Mazmuní: Kirisiw I bap. ÓZbekstan xalq quramı HÁm miynet resurslarına sípatlama

I BAP. ÓZBEKSTAN XALQÍNA ULÍWMA SÍPATLAMA.

1. 
   Ózbekistan demografiyasına sıpatlama.
   

Ózbekistan Respublikası Mámleket statistika palatası informaciya xızmeti xabar beriwine qaraǵanda mámleket turaqlı xalqı sanı 2018-jıl 1-yanvar jaǵdayına 32,65 mln adamdı quraydı, 2017-jılda 533,4 mıń adamǵa yamasa 1,7 % ge asqan. Atap aytqanda, qala xalqı sanı 16,53 mln adamdı (uılwma xalıq sanı daǵı úlesi 50, 6%), awıl xalqı sanı 16,12 mln adamdı (49, 4%) quadı. Ózbekistan xalqı sanı boyınsha ǴMDA ǵa kirgen mámleketler arasında Rossiya hám Ukrainadan keyin 3-orında turadı. Paytaxtı Tashkent qalası (1930-jıldan). Ózbekistan Respublikası quramına Qaraqalpaqıstan Respublikası (1936-jıl) hám 12 wálayat kiredi. Respublika aymaqları kesiminde analizler sonı kórsetip atır, 2018-jıl 1-yanvar jaǵdayına eń kóp xalıq sanı Samarqand wálayatında 3,71 mln adamdı (respublika xalqı sanı daǵı úlesi 11,4% in) quraydı, keyingi orınlarda Ferǵana wálayatında 3,62 mln adamdı (11,1 %), Qashqadárya wálayatında 3, 14 mln adamdı (9, 6 %), Andijan wálayatında 3,01 mln adamdı (9,2 %) quradı. 2018-jıl 1-yanvar jaǵdayına xalqı sanı 3 mln adamnan asqan aymaqlar sanı 4 di quradı. Statistikalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Ózbekistanda xalıq sanı úzliksiz kóbeyip kelgen. Mısalı, 1865-jılı úlkede 3320 mıń xalıq jasaǵan bolsa, 1920-jılı xalıq sanı 4470 mıńǵa, 1970-jılı-1800 mıńǵa, 1991-jılı 20708 mıńǵa hám 2005-jılı 25707 mıńǵa, 2015 jılı-31022,5 mıń adamǵa jetti. Asrimiz basınan tap házirgi dáwirge shekem jer sharı xalqı 3,4 esege kóbeygen bolsa, Ózbekistan xalqı 6,6 esege arttı. Ásirese, ǵárezsizlik jıllarında, yaǵnıy 1990-2010-jıllarda respublika xalqı sanı 8,2 million adamǵa yamasa 1,4 esege kóbeydi. Ózbekistan Respublikası maydanı 448,9 km² di quraydı. Xalqı 1 km² ge 72,8 adamdı (2018 j) nan tuwrı keledi. 
Eramızdan aldınǵı III-asirde Sırdariyanıń orta aǵımında Qanǵ mámleketi húkim súrgen dáwirde Amudarya hám Sırdariya aralıǵı hám oǵan tutas regionlarda ekonomikalıq, siyasiy hám etnomadaniy baylanıslardıń barǵan sayın rawajlanıp barıwı nátiyjesinde turkiy tilles etnoslar ústin turatuǵınlıq etip, ayriqsha uyqaslasqan mádeniyat júzege keledi. Arxeologik hám tariyxıy komplekslerde bul mádeniyat Qawınshı mádeniyatı menen belgilengen. Antropolog ilimpazlardıń atap ótiwishe, naǵız ózi dáwirlerde Orta Aziyanıń oypatlıq hám oazislerinde jasawshı xalıqtıń sırtqı túsinde hoz. ózbek hám oazis tájikla riga tán Orta Aziya eki dárya aralıǵı antropologıyalıq tipi tolıq qáliplesedi.
Ózbek xalqiniń etnogenezida qatnasqan náwbettegi etnik komponentler kushonlar hám de 4-5-ásirlerde Orta Aziyanıń oraylıq wálayatlarına Altay, Jan, Sibir hám Arqa Túrkistannan kirip kelgen xioniy, kidariy hám eftaliylar bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, ózbekler etnogeneziga Orta Aziyanıń oraylıq regionları (Tashkent oazisi, Ferǵana, Zarafshon, Qashqadárya, Surxondaryo oypatlıqları hám Xorezm) ge kelip otırıqshılasqan turkiy etnik komponentler aktiv tásir kórsetedi. Bul komponentler hám jergilikli xalıq ortasındaǵı etnomateriallıq munasábetlerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde jańa qatlam materiallıq jetiskenlikleriniń jergilikli materiallıq-xojalıq dástúrler menen jedel jaylasıwı júz beredi. 7-ásirdiń 30-jıllarından baslap úlkemiz „Túrkistan“ atı menen atala baslaǵan.
8-ásirde arab hám ajam xalıqlarınıń Orta Aziyaǵa kirip keliwi menen jergilikli xalıqtıń etnik quramında málim dárejede ózgerisler júz bergen bolsada, biraq regiondaǵı etnik processlerge kúshli tásir etpegen. Bul dáwirde Movarounnahrdaǵı otırıqshı hám yarım otırıqshı turkiy tilles xalıq, Suǵdiylar hám Xorezmdiń jergilikli jerli xalqı óz aymaqlarında arablar húkimranlıǵında jasaǵanlar.
9-11-ásirlerde Movarounnahrda pútin turkiy qatlam, janlı turkiy til ortalıǵı payda boldı, óz gezeginde Suǵdiylar hám basqa. Jergilikli etnoslar menen integraciyalasıw procesi jedellesken. Bul dáwirde Movarounnahr hám Xorezmde turkiy etnik qatlam kúshli etnik tıykarǵa iye bolıp, bul qatlam tiykarınıń kópshilik kóbisi otırıqshılasqan turaqlı turkiy etnoslardan ibarat bolǵan.
Qaraxaniyler dáwirinde Movarounnahr hám Xorezmde siyasiy húkimet turkiy úrim-putaqlarǵa ótiwi munasábeti menen júz bergen etnik processler ózbek xalqiniń qáliplesiwinde juwmaqlawshı basqısh boldı. Naǵız ózi dáwirde ózbek xalqiga tán elatni belgileytuǵın aymaqlıq, materiallıq-ruwxıy ulıwmalıq, etnik ózlikti ańǵarıw málim bir mámleket sheńberindegi etnik oqsaslıq, dinge sıyınıw ulıwmalıǵı sıyaqlı etnik faktorlar qáliplesti. Bul dáwirde ózbeklerdiń umum elat tili payda boldı. Ulıwma alǵanda, elat qáliplesiwi dagi zárúrli áhmiyetke iyelik etiw kópshilik etnik belgiler qáliplesip yetiladi. Sonday etip, ásirler jurtımızda keshken oǵada quramalı siyasiy jaǵdayda turaqlı dawam etken etnik processler nátiyjesinde 11-12-ásir baslarında ózbek xalqi qáliplesti.
Ózbekstan xalqınıń social-ekonomikalıq hám demografiyalıq rawajlaniwi 19-ásirdiń 2-yarımınan baslap pacha Rossiyası basıp alǵannan keyin keskin ózgerdi. Bul jaǵday xalıq sanı, milliy hám jas-jınıslıq quramı, kóbeyiw pátleri, jaylasıw qásiyetlerinde óz hákisin taptı. Rossiyadan dıyxanlar kóshirilip, Mırzashólge jaylastırildı, Arqa Túrkistannan uyǵurlar kóshirilip keltirilib, respublika shıǵısındaǵı taw oypatlıqlarında olar ushın jer ajıratıldı. 1897-jılda ótkerilgen xalıq dizimine muwapıq Ózbekstan aymaǵında 3,9 mln adam jasaǵan, sonnan 19 % qala xalqı edi. Jergilikli xalıqtıń migracion jıldamlıǵı tómen bolǵan. Xalıqtıń kóship keliwshiler esabına ósiwi húkimeti kolonizatorlıq siyasatınıń nátiyjesi edi. Sol siyasat sebepli úlkede jańa-jańa awıl hám qalashalar qurıldı. Biraq soǵan qaramay 1865-1900-jıllarda xalıq 0,6 % ge kóbeydi. 20-ásirdiń 1-shereginde de xalıq ósiwinde sezilerli ózgeris bólmadi. 1924-1940-jıllar dawamında Ózbekstan xalqı 2,3 mln adamǵa astı, xalıqtıń ósiwi-jılına 3 % ge teń boldı.
Ekinshi jáhán urısı Ózbekstan xalqınıń sanına, onıń quramı hám jaylasıwına asa unamsız tásir kórsetdi. Urıs nátiyjesinde respublika 1 mln dan artıq xalqın joǵaltdı. Xalıqtıń ulıwma sanı 1940-1945-jıllarda 6,6 mln adamnan 5,2 mln. adamǵa shekem kemeydi.
Urıstan keyingi dáwirde xalıq ósiw pátlerinde unamlı ózgerisler boldı. Xalıqtıń sanı 5,2 mln nan 8,4 mln ǵa shekem kóbeydi. Bunda da sap tábiyiy kóbeyiwden kóre shetten kóshirip keltirilgen xalıqtıń úlesi úlken boldı. 20-ásirdiń 1960-1980-jıllarında respublika xalqı quramında ózbeklerdiń sanı úzliksiz túrde joqarı pátler menen kóbeyip bardı. 1989-jılda ózbekler úlesi respublika xalqınıń quramında 71,4 % in quraǵan.
Ózbekstannıń ǵárezsiz rawajlanıw jolına ótiwi onıń demografiyalıq tariyxında mazmunan jańasha basqıshqa ótiwdi talap etdi. Respublikada bazar munasábetleriniń qáliplesiwi, sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy sharayatlardıń ózgeriwi nátiyjesinde jańa demografiyalıq process baslandı: tuwılıw keskin kemeydi, mámleketdegi slavyan xalıqlar, evrey, turk, grek, ukrain, nemis hám b. xalıqlardıń málim bólegi óz tariyxıy orınları hám b. shet el mámleketliklerge kóship ketti. Eń úlken keri migraciya saldosi 1990-jılda baqlanıp, 181,2 mıń adamdı quradı. Usı demografiyalıq processler Ózbekstan xalqınıń ósiw pátlerin qısqarıwına alıp keldi. Keyingi 15-jıl dawamında respublika xalqı 4,8 mln.ǵa kóbeydi, ósiw páti 1,8 % i, ortasha-jıllıq tolıq kóbeyiw sanı 400 mıń adamdı quradı.