Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

2.2. Ózbekstan miynet resursları
Ózbekstanda demografiyalıq jaǵdaydıń eń zárúrli qásiyetleri xalıq ósiw pátleriniń tómenlep barıwı; xalıq tábiy kóbeyiw kórsetkishiniń azayıwı ; sırtqı migraciya nátiyjeleriniń kerilesiwi; qala xalqınıń tómen ósiwi hám basqalar. Mámlekettiń qala xalqı asa tegis emes jaylasqan bolıp, tiykarǵı bólegi Tashkent sh.ga tuwrı keledi. Biraq Tashkent qalası xalqı sońǵı jıllarda derlik ósmadi, nátiyjede onıń Ózbekstan xalqı quramındaǵı úlesi 1990-jıldaǵı 10, 5 % ten 8, 2 % ge túsip qaldı. Nawayı, Sırdariya, Tashkent wálayatları hám de Qaraqalpaqstan Respublikasınıń demografiyalıq potencialı pasaydi, Jizzaq wálayatında ózgermadi, qalǵan aymaqlarda bolsa asdı. Házirgi kúnde Ózbekstan xalqınıń 16, 4 % Surxondaryo hám Qashqadárya wálayatları ga tuwrı keledi. Xorezm, Namangan hám Samarqand wálayatlarında da azmaz ósiw boldı.
1991—2005-jıllarda Ózbekstan wálayatları boyınsha qala xalqınıń ósiwinde sezilerli dárejede uyqaspawshılıq gúzetildi. Bul-jıllarda respublika qalaları xalqınıń ósiw páti 0,9 % bolıp, bul kórsetkish Surxondaryoda 3,2 %; Jizzaqta 2,8 %; Sırdariyada 0,6 %; Buxarada 0,7 %; Xorezmde 0,8 % hám Tashkent wálayatında 0,2 % in quradı.
Joqarıdaǵı ózgerislerge qaramay, respublika xalqınıń aymaqlıq sáwlelengenlasıwi dárejesi eli Ferǵana hám Tashkent ekonomikalıqlarida joqarı. Ferǵana oypatlıqsına mámleket xalqınıń 28 %, Tashkent sh. hám wálayatına 18 % tuwrı keledi. Xalıq qısıqlıǵı 1 km2 ge 58 kisi bolıp, bul kórsetkish mámleket kóleminde 70 mártege parıq etedi yamasa basqasha aytqanda, 7,3 adamnan (Nawayı wálayatı) 552, 5 (Andijan wálayatı) adamǵashe jetedi. Ferǵana, Namangan, Xorezm wálayatlarında xalıq júdá tıǵız, Qashqadárya, Jizzaq, Buxara wálayatlarında, sonıń menen birge, Qaraqalpaqstan Respublikasında tıǵızlıq kórsetkishi ádewir tómen.
Ózbekstan Respublikası jámi xalqınıń 36,3 % qalalarda, qalǵan bólegi awıllarda jasaydı. Sońǵı-jıllarda urbanizaciya dárejesiniń tómenlep barıwı hám awıl xalqı úlesiniń ósiwi gúzetilip atır.
Ózbekstanda xalıq tábiy kóbeyiwine tiyisli tolıqlaw maǵlıwmatlar 19-ásirdiń 2-yarımınan baslap bar. Xalıqtıń tábiy kóbeyiwi 1-náwbette tuwılıwǵa baylanıslı. Respublikada 19-ásir aqırı 20-ásir baslarında tuwılıw dárejesi joqarı bolǵan. 1865-1917-jıllarda tuwılishnıń ulıwma koefficiyenti (hár 1000 ǵa adamǵa salıstırǵanda tuwılǵanlar sanı) 45-50 % in shólkemlesken. Tuwılıw fiziologikalıq múmkinshilik dárejesinde bolǵan, shańaraqta perzentler tuwılıwı shegaralanbaǵan. Bunıń tiykarǵı faktorları ózbek hayallarınıń social i. ch. de júdá kem qatnasıwı, maǵlıwmatlılıq dárejesi dıń tómenligi, tuwılıwdı qollap-quwatlawshı úrp-ádet hám qádiriyatlar tásiriniń salıstırǵanda joqarılıǵı, gódekler óliminiń kópligi bolıp tabıladı.
Sol dáwirde xalıq ortasında ólim halları da joqarı bolǵan. 1886-1900-jıllarda Ózbekstan aymaǵında 1000 ta xalıqqa salıstırǵanda ortasha 49,8 bala tuwılǵan bolsa, ólgenler sanı (hár 1000 kisi esabına) 44,8 ge teń edi. Sonday eken, sol dáwirde ózbek shańaraqlarında tuwılıw joqarı bolıwına qaramay xalıq ortasında ólimdiń kópligi, ortasha ómir kóriw dáwiri júdá qısqa bolǵanı (32 jas) sebepli xalıqtıń tábiy kóbeyiwi tómen keshken. Basqasha aytqanda, joqarı tuwılıw joqarı tábiy ósiwdi támiyinley almasdi, tuwılishnıń „foydalilik“ dárejesi tómen bolǵan. Usı dáliller Ózbekstan xalqınıń tábiy kóbeyiwi 19-ásir aqırı 20-ásir baslarında Evropa xalıqlarınan 3, 5 ese kem bolǵanın kórsetedi. Nátiyjede xalıq sanınıń ósiwi júdá aste keshken. 1885-1917-jıllarda Ózbekstan xalqı 3320 mıńnan 4052 mıńǵa jetti yamasa xalıqtıń sanı hár-jılı ortasha 0,6 % átirapında ósdi.
Bul kórsetkish házirge qaraǵanda 3,1 ret kem, sebebi 1991—2000-jıllarda Ózbekstan xalqı-jılına 1,9 % ten kóbeydi.
1939—2004-jıllar, yaǵnıy 1965-jıl dawamında respublika xalqı 4,0 ret kóbeygen bolsa, bul kórsetkish qala orınlarda 6,4 hám awıllarda 3,3 retti shólkem-lesken. Álbette, kórilip atırǵan dáwirdiń túrli aralıqlarında hám awıl hám de qala orınlarda xalıq sanınıń kóbeyiw páti túrlishe bolǵan. Atap aytqanda, 1939-1959-jıllarda jámi xalıq 127,9 % ge, qala xalqı 185,6 % hám awıl xalqı 108,5 % ge ósti. 1959-1970-jıllarda respublika jámi xalqı 145,3 % ge, qala xalqı 158,4 % hám awıl xalqı 141,3 % ge ósti, ortasha bir-jıllıq kóbeyiw 3, 45, 4, 25 hám 3, 20 % in shólkemlesken. Naǵız ózi-jıllar Ózbekstan óziniń tariyxıy demografiyalıq rawajlanıwınıń eń joqarı kórsetkishlerine erisken.
Odan keyingi-jıllarda xalıq sanınıń ósiwi azmaz passivlesken, biraq qala xalqınıń awıl xalqına salıstırǵanda tezirek kóbeyiw procesi saqlanıp qalǵan. Mısalı, 1970-1979-jıllarda qala xalqı 146,9 % ge, awıl xalqı 120,9 % hám jámi xalıq sanı 130,4 % ge artqan. 1979-1989-jıllar dawamında qala xalqı 126,7 hám awıl xalqı 130,1 % ge ósti. Kórinip turıptı, olda, bul dáwirden respublika awıllıq orınlarınıń demografiyalıq rawajlanıwı qala hám qalashalarǵa qaraǵanda ústinlew bolǵan. Urbanizaciya procesiniń bunday zaiflasıwi ótken ásirdiń 80-jıllarınıń 2-yarımınan baslanǵan, 1984-jılda qala xalqınıń úlesi 42 % ge shekem kóterilgen hám sonnan keyin ol az-azdan azayıp barǵan.
Sońǵı-jıllarda respublika ulıwma xalqı kóbeyiw pátiniń tómenlewi hám awıl xalqınıń qalalıq larga salıstırǵanda tezirek ósiw procesi gúzetilip atır. Usı waqıtta qala xalqınıń kóbeyiw páti eń tómen dárejege túsip qalǵan (1,05 %). 2000-2005-jıllarda xalıqtıń ortasha ósiw páti 1,2 % in quradı hám ortasha-jıllıq tolıq sanınıń ósiwi 310,4 mıń adamǵa tústi. Usı dáwirde awıl xalqı 4,4 mln ǵa, qala xalqı 1 mln ǵa kóbeygen. Bunıń nátiyjesinde qala xalqınıń úlesi 40,4 % ten 35,9 % ge túsip qaldı.
Tuwılıw hám tábiyiy kóbeyiw koefficiyentleri boyınsha respublika wálayatlarınıń awıl xalqın proporcional túrde 2 gruppaǵa ajıratıw múmkin: birinshisine tuwılıw dárejesi (20-22 %) hám tábiyiy kóbeyiw dárejesi (14-17 %) ortasha bolǵan 8 wálayat (Buxara, Andijan, Nawayı, Namangan, Sırdariya, Ferǵana, Xorezm, Tashkent) kiredi. Tuwılıw (23-24 %) hám tábiyiy kóbeyiw dárejesi (18-19 %) salıstırǵanda joqarı bolǵan ekinshi gruppaǵa Qashqadárya, Surxondaryo, Jizzaq, Samarqand wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikası kiredi. Qala xalqı ishinde ortasha tuwılıw dárejesi (16-20 %) 8 wálayatda baqlanıp atır. Namangan wálayatında qala xalqınıń tuwılıwı salıstırǵanda joqarı (20, 2 %). Qala xalqı ishinde tuwılıw dárejesi tómen bolǵan (16 %) 4 wálayat bar. Bular Buxara, Tashkent, Samarqand hám Ferǵana wálayatları.
1991-jılda Ózbekstanda jańa ekonomikalıq munasábetlerdiń qáliplesiwi nátiyjesinde sociallıq-ekonomikalıq ózgerisler júz boldı jáne bul ózgerisler 1-náwbette onıń demografiyalıq jaǵdayı ǵa óz tásirin kórsetdi. Ózbekstanda tuwılıw procesiniń salıstırǵanda joqarılıǵınıń tiykarǵı sebeplerinen biri shańaraq qádiriyatları hámde nekeden ótiw procesiniń joqarılıǵı bolıp tabıladı. Máselen, 2005-jıl hár 1000 adamǵa qalalarda 7,0 neke tuwrı kelgen bolsa, ajırasıw kórsetkishi 0,6 ǵa teń boldı. 1991-2004-jıllarda Ózbekstanda hár 1000 xalıqqa salıstırǵanda tuwılǵan balalar sanı 34,5 ten 22,3 ke shekem yamasa 1,2 punktke qısqardı. 2005-jılda xalıq 292,1 mıń adamǵa yamasa 2004-jıldaǵına salıstırǵanda 1,1 % ge kóbeydi.
Ózbekstanda tuwıw jası koefficiyentleri da qısqarıp atır. Tuwılǵan balalardıń tiykarǵı bólegi salıstırǵanda jas hayallarǵa tuwrı keledi. Bul jaǵday sońǵı-jıllarda jánede turaqlılasdı.
Respublikada 1980-1995-jıllarda ólim koefficiyenti 7,5 promilledan 6,4 promillege shekem qısqardı. Bul process, tiykarınan, gódekler, balalar hám orta jas daǵı kisiler ortasında ólim dárejesiniń azayıwı menen baylanıslı. Xalıqqa medicinalıq xizmet kórsetiw tarawlarınıń rawajlanıwı 1-náwbette xalıq óliminiń keskin azayıwına alıp keldi. Eger 1886-1920-jıllarda Ózbekstanda hár 1000 adam esabına ólgenler sanı 4034 adamdı quraǵan bolsa, 1920-jıldan keyin bul kórsetkish 56 esege azayǵan. Respublika qala aymaqları da xalıq ólimi awıllıq orınlarǵa salıstırǵanda joqarı bolıp tabıladı. Buǵan sebep ekologiyalıq jaǵdaydaǵı ózgerisler, qala turmıs tárizi bolıp tabıladı. Sanaat rawajlanǵan Tashkent qalasında xalıq ólimi eń joqarı. Ólgenler sanı 2005-jılda 2004-jılǵa salıstırǵanda 6,6 % ge yamasa 8,6 mıń adamǵa asdı. Gódekler ólimi koefficiyenti bolsa 2004-jıldaǵı 15,4 % ten 14,3 % ge kemeydi.