Mavzu: O‘zbek adabiyotida davr va qahramon masalasi. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

1. Adabiyotda qahramon tushunchasi.
Badiiy asarlarni o‘qiyotganda, avvalo, uning asosiy belgilariga e’tibor beramiz. Ularning barchasi adabiyot nazariyasida aniq xususiyatlarga ega. Rus adabiy tanqididagi obraz so‘zi bir nechta ma’nolarni anglatadi. Birinchidan, barcha san’at majoziy ma’noga ega, ya’ni haqiqat rassom tomonidan tasvirlar yordamida qayta tiklanadi. Tasvirda umumiylik, umumiy shaxs orqali ochiladi, o‘zgaradi.Shu ma’noda aytishimiz mumkinki, vatan qiyofasi, tabiat qiyofasi, inson qiyofasi ya’ni vatan, tabiat, insonning badiiy shaklidagi obraz. Ikkinchidan, asarning lingvistik darajasida tasvir trope tushunchasi bilan bir xildir. Bunday holda, biz metafora, taqqoslash va boshqalar haqida gapiramiz. Agar biz asarning obrazli tuzulishini tasavvur qilsak, unda birinchi obrazli qatlam bu obrz detallardir. Ulardan harakatlar, hodisalar, kayfiyatlardan iborat bo‘lgan ikkinchi obrazli qatlam o‘sadi.
Qahramon obrazi bu insonning xususiyatlarini, qahramonning individual ko‘rinishidagi xarakter xususiyatlarini badiiy umumlashtirishdir. Qahramon hayrat yoki nafrat uyg‘otishi, harakat qilishi mumkin.
Xarakter tushunchasi tasvir tushunchasidan kengroq. Xarakter bu asarning har qanday obrazidir. Siz lirik qahramon o‘rniga lirik personaj deya olmaysiz. Lirik qahramon bu lirik asarda, kechinmalarda, his tuyg‘ularda qahramon obrazidir, uning fikrlari muallifning dunyo qarshini aks ettiradi. Bu muallif ijodkorning o‘zining ichki dunyosi, o‘z taqdiriga ega bo‘lgan badiiy dubli. Lirik qahramon aftobiografik obraz emas, garchi u shaxsiy tajribalarni, muallifning o‘z hayotining turli jihatlariga munosabatini aks ettiradi. Lirik qahramon muallif va uning zamondoshlarining ma’naviy dunyosini o‘zida mujassam etgan. Ko‘pincha xarakter voqealarga ta’sir qilmaydigan kichik shaxs sifatida tushuniladi va adabiy qahramon ko‘p qirrali personaj, asar g‘oyasini ifodalash uchun muhim rol o‘ynaydi. Qahramon faqat ijobiy tamoyillarga ega bo‘lgan va muallif idealining (Chatskiy, Tatyana Larina, Bolkonskiy, Katerina) so‘zlovchisi bo‘lgan degan xulosaga kelish mumkin. Salbiy satirik obrazlar (Plyushkin, Judushka Golovlev, Kabanixa) qahromon emas degan gap noto‘g‘ri. Bu yerda ikkita tushuncha aralashgan qahramon personaj sifatida va qahramonlik inson xulq-atvori uslubi siftida. Asarning satirik qahramoni- bu qahramon, bunga nisbatan satira qirrasi yo‘naltirilgan. Tabiiyki, bunday qahramon qahramonlik ishlariga qodir emas, ya’ni so‘zning xulq atvor ma’nosida qahramon emas. Qahramonlar obrazlarni yaratishning ijodiy jarayonida ularning ba’zilari ma’lum bir vaqt va muhit uchun eng xarakterli xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan. Ushbu obraz adabiy tip deb ataladi.
Adabiy tip – bu ma’lum bir davrda ma’lum bir ijtimoiy muhitga xos bo‘lgan, inson individualligining umumlashtirilgan obrazi. Adabiy tip ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini aks etiradi. U ikki tomonni birlashtiradi: individual (birlik) va umumiy. Odatda ( va buni eslash muhim) o‘rtacha degani emas; tip har doim o‘zida eng yorqin, o‘ziga xos barcha odamlar guruxiga xos bo‘lgan- ijtimoiy, milliy,yosh va hokazolarni o‘zida jamlaydi. Adabiyotda ijobiy belgilar (Tatiyana Larina, Chatskiy), “ortiqcha odamlar” ( Eugene Onegin, Pechorin), Turgenev qizlari turlari yaratilgan. Estetik jihatdan mukammal ishlarda har bir tur xarakterga ega.
Xarakter – bu ma’lum bir ma’naviy, ahloqiy, aqliy xususiyatlardan shakllangan insonning individualligi. Bu ijtimoiy–tarixiy vaziyat va vaqt (davr) bilan belgilanadigan hissiy reaksiya, temperament, iroda va xulq-atvorning birligi. Xarakter turli hil xususiyatlar va fazilatlardan iborat, ammo bu ularning tasodifiy birikmasi emas. Har bir belgi asosiy, dominant xususiyatga ega bo‘lib, u butun xilma- xil fazilatlar va xususiyatlarga jonlik birlik beradi. Asardagi belgi harakatsiz, allaqachon shakllangan va harakatlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Ammo ko‘pincha xarakter o‘zgarishda, rivojlanishda, evolutsiyada xizmat qiladi. Naqsh xarakterning rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Xarakterni rivojlantirish mantig‘i ba’zan muallifning niyyatiga zid keladi (hatto A. Pushkin ham Tatiyana o‘zining “bilimsiz” turmushga chiqqani haqida Pushchinga shikoyat qilgan). Ushbu mantiqqa bo‘ysungan holda, muallif har doim ham qahramon taqdirini o‘zi xoxlagan tarzda o‘zgartira olmaydi. Badiiy asar mazmunida asosiy o‘rin tutuvchi personajlar (masalan, epizodik personajlardan farqli o‘laroq) qahramon deb ataladilar. Otabek, Kumush, Homid, Yusufbek Hoji, Hasanali, Azizbek, usta Olim, Normuhammad va boshqalar. “O‘tkan kunlar”ning qahramonlaridir. “Qahramon” termini tasvir etilgan personajning albatta ijobiy sifatlarga ega ekanini ko‘rsatmaydi, balki asarda uning katta o‘rin tutishini anglatadi, holos. “O‘tkan kunlar” da Homid ham, “Mehrobdan chayon”da Solih domla ham, “Kalvak maxzum”da Kalvak ham badiiy asarning qahramonlaridir. Adabiyotshunoslik va adabiy tanqidda “ijobiy qahramon”, “salbiy qahramon” terminlari uchraydi. Bu holda “ijobiy qahramon” termini tasvir etilayotgan personajda hayotning ijobiy hodisalari mujassamlanganini va muallifning unga ijobiy munosabatini ko‘rsatadi. Ijobiy qahramon muallifning estetik idealini tashuvchidir. Keng o‘quvchilar ommasi badiiy asardagi ijobiy qahramonlariga ayricha ixlos qo‘yadilar, chunki ular hayotdagi ijobiy hodisalarnin tasviridirki, o‘quvchilar ommasi bu hodisalarni alohida qadrlaydi. Ijobiy qahramon o‘quvchi uchun taqlid namunasi bo‘lib xizmat etadi. Shuning uchun ham adabiyotda ijobiy qahramonlarni yaratish juda muhim va murakkab vazifa hisoblanadi. “O‘tkan kunlar” da Otabek, Kumush, Yusufbek Hoji, Usta Olim, Hasanali kabi qahramonlarning yaratilishi romanning jozibadorligini tamin etgan omillardandir. Shu bilan birga, Homid, Musulmonqul, Azizbek kabi XIX asr hayotining chirkin tomonlarini mujassamlashtiruvchi qahramonlarning tasvirlanishi ham “O‘tkan kunlar” ning badiiy ta’sir kuchini oshirgan. Hayotdagi salbiy hodisalarni namoyon qiluvchi bunday personajar, odatda salbiy qahramonlar deb ataladi. Badiiy asarda ijobiy va salbiy qahramonlarning mavjudligi hayotning o‘zidagi yashliligi bilan yomonlik orasidagi doimiy kurashning inikosidir. Ammo shuni esda tutish kerakki adabiy asar qahramonlarini ijobiy va salbiy guruhlarga bo‘lish- juda shartli bir hodisadir. Aslida badiiy asar qahramonlarining badiiy tasir kuchi- ularnig ijobiy yoki salbiy bo‘lishida emas, balki bu qahramonlarning hayotiyligida, yani hayot haqiqatiga mosligidadir. Faqat hayotiy obrazgina o‘quvchini ishontira va hayajonga sola biladi. “ijobiy qahramon” deb atalmish personaj faqat yaxshi fazilatlarning yig‘indisi bo‘lib qolsa, hayotiyligini, yani badiiy ta’sirdorligii yo‘qotadi. 30-40-yillarda ba’zi yozuvchi va tanqidchilar badiiy asarda ideal qahramon shiorini o‘rtaga tashladilar, ammo bu shior san`atkorlar tajribasida o‘z tasdig‘ini tomadi chunki ijobiy yoki salbiy qahramonni yasab bo‘lmaydi, yozuvchi ularni hayotning o‘zidan topishi va yorqin tasvirini berishi kerak. Hayotda kamchiliklardan holi kishilar juda kamdan kam uchraydi, shuning uchun ijobiy qahramonning ham tarixiy va sotsial sharoit tug‘dirgan ojiz tomonlari ham bo‘lishi mumkin. Masalan, Otabek o‘z davrining ilg‘or fikrli kishisi, ammo u o‘z davrining farzandi sifatida xotin ustiga xotin olishini “Ota-ona orzusiga bo‘ysunishi” lozim deb hisoblaydi. Kumush ham shu odat bilan hisoblashishga majbur. Agar Abdullaa Qodiriy Otabek bilan Kumushni o‘z zamonasining hukmron odatini rad etuvchilar sifatida tasvir etsa, tarixiy va psixologik haqiqatni buzgan bo‘lar edi. Adabiyotda qahramon problemasi shunchalik murakkabki, ko‘pincha u yoki bu qahramonga, masalan, Otelloga ijobiy yoki salbiy degan xarakteristikani berib bo‘lmaydi. Demak, butun gap tasvir etilayotgan qahramonlarning haqqoniyligidadir. Badiiy adabiyot qahramonsiz yashay olmaydi, chunki hayotning o‘zi undagi ijobiy (Ilg‘or) va salbiy (qoloq orqaga tortuvchi) kuchlarning kurashidan iboratdir. Bu kurash shaxslarning ish va o‘ylarida o‘z ifodasini topadi. Badiiy adabiyotni qahramon tasviridan mahrum etish- uni badiiy jihatdan ojiz qilib qo‘yish demakdir. 70-yillarda chet el burjua adabiyotida “qahramonsiz adabiyot” uchun kurash boshlandi bu hodisa “degeroizasiya”, yani adabiyotni “qahramondan xalos qilish” deb nom oldi. Natijada o‘quvchiga ta`sir qilmaydiga harakatsiz, “sovuq” asarlar paydo bo‘ldi. Chunki “qahramonsiz adabiyot”- ehtirossiz hayotiy hodisalarga aniq munosabatsiz adabiyot, demakdir. Bunday adabiyot hech narsani rad etmaydi, hech narsani tasdiq qilmaydi. Badiiy asarda tasvirlangan shaxslarni hayotiy haqiqatga zid holda, ijobiy yoki salbiy sifatlarning, mexanik jamiga aylantirish san`at uchun qanchalik zararli bo‘lsa, adabiyotni hayotning salbiy va ijobiy tomonlarini mujassamlantiruvchi qahramnlardan mahrum etish ham shunchalik zararlidir. ³
Adabiyot spesifikasi haqida avvalgi bayonda tavsif etilgan hamma talab va xususiyatlarning amalga oshirilishi natijasi olaroq badiiy asarda inson tasviri maydonga keladi. Muallif hayot haqida nimaiki demoqchi bo‘lsa, shuning hammasi pirovardida badiiy asarda tasvir etilgan odamlarning yashash sharoiti, xulq –atvori,psihologiyasi, ishlari, intilishlari va o‘ylarida o‘z ifodasini topadi.Insonshunoslikdan iborat badiiy adabiyot asarida biz odamlarning tuli darajada tavsilot va chuqurlik bilan tasvirlaganining guvohi bo‘lamiz. “O‘tkan kunlar” romanida Otabek va Kumush hayoti asardagi boshqa hamma kishilardan ortiqroq tavsilot bilan tasvir etiladi.Yusufbek hoji, Qutidor Homid va Hasanali kabi kishilar romanda ularga nisbatan kamroq o‘rin egallaydi. Normuhammad qushbegi, Ziyo shohichi, Usta Olim Rahmat va boshqa ko‘pgina kishilar esa roman maydonidan yana ham kamroq joy oladilar.Shunay qilib, asarda tasvir etilgan shaxslarning badiiy tavsiflanish darajasi bir xil emas. Bu yozuvchining niyatiga bog‘liq hodisadir. ”O‘tkan kunlar”da Abdulla Qodiriy XIX asrning birinchi yarimi hayotini boshlicha ikki kishining Otabek bilan Kumushning shaxsiy taqdirini tasvirlsh orqali ko‘rsatib berishni niyat qilgan. Shu sababli asarda tasvirlangn kishilar roman mazmunidan shu ikki shaxsning taqdiriga nisbatan tutgan o‘rniga yarasha joy olgan.
Badiiy asarda ozmi-ko‘pmi tasvir etilgan har bir shaxs prsonaj deb ataladi “Personaj” fransuscha kishi, shaxs demakdir. “O‘tkan kunlar” mazmunida turlicha o‘rin egallagan Otabek ham, Musulmonqul ham, Oftob oyim ham personajlardir.Adabiyotshunoslik va adabiy tanqidda epizodik personaj degan termin ham uchraydi. Bu termin asarda personajning juda kam ko‘rinadigan shaxs ekaniga ishoradir. Ammo personajning faqat bir yoki ikki -uch epizodda qisqa lavhadagina ko‘rinishi bu personajning asar mazmunidagi roli ahamiyatsiz ekanidan dalolat bermasligi ham mumkin. “O‘tkan kunlar”da Xudoyorxon va Musulmonqul bir marotaba tasvir etiladi. Ammo bu personajlarning romanning g‘oyaviy mazmunida tutgan o‘rni kattadir. Ular feodal hokimiyatning cho‘qqisi tariqasida o‘quvchi zehnidan joy oladilar. Xushro‘ybibi ham epizodik personaj bo‘lishiga qaramay, roman syujetida katta rol o‘ynaydi. Kumushning zaharlanishi aslida Xushro‘ybibining ishidir.⁴
Badiiy asarda ozmi-ko‘pmi tafsilot bilan tasvir etilgan personaj obraz yoki xarakter deb ataladi. Xarakter (obraz so‘zini o‘zi) insonning tipiklashtirilgan va idividuallashtirilgan tasviridir. Xarakter ma’lum davrga, muhitga, kasbga, yoshga, jinsga mansub kishiga xos xususiyatlarini yorqinlik bilan ifoda etadi. Xarakterda yozuvchining kishilarga va hayotga munosabati, hayotiy hodisalarga bergan estetik bahosi yaqqol ko‘rinadi. Xarakter muallif estetik idealini tashuvchidir. Xarakterlar muayyan sotsial-psixologik sharoitda harakat etish natijasida namoyon bo‘ladilar va shakllanadilar. “O‘tkan kunlar” Otabek, Kumush, Yusufbek hoji, Homid, O‘zbek oyim, Qutidor, Hasanalilarga o‘xshash ko‘p xarakterlarning o‘quvchi ko‘z oldida namoyon bo‘lishi va shakllanishi jarayonini hikoya qiladi. Shu vosita bilan muallifning g‘oyaviy konsepsiysi o‘quvchiga ayon bo‘ladi. Badiiy asarda mukammal tasvir etilgan va katta umumlashma ahamiyatga ega bo‘lgan xarakterlar tip deb ataladi. Adabiiy tip insonning individual tasviri bo‘lgani holda, ma’lum tarixiy davr va jamiyat kishisining eng muhim xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. Shu bilan birga tipda bir davr va bir sharoit kishisiga xos sifatlargina emas, balki turli tarixiy davr va sharoitlar namoyon bo‘ladigan umuminsoniy xususiyatlar (ilg‘or fikrlilik, vijdon sofligi, firibgarlik va hokazo) mujassamlanadi. “O‘tkan kunlar”da Otabek, Yusufbek hoji, Kumush va Homidni tiplar deb hisoblash mumkin, chunki ular o‘z zamonasi kishilari uchun juda xarakterli muhim bo‘lgan sifatlarga egadirlar, ayni choqda, barcha umuminsoniy xususiyatlarni ham mujaassamlantiradilar, ya’ni ularni tasvirida badiiylikning bosh talabi bo‘lgan tipiklashtirish prinsipi a’lo darajada amalga oshirilgandir. Jahon adabiyotida juda kam uchraydi, chunki ular baiiy ijodning eng oliy mahsulotidirlar. Prometey, Farhod, Majnun, Shirin, Layli, Gamlet, Yago, Lir, Onegin, Chaskiy, Pechorin, Xlestakov, Samgin tiplardir. Adabiiy tiplarning muhim xususiyatlaridan biri shuki, ular turli xalqlar va turli tarixiy sharoitda yangi ko‘rinishda davom etadilar. Griboedovning “Aqllilik balosi” da tasvir etilgan Chaskiy yangi tarixiy sharoitda o‘ziga xos yangi xususiyatlar bilan Pushkinning “Yevgeniy Onegin” idagi Onegin va Lermontovning “Zamonamiz qaharamoni”dagi Pechorinda paydo bo‘ladi. Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanida tasvirlangan Anvar Otabekning yangi tarixiy shroitdagi davomidir.
Adabiy tiplarning umumlashtiruvchi kuchi shunchalik kattaki, ular keyingi zamonlarda katta sotsial va psixologik hodisalarning mujassami bo‘lib, xalqalar ongiga kiradilar. Masalan, biz bugun ham birovning ishqida cheksiz sadoqati va sofligini bildirmoqchi bo‘lsak, uni Farhod deb ataymiz. Firibgarlarni esa Xlestakov nomi bilan bog‘laymiz yoki biror shaxsning zo‘ravonligini aytmoqchi bo‘lsak, uning Xisrav bilan o‘xshashligini esga olamiz. Insoniyat baxt yo‘lini ko‘rsatgan kishini biz Prometey deb ataymiz. Shunday qilib, tiplar hayotdagi ko‘pgina umrboqiy hodisalarning turdosh nomi bo‘lib qoladi. Adabiy tiplar hayotiy hodisalarning eng umumlashgan va yorqin tasviri sifatida doimo katta g‘oyaviy estetik qimmatga egadirlar. Yozuvchi tomonidan yaratilgan tip oily mahorat namunasidir. Tipdagi umumiylik undagi individuallikni yo‘qqa chiqarmaydi, haqiqiy badiiy asardagi har bir shax tip bo‘lishi biln birga, tamomila muayyan bir shaxsdir.⁵