Mavzu: Xalqaro moliyaviy munosabatlarda tmklarning o’rni. Reja: Kirish. Asosiy qism

9.1-rasm. Transmilliy korporatsiyalarning tuzilishi¹
Asosiy korporatsiya TMK korxonalari tizimining ma’muriy markazidir. Uning vazifalari qatoriga odatda boshqa korporatsiyalar bilan qo’shilishi, yangi filiallar sotib olish va samarasiz korxonalarni tugatish to’g’risidagi qarorlar qabul qilish; korporatsiya va filiallarning uzoq muddatli ishlab chiqarish, investitsiya va moliya siyosatini shakllantirish; xorijiy filiallarning moliyasi va ITTKI (NIOKR) nazorat qilish kiradi.
Xorijiy filiallarning asosiy tashkiliy shakllari quyidagicha: -bo’lim (branch) - asosiy korporatsiya bu xorijiy filialga to’liq egalik qiladi yoki bu korxona TMK qo’shma korxonasining bir qismi hisoblanadi. Bo’limlar bir necha shakllarda bo’lishi mumkin: asosiy korporatsiyaning xorijdagi vakolatxonasi; hamkorlik, shu jumladan xorijiy sheriklar bilan; mulk shaklida (kemalar, samolyotlar, gaz yoki neft qazib oluvchi platformalar); sho’ba korxonasi (subsidiary) - xorijda joylashgan bunday korxonada asosiy korporatsiya aktsiyalarining yarmidan ko’piga egalik qiladi. Shuning uchun ham asosiy korporatsiya hal qiluvchi ovozga hamda korxonaga rahbar tayinlash huquqiga ega; -assotsiatsiyalashgan korporatsiya (associate) - bu korxona aktsiyalarining 10% dan 50% gacha asosiy korporatsiyaga tegishli bo’ladi. Asosiy korporatsiya korxonani to’liq nazorat qilmasada, uni boshqarishda ishtirok etadi.
Transmilliy va ko’pmilliy korporatsiyalar qatoriga xalqaro korporatsiyalar ichida ajralib turuvchi global korporatsiyalarni (GK) ham qo’shish kerak. Global korporatsiyalar zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini namoyon etib, ko’proq kimyo, elektrotexnika, elektron, neft, avtomobil, axborot, bank va boshqa bir necha sohalar bo’yicha globallashib bormoqda.
Transmilliy korporatsiyalar paydo bo’lishining umumiy sabablaridan biri milliy - davlat chegaralaridan chiqib ketgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish va kapitalning baynalmilallashuvi - yirik korporatsiyalar tomonidan xorijiy mamlakatlarda o’z bo’limlarini tashkil etilishi va milliy korporatsiyalarning transmilliy korporatsiyalarga aylanishi orqali ekspansiya xarakteri bo’lishligidadir. Kapital olib chiqish xalqaro korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlanishining eng muhim omilidir.
So'nggi o'n yilliklarda transmilliy korporatsiyalarga katta e'tibor berildi. Bugungi kunda jahon iqtisodiyotida TMK ishtirokisiz sodir bo'ladigan biron bir muhim jarayon yo'q. TMKlar dunyoning zamonaviy va kelajak qiyofasini shakllantiruvchi hamma joyda mavjud kuchga aylandi. Ular jahon siyosiy jarayonlarida, turli mamlakatlardagi siyosiy jarayonlarda bevosita va bilvosita ishtirok etadilar. 
Tashkiliy tuzilishga ko'ra, transmilliy korporatsiyalar, qoida tariqasida, turli xil konsernlardir. Bosh kompaniya korporatsiyaning operativ shtab-kvartirasi vazifasini bajaradi. Keng miqyosdagi ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida texnik-iqtisodiy siyosatni olib boradi va xorijiy kompaniyalar va filiallar faoliyatini nazorat qiladi.
So'nggi paytlarda transmilliy korporatsiyalar tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, ularning asosiylari integratsiyalashgan strategiya deb ataladigan narsani amalga oshirish bilan bog'liq.
Transmilliy korporatsiyalar strategiyasi har bir alohida bo'g'in uchun emas, balki butun birlashma uchun natijani optimallashtirishni ta'minlaydigan global yondashuvga asoslanadi.
Kompleks strategiya xalqaro konserni boshqaruvini markazsizlashtirish va mintaqaviy boshqaruv tuzilmalarining rolini sezilarli darajada oshirishdan iborat. Bunday siyosat aloqa va axborotlashtirish sohasidagi texnologiya yutuqlari, milliy va xalqaro ma'lumotlar banklarining rivojlanishi, keng tarqalgan kompyuterlashtirish tufayli mumkin bo'ldi. U transmilliy korporatsiyalarga xorijiy filial va sho‘ba korxonalarining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beradi. Transmilliy korporatsiyalar doirasidagi kompleks integratsiya ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etishning hududiy tizimlarini yaratishda ifodalanadigan murakkab tashkiliy tuzilmani ham talab qiladi.
Mintaqaviy boshqaruv tizimlari uchta asosiy turga bo'linadi:
· tegishli hududdagi konsern faoliyatining barcha turlari uchun mas'ul bo'lgan asosiy hududiy boshqarmalar. Ularga tegishli mintaqadagi barcha filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish bo‘yicha barcha huquqlar berilgan (masalan, Amerikaning General Motors konsernining Osiyo va Okeaniyadagi filiallari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha bosh mintaqaviy idorasi Singapurda joylashgan);
· hududiy ishlab chiqarish boshqarmalari, mahsulotlar harakati yo'nalishi bo'yicha korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish, ya'ni. tegishli ishlab chiqarish zanjiri. Bunday bo‘limlar tegishli korxonalarning samarali ishlashini, butun texnologik zanjirning uzluksiz ishlashini ta’minlashga mas’ul bo‘lib, bevosita konserning bosh hududiy boshqarmasiga bo‘ysunadi. Ular ishlab chiqarishning samarali turlarini, yangi modellar va mahsulotlarni ishlab chiqishga qaratilgan (masalan, Hewlett-Packard korporatsiyasi 90-yillarning boshlarida, shu sababli, AQShdan Evropaga bir qator etakchi mahsulotlar uchun ishlab chiqarish boshqaruvini ko'chirdi);
· funktsional hududiy bo'limlar konsernning o'ziga xos faoliyatini ta'minlaydi: sotish, ta'minot, ularga tovarlar sotilgandan keyin mijozlarga xizmat ko'rsatish, ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqalar. Ushbu bo'limlar mintaqaviy yoki global rejadagi barcha tegishli tuzilmalar faoliyati natijalari uchun javobgardir.
TMKlarning rivojlanishi jarayonida printsipial jihatdan yangi hodisa - xalqaro ishlab chiqarish paydo bo'ldi, bu korporatsiyalarga asosiy kompaniya va qabul qiluvchi mamlakatlarning iqtisodiy sharoitlaridagi farqlardan kelib chiqadigan afzalliklarni beradi, ya'ni. filiallari va filiallari joylashgan mamlakatlar. TMKlar uchun qo'shimcha foyda farqlar orqali olinishi mumkin: 

• 
  tabiiy resurslarning mavjudligi va narxida; 
  
• 
  ishchi kuchining malakasi va ish haqi darajasida; 
  
• 
  amalga oshirilayotgan amortizatsiya siyosatida va, xususan, amortizatsiya normalarida;
  
• 
  monopoliyaga qarshi va mehnat qonunchiligi; 
  
• 
  soliqqa tortish darajasida; 
  
• 
  ekologik standartlar; 
  
• 
  valyuta barqarorligi va boshqalar.
  

Ayrim mamlakatlarning iqtisodiy ahvolidagi farqlar ham hisobga olinadi, bu TMKlarga ishlab chiqarish quvvatlarini yuklashda manevr qilish va ishlab chiqarish dasturlarini mavjud vaziyatning o'zgaruvchan sharoitlariga, har bir aniq bozorda ma'lum bir mahsulotga bo'lgan talabga moslashtirish imkonini beradi. 
"Transmilliy korporatsiya" tushunchasining talqini ko'plab davlatlar manfaatlariga ta'sir qilishini hisobga olgan holda, BMTning Transmilliy korporatsiyalar bo'yicha komissiyasida "TMK" tushunchasi ta'rifining kompromis versiyasida TMK - bu kompaniya ekanligi ta'kidlangan: huquqiy shakli va faoliyat sohasidan qat'i nazar, ikki yoki undan ortiq davlat; bir yoki bir nechta boshqaruv markazlari orqali izchil siyosat va umumiy strategiyani amalga oshirish imkonini beruvchi qarorlar qabul qilish tizimi doirasida faoliyat yuritish; bunda alohida birliklar mulkchilik yoki boshqa yo'l bilan bog'langan bo'lib, ulardan biri yoki bir nechtasi boshqalarning faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi va, xususan, bilim, resurslar va mas'uliyatni boshqalar bilan bo'lishishi mumkin.