Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

Aymaqlar	2019	2020	2021	Aymaqlar	2019	2020
2021
Qaraqalpaqıstan Respublikası	1131,5	1141,9	1150,8	Samarqand wálayatı	2228,0	2245,9	2263,2
Andijan wálayatı	1832,6	1842,8	1853,3	Surxandáriya wálayatı	1528,2	1542,2	1554,0
Buxara wálayatı	1151,0	1154,1	1157,0	Sırdariya wálayatı	508,3	513,0	517,7
Jızzax wálayatı	799,3	807,7	816,2	Tashkent wálayatı	1726,0	1732,0	1689,0
Qashqadariya wálayatı	1908,1	1923,0	1934,6	Ferǵana wálayatı	2212,0	2226,3	2239,9
Nawayı wálayatı	594,2	597,7	601,2	Xarezim wálayatı	1114,1	1124,4	1134,7
Namangan wálayatı	1662,4	1674,6	1686,0	Tashkent qalası	1476,0	1517,8	1619,8

II BAP. ÓZBEKSTANNÍŃ MIYNET RESURSLARÍ
2.1. Ózbekistan Respublikanıń demografiyalıq jaǵdayı.
Ózbekistan aymaqlarında XIX ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń baslarında tuwılıw joqarı dárejede bolǵan. Shańaraqta perzentler tuwılıwi qadaǵalaw etilmegen, yaǵnıy shegaralanbaǵan. Ápiwayılaw etip aytqanda, hár 1000 adam bir jılda tuwılıw 45-55 danege teń bolǵan. Sol dáwirlerde respublikada awıl turmıs táriziniń keń tarqalǵanlıǵı (XX ásir baslarında Ózbekistan xalqınıń 80 % i awıllarda jasaǵan) qızlardıń erte turmıs qurıwı, balalar (ásirese, bir jasqa shekem bolǵan) óliminıń joqarılıǵı sıyaqlı faktorlar shańaraqlarda perzentler tuwılıwi sheklenmasligine alıp kelgen.
Usı dáwirlerde Ózbekistanda sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaydıń awırlıǵı sebep, xalıq ólimi, ásirese, hayallar hám balalar ólimi júdá joqarı bolǵan. Sebebi, xalıqtıń awır turmıs sharayatı, medicinalıq xızmetlerdiń jetispewi, ólimnıń kópligi, xalıq ortasha ómir kóriw dáwirdiń qısqarıwına alıp kelgen. Ótmishte Ózbekistan xalqınıń ortasha ómir kóriw dáwiri 32 jas bolǵan bolsa, 1989-1990-jıllarda bul jas kórsetkishi 69, 3 jılǵa, 2016-2017-jılda 71,1 jılǵa, sonnan, hayallarda bul dáwir aralıǵında 72,4 jıldan 75,1 jılǵa, er adamlarda bolsa 66,1 jıldan tap 70,6 jılǵa kóterildi. Ózbekistanda jańa ekonomikalıq reformanıń engiziliwi, xojalıqlardıń hámme tarawlarında bazar munasábetleriniń qáliplesiwi, jeke xojalıq hám isbilermenliktiń keń tarqalıwı, shet el qarjılar tiykarında qospa 287 kárxanalardıń júzege keliw hám rawajlanıwı úlkeniń demografiyalıq jaǵdayına da málim dárejede tásir etdi. Áwele xalıqtıń social quramında ózgerisler júz beredi. Socialistik basqarıw principinde tek jumısshı, xizmetker hám dıyxan shańaraqları bolǵan bolsa, keleside shańaraqtıń social sheńberi keńeyip, «múlk iyesi», «isbilermen», «fermer», «sawdager» shańaraqları payda boldı. Bul shańaraqlar Ózbekistanda jasawshı hámme xalıqtı qamtıp alalmaydı. Basqasha aytqanda, hámme shańaraqtıń da «múlk iyesi», «isbilermen», «fermer» shańaraq bolıwına múmkinshiligi joq. Respublikada bolsa bunday shańaraqlardıń salmaǵı elede joqarı bolıp tabıladı. Bularǵa awıllarda jasawshı xalıq shańaraqları, mámlekettiń byudjet shólkemlerinde miynet etiwshi jumısshı, xizmetker shańaraqları kiredi. Bul shańaraqlar menen «múlk iyesi», «fermer» hám «isbilermen» shańaraqlardıń turmıs formasında keskin ayırmashılıqlar payda boldı.
Azıq-awqat hám turar-jay mashqalası sawatlı xalıqtıń demografiyalıq processlerine, birinshi náwbette tuwılıwǵa óz tásirin kórsetedi. Kópshilik shańaraqlarda perzentler sanın sheklew procesi kúsheydi. Bul haldı Ózbekistanda tuwılǵan balalar sanınıń qısqarıp barıwında da ayqın baqlaw múmkin. Xalıqtıń jas quramın ańlatiwshı maǵlıwmatlar kórsetiwinshe, 1959-1979-jıllarda uılwma xalıq muǵdarında 15-29 jas gruppaları salmaǵı 24,7 % ten 28,6 % ke jetti. Sonı itibarlısı, xalıq quramında jaslar salmaǵı 1985-1990-jıllarda da 27-28 % átirapında saqlanıp keldi. Biraq tuwılıp atırǵan balalar muǵdarınıń ósiw páti bolsa bul dáwirde 13,3 esege kemeydi. Bul kemeyiw, Tiykarınan shańaraqta tórtinshi, besinshi hám odan keyingi perzentler tuwılıwinıń qısqarıp barıwı menen baylanıslı bolıp tabıladı. Mısalı, 1960-jılı respublikada uılwma tuwılǵan balalardıń 39,0 % in shańaraqta besinshi hám odan keyingi perzentler quraǵan bolsa, bul kórsetkish 1970-jılı 42,8%, 1980-jılı 25,1 %, 1989-jılı 15,3 % hám 1994-jılı 9,6 % ti quradı. Bul kórsetkishlar respublikanıń qala orınlarında oqsas túrde 21,8 %, 26,7 % , 15,1 % , 9,2 % hám 5,3 % ti, awıllıq orınlarında bolsa 32,0 % , 49,5 % , 29,6 % ,18,4% hám 11,1 % ti quradı. Respublikada shańaraqta besinshi hám odan keyingi bolıp tuwılıp atırǵan balalar muǵdarınıń azayıp barıwı ózbek shańaraqlarında perzentler tuwılıwini sheklew halları keń tarqalıp atqan hám kóp balalı shańaraqlar salmaǵınıń azayıwınan, bir sóz menen aytqanda, tuwılıw dárejesiniń tómenlep barılıp atırǵanlıgınan dárek beredi. Bul processti tuwılıw dárejesin ańlatiwshı arnawlı kórsetkishlar dinamikasında da baqlaw múmkin. Atap aytqanda, 1960-jılda Respublikada hár 1000 adamǵa salıstırǵanda tuwılǵan balalar sanı 39,8 promilleni shólkemlesken bolsa, 1990-jılı bul kórsetkish 33,7 promilleni quradı yamasa 6,7 punktke kemeydi. 1991-2017-jıllarda tuwılıwdıń ulıwma koefficiyenti respublika boyınsha 34,5 promilleden 22,1 promillige tústi. 2017-jılda 715,5 mıń bala tuwılǵanligi belgilengenler etilgen bolıp, oqsas túrde 1000 adamǵa salıstırǵanda tuwılıw koefficiyenti 22,1 promilleni shólkemlestirip, 2016-jılǵa salıstırǵanda 0,7 promillege kemeydi (2016-jılda 22,8 promille bolǵan) 
Ózbekistanda tuwılıw dárejesiniń bunday tez pát menen azayıwı urıstan keyingi 40-45-jıllıq dáwirde gúzetilgen emes. Respublikanıń tuwılıw dárejesi mudam joqarı bolıp kelgen Qashqadárya, Surxandárya wálayatlarında da kóp balalı shańaraqlar salmaǵı keskin azayǵan. Mısalı, 1996-jılı Qashqadárya wálayatında hár 1000 adamǵa esabına tuwılǵan balalar sanı 33,1 promilleni quraǵan bolsa, 2017-jılı bul kórsetkish 24,0 promilleni quradı. Bul dáwirde tuwılıwdıń ulıwma koefficiyenti Surxandárya wálayatında 34,4 ‰ den 21,9 ‰ ge, Qaraqalpaqıstan Respublikasında 25,1 ‰ den 21,7 ‰ ge, Xorezm wálayatında 27, 4 ‰ den 22, 3 ‰ ge kemeydi.
Tuwılıw koefficiyenti 2016-jılǵa salıstırǵanda 2017-jılda Surxandárya wálayatında asqan (25,7 promilleden 25,9 promillege) bolıp, sezilerli dárejede azayıw bolsa Qaraqalpaqıstan Respublikasında (21,9 promilleden 20,7 promillege), Ferǵana (22,2 promilleden 21,0 promillege), Tashkent (20,3 promilleden 19,2 promillege), Xorezm (22,2 promilleden 21,0 promillege), Buxara (20,9 promilleden 20,0 promillege) hám Jizzaq (24,5 promilleden 23,6 promillege) wálayatında gúzetildi. 2017-jılda uılwma 715,5 mıń bala tuwılǵanlıǵı belgilengen bolıp, sonnan anasınıń jası boyınsha tuwılǵanlarnıń 280,8 mıńı (uılwma tuwılǵanlarǵa salıstırǵanda 39,2%) 20-24 jaslardaǵı hayallar, 248,1 mıńı (34,7%) 25-29 jasdaǵı, 122,3 mıńı (17,1%) 30-34 jaslardaǵı hayallar úlesine tuwrı kelgen. Tuwılıw dárejesiniń azayıp barǵanlıǵı shańaraqta besinshi hám odan keyingi (altınshı, jetinshi, segizinshi hám t.b.) tuwılıp atırǵan balalar salmaǵınıń qısqarıp barıwında da gúzetiledi. Olar 1970-jılda uılwma tuwılǵan balalardıń 43,1 % in shólkemlesken bolsa, 1990-jılda 14,3 % in quradı yamasa úsh esege qısqardı. Ulıwma 1950-1990-jıllarda Ózbekistan xalqı 6 mln 264 mıń adamnan 20 mln 322 mıń adamǵa jetdi. Ózbekistanda ǵárezsizlik dáwirdiń birinshi basqıshında tuwılıw dárejesiniń 1970-jıllarda baslanǵan azayıw procesi tezlesti. Tuwılıw dárejesiniń azayıwı, joqarıda belgilengeni sıyaqlı, Ózbekistanda júz bergen sociallıq-ekonomikalıq ózgerisler menen baylanıslı bolıp tabıladı.
Mirzashól, Surxon-Sherobod, Qarsı, Oraylıq Ferǵana, Ellikqal'a shólini ózlestiriw nátiyjesinde hám de túrli qazilma baylıqlar kánlerin tabıw tiykarında payda bolǵan qala hám qalashalar da xalıqtıń aymaqlıq quramına ózgertiwler kirgizdi. Biraq jańa xalıq mánzilleri xalıqtıń ásirler dawamında quram tapqan aymaqlıq formalarına úlken ózgerisler kirita almadı. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi tuwılıp ósti jayında jasaw etedi. Bunnan shól regionlarında jasawshı xalıq tısqarı. Usınıń menen birge qalalar tarmaǵındaǵı ózgerisler qala xalqınıń dinamikası hám jaylasıwına úlken tásir etdi. Keyingi-jıllarda olarda sezilerli ózgerisler júz berdi. 1990-2005-jıllarda mámleket xalqınıń ósiw páti tómenlep baratırǵan dáwirde birpara wálayatlarda bul process astelew keshti.