Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

MÖMİNƏ XATUN TÜRBƏSİNİN MEDALYONLARI HAQQINDA

Möminə xatun türbəsinin interyerində, daxili ğünbəzin səthində diametrləri təxminən 1,5 m olan dörd medalyon qalmışdır. 1939-40-cı illərdə medalyonların tədqiqi məqsədi ilə onlardan birinin fotoşəkli çəkilmiş, Naxçıvan abidələrinə həsr olunmuş oçerkdə dərc olunmuşdur. Müəlliflər yazırlar: «Türbənin interyerinin yeganə bəzəyi kitabələr və ornamentlə örtülmüş dörd böyük medalyondur. Planın qarşılıqlı perpendiqulyar oxları üzərində yerləşən bu medalyonların hərtərəfli öyrənilməsi, onların üzərindəki kitabələrin oxunması və eləcə də ornamentlərin təhlili, şübhəsiz abidənin tarixini aydınlaşdıran əlavə materiallar verməlidir [100. s. 238].

Bu medalyonların kitabələrini oxumağa cəhd göstərmiş qocaman epiqrafçı Ə. Ələsgərzadə yazır: «Girdə günbəzin daxili səthində dörd iri medalyon var. Bu medalyonlar günbəzin şimal-şərq, cənub-qərb, və şimal-qərb tərəflərində yerləşdirilmiş və daxili ornamentlə doldurulmuşdur. Medalyonların daxilində hər hansı bir kitabənin varlığını çəkilmiş fotolara əsasən müəyyənləşdirmək mumkun deyildir» [101. s. 319].

1956-cı ildə müəyyən olunmuşdur ki, medalyonların birində xəlifələrin adları şifrələnmişdir. Bu medalyonlardan birinin quruluş sxemi memar T. Bağırzadə tərəfindən qrafiki surətdə təhlil olunmuşdur [102. s. 63-64].

128 il keçdikdən sonra Möminə xatun türbəsinin medalyonlarının quruluş prinsiplərini təkrar edən Sultaniyyə medalyonları beşguşəli ulduz formasında Məhəmməd peyğəmbərin adı təsvir olunmuşdur. Olcutay türbəsinin medalyonlarının oxunması kitabələri kufi xətlərlə şaxələnən nabati ornamentlər olan Möminə xatun türbəsinin medalyonlarının dördünün də oxunması üçün bir vasıtə olmuşdur.

1. Bitgisəl ornamenti xatırladan birinci medalyon spiralvari şəkildə cevrıə daxilinə çəkilən düzgün səkkizbucaqlı formada qapanaraq Məhəmməd peyğəmbərin(s.ə.s) sözünü 16 dəfə təkrar edir.

2. Birinci medalyondan fərqli olaraq ikinci medalyon cevrə daxilinə çəkilən bir ədəd düzgün beşbücüqlıdan və bir ədəd beşguşəli ylduzdan təşkil olunmuşdur. Çox maraqlıdır ki, cevrə daxilinə çəkilən düzgün çoxbucaqlının tərəfləri Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) sözünü, beşguşəli ulduzun tərəfləri isə ardıcıl olaraq dörd xılifinin - Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli sözünü ifadə edir. Burada «Ömər» sözü altı dəfə təkrar olunmuşdur.

3. Hər iki medalyondvn fərqli olaraq ücüncü medalyon həndəsi xarakterini özündə daha çox əks etdirir. Kompozisiya çevrə daxilinə çəkilə düzgün səkkizguşəli ulduz formasındadır. Aydınlaşdırılmışdır ki, Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s) və dörd xəlifədən əlavə olaraq ikinci və üçüncü imam olan Həsən və Hüseyinin də adları yazılmışdır. Səkkizinci adı müəyyənləşdirmək hələlik mümkün olmamışdır.

3. Kompozisiyasına görə medalyona daha yaxın olan dördüncü medalyon cevrə daxilinə cəkilən düzgün altıguşəli ulduzdan ibarətdir. Burada Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s) adı dörd dəfə təkrar olunmuşdur. Dörd xəlifənin hər birinin adı isə iki dəfə təkpar olunur

Medalyonların koipozisiyalarının hamısının mərkəzində «Allah» sözü yerləşdirilmişdr.

Günəş və planetlərin rəmzi olan bu darəvi xonçalar «əski türk gələnəklərinin inkişaf etmiş və tam islamlaşmış biçimidir» [22.s.97]

Medalyonların quruluşunun, bütün mürəkkəbliyini dərk etməyə imkan verən kitabələrin daha mükəmməl tədqiqi, sirri hələ tam açılmayan Əcəmi Naxcıvaninin memarlıq formalarının araşdırılmasına mühüm tövhə ola bilər.

ƏCƏMİ YARADICILIĞININ ELMİ FƏLSƏFİ MAHİYYƏTİ