vaqt birliklari: soat, minut bilan tanishtirish(2-sinfda).Soat sifrbaleti ishlashi bilan 
tnishtirish.Minut,vaqt qadrini o‘quvchilar ongiga singdirish. 
- Vaqt birliklari: Sutka,yil, oy sekund,asr kabi tushunchalar bilan tanishtirish.Har bir vaqtga oid 
tushunchalarning amaliy tatbiqni o‘quvchilarga o‘rgatib borish(3-sinfda). 
-Vaqt 
o‘lchov birliklari orasidagi bog‘lanish bo‘yicha o‘quvchi ko‘nikmalarini 
mustahkamlash(2-4sinflarda)
Vaqt falsafiy kategoriya, vaqt materiyaning yashash shaklidir, shu sababli unga ta’rif berishning iloji 
yo‘q. Vaqt tushunchasi odamning amaliy faoliyati jarayonida shakllanadi.
Vaqt bu hodisalarning davomiy ekanligi haqida dastlabki tasavvurlarni bolalar kun, hafta 
kabi birliklar bilan tanishib hosil qiladilar. Har kuni maktabga borish kerak. Biror vaqtdan so‘ng 
hodisa takrorlanadi. Kun o‘tdi, tugadi. Bir necha kundan so‘ng mashg‘ulotlardan ozod bo‘linadigan 
kun keladi – bir hafta o‘tdi. 
Birinchi sinfda tayyorgarlik davrida «oldin», «keyin», (ilgari) tushunchalari kiritiladi. Bu 
tushunchalarni mustahkamlash uchun o‘qituvchi darslikdagi rasmlarga o‘hshash vaqt haqidagi 
tasavvurlarni ochib beradigan bir necha rasmlar tizimiga ega bo‘lishi kerak. Masalan, 6 ta 
rasmdan iborat dalada qish; traktorlar dalaga chiqqan — shudgor qilinmoqda, dalada g‘o‘zalar 
unib chiqqan; ochilgan paxtazor dalasi; paxta maydonida kombaynlar, paxta hirmonlari. 
O‘qituvchi avval paxtaning respublikamiz uchun ahamiyati haqida qisqa suhbat o‘tkazadi, bolalar 
bilan paxtaning qanday etishtirilishini aniqlaydi, keyin esa rasmlar bo‘yicha «oldin», «keyin» 
tushunchalari mustahkamlanadi. 
Buning uchun bolalar rasmlarni tomosha qiladilar. O‘qituvchi savollar beradi: «Oldin nima 
ish qilishadi: maydonni shudgor qilishadimi yoki chigit ekishadimi?» va hokazo. «Rasmlarni 
qilinadigan yumushlar bo‘yicha joylashtiring». Bu ish uchun o‘qituvchi tuzadigan syujetlar 
unchalik murakkab bo‘lmasligi lozim. 3-4 ta ishdan iborat bo‘lishi lozim. Masalan, «ko‘chani 
qanday kesib o‘tish kerak», «darslarga qanday tayyorlanish kerak» va hokazo. 
Birinchi sinfda sutkaning qismlari: tong, kunduz, kechqurun, tun tushunchalari, «bugun», «kecha», 
«ertaga» tushunchalari shakllantiriladi. 
O‘quv yili davomida bolalar hafta kunlari nomlarini, oylar tartibini bilib oladilar. Shu 
sababli ko‘rsatma-qo‘llanma sifatida sinfda yirtma taqvimga ega bo‘lish yoki namoyish 
etiladigan taqvim yasab olish foydalidir. Navbatdagi o‘quvchi
 
har bir utgan kunni belgilab boradi 
(1- rasm). 

---

147 
Bolalarning tajribasida ko‘p uchrab turadigan vaqt oraliqlarini taqqoslash vaqt bu miqdor ekanligi 
haqidagi tasavvurni shakllantiradi. Masalan, qaysi biri ko‘p vaqtni oladi: maktabga kelishmi yoki 
maktabdagi mashg‘ulotlarni, darsmi yoki tanaffusmi, o‘quv choragimi yoki ta’tilmi; qaysi biri 
kam vaqtni oladi: o‘quvchining maktabdagi mashg‘ulotimi yoki ota-onasining ish kunimi. Vaqt 
bo‘yicha «uzoqroq», «qisqaroq» so‘zlari kiritiladi. Odamlarni yoshi bo‘yicha taqqoslab, bolalar 
yoshi katta, yoshi kichik, yoshlari teng tushunchalarini egallaydilar. 
Birinchi sinfdayoq bolalar vaqtni soat aniqligida aniqlashni o‘rganib oladilar. 
Ikkinchi sinfda vaqt o‘lchovlaridan; soat, minut, o‘rganiladi. 
1-rasm