Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

1. Tək varlıq (Vəhdəti vücud).

Çox qədim tarixə malik Təsəvvüfün təməli olan bu nəzəriyyənin doğuş yeri Hindistandır. Elmi ədəbiyyatlarda başlıca mahiyyəti şüur və idrak olan bu nəzəriyyənin «Son şəkli məşhur sufi mütəfəkkiri Mühiddin Ərəbi (1165-1240) tərəfindən qurulmuşdurfikri formalaşmışdır . Əslində isə bu təməlli nəzəriyyənin Orta əsr Müsəlman Şərqində son quruluşu ondan 66 il əvvəl anadan olmuş, 32 yaşında Həmədanda edam edilən məşhur Azərbaycan sufi mutəffəkkiri Eynəlqüzat Miyanəciyə (1099-1231) məxsusdur. Bu nəzəriyyəyə görə varlıq təkdir, birdir. Bu Tək varlıq, mütləq varlıq- Vücudi mütləq olan Tanrının varlığından ibarətdir. Ondan başqa bir valığın olması mümkün deyil. «Mytləq (təsirsiz, qatqısız) varlıq olan Tanrı eyni zamanda «mütləq xeyir», «mütləq gözəllik» dir. Hər şey ziddi ilə bilinir. Bu halda ən üstün və gözəllikdə olan Allahın ziddi də zəruri olaraq «yoxluq» və «çirkinlik»dir. Fəqət bu «yoxluq» və «çirkinlik» əsla müstəqil deyil. Bunlar mütləq varlıq olan tanrının Tanrının yoxluq surətində ifadəsidir.

«Mütləq varlıq» nəzəriyyəsinin üç tərkib hissəsindən (Dalğa, Kölğə, Ayna təşbihləri) birinin:- Kölğə təşbihinin qurucusu İşraqilik (işıq) fəlsəfəsinin banisi məşhur Azərbaycan sufi mütəfəkkiri Şihabəddin Yəhya Sührəvərdidir (1154-1194). Bu təlimə görə işıqlardan və kölgələrdən təşəkkül tapmış bütün mövcüdatın zirvəsində işıqlar işığı (nur əl-ənvar) durur. Bu dünya və kainatda görülən bütün şeylər Allaha nisbət edilərsə var, həqiqərdə isə həyat və kölgə oyunlarıdır. Tək və səbəbsiz olan həmin işıqdan digər işıqlar və onların kölgələri (cisimlər) vücuda gəlir. Bununla böyük mütəsəvvüf İşraqilik fəlsəfəsində üçlük sistemi (əql, nəfs, cisim) aradan qaldıraraq ikilik sistemin (işıq və qaranlıq) əsəsını qoyur.

Hər nə varsa Tanrıdır. Yoxluq Mütləq varlığın aynasıdır. Yoxluqda görülən Tanrı nurunun əksinə baxaraq onları müstəqil sayırıq.