Menkıbeleri Türkler'e nakletmeleri, yeni

MERRÂKÜŞÎ,

ABDÜLVÂHİD b. ALİ ⁸⁴¹

MERRÂKÜŞÎ, HASAN b. ALİ

Ebû Alî el-Hasen b. Alî b. Ömer el-Merrâküşî (ö. 680/1281'den sonra)

Astronomi âlîmi.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Adı Ebü'l-Hasan Ali b. Hasan şeklinde de kay­dedilir. Nisbesinden Merakeşte doğduğu veya yetiştiği anlaşılmaktadır. Kahire'de bulunduğu ve burada astronomiye dair çalışmalar yaptığı bilinir. Câmfu'l-mebâ-di3 ve'l-ğâyât îî 'ilmi'l-mîkât adlı eserin­de yer alan 680 (1281) yılına ait güneş ve yıldızlarla ilgili tablolar onun bu tarihte hayatta olduğunu göstermektedir. Bu se­beple bazı modern kaynakların Ölüm ta­rihi olarak verdiği 660 (1262) yılı ⁸⁴² doğru de­ğildir.

Matematik, coğrafya, tıp ve astrono­miyle uğraşan Merrâküşî astronomi ala­nındaki üstün başarılarıyla tanınmıştır. CâmFu'l-mebâdi' incelendiğinde onun kendinden önceki ilmî birikime hakkıyla vâkıf olduğu anlaşılmakta ve Batlamyus, Hârizmî, Fergânî, Bettânî, Ebü'1-Vefâ el-Bûzcânî, Bîrûnî, Zerkâlî, Câbir b. Eflah gibi bilginlerin matematik ve astronomi­ye dair çalışmalarından yararlandığı ve onlardan çeşitli nakillerde bulunduğu gö­rülmektedir. Merrâküşî'yi asıl başarılı kı­lan husus, astronomiye dair problemle­rin çözümünde kullandığı ve geliştirdiği yöntemler, bu sahayla ilgili kendi gözlem­leri ve hesaplama sonuçları ile çeşitli göz­lem aletlerinin düzenlenmesine ve kullanı­mına dair verdiği önemli bilgilerdir. Onun özellikle gözlem aletlerinin tarihi konu­sunda en değerli kaynak olma vasfını ta­şıyan Câmfu'l-mebâdi adlı eseri için Kâtib Çelebi "bu sahada yazılanların en büyüğü" ifadesini kullanmıştır.⁸⁴³ Kitap hisâbiyyât, gözlem aletleri, bunların kullanımı ve astrono­miyle ilgili ortaya atılmış çeşitli meselele­re verilen cevaplar olmak üzere dört bö­lümden (fen) meydana gelmiştir. Bu alan­da çalışma yapacak öğrencilerin de göz önünde bulundurularak hazırlandığı an­laşılan eserin girişinde müellif telif amacını yaygınlaşmış birtakım yanlış görüş­lerin ıslahı, uzun bir şekilde ele alınan konuların İhtisarı, eksik kalan kısımların ta­mamlanması ve bunların yanında kendi­sinin ulaştığı sonuçların ortaya konulması şeklinde ifade etmektedir.

Resûlîler döneminin Yemen"i, Memlük-ler devrinin Mısır ve Suriye'si ile Osmanlı dünyasındaki İslâm astronomisinde çok etkili olan CâmiVi-mebâdi'nİn günü­müze ulaşmış pek çok nüshası vardır; bunlardan Topkapı Sarayı Müzesi Kütüp-hanesi'ndeki nüsha ⁸⁴⁴ Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı yapı­larak neşredilmiştir ⁸⁴⁵ XIX. yüzyılın başında şarkiyatçıların ilgi­sini çeken kitabı Jean- Jacqu.es Sedillot Fransızca'ya çevirmeye başlamış, fakat ömrü çalışmasını bitirmeye yetmemiştir. Ardından oğlu Louİs -Amelie Sedillot ter­cümeyi tamamlayarak Traite des instru-ments astronomiques des arabes adıy­la iki cilt halinde yayımlamış ⁸⁴⁶ ayrıca eser üzerine Memoire sur les instruments astronomiques des arabes başlığını taşıyan bir de geniş ça­lışma gerçekleştirmiştir.⁸⁴⁷

Merrâküşfnin günümüze ulaşan diğer bir eserinin de Union State National Libraryof Medicine'de(Bethesda/Maryland) kayıtlı bulunan ⁸⁴⁸Alâmâtü's-sa'ûde fi'1-ağziye-ti'l-muctâde adlı çalışma olduğu anlaşıl­maktadır. Başka bir nüshası bilinmeyen kitapta yazarın adı Ebü'l-Hasen Ali b. Ha­san el-Merrâküşî şeklinde kaydedilmiştir. ⁸⁴⁹Manzum tarzda kaleme alınmış olan eser diyet ve yiyeceklerin sağlıkla ilişkisi konusundadır.

Fuat Sezgin, Câmfu'l-mebâdf neşri­nin girişinde Merrâküşî'nin eserlerine, yazma nüshaları bugüne ulaşan el-Muhtaşor fî keyfiyyeti'l-camel bi'1-vechi'l-ceybî min veçheyi rub'i'd-düstûr ⁸⁵⁰ Risale îi'î-'amel bi'ş-şafîhati'z-Zerköliyye ⁸⁵¹ ve Risale fî keyfiyyeü'l~camel bi'1-küre ⁸⁵² adlı üç çalışma daha eklemekteyse de son ikisinin yazmaları incelenince bunların CâmFu'l-mebâdi'Ğen derlenen parçalar olduğu anlaşılmıştır.

Bibliyografya :

Hasan b. Ali el-Merrâküşî, Câmfu'l-mebâdP ue'l-ğâyât fî Hlmi'l-mîkât, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 838, vr. lb; a.e. (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1405/1984, neşredeningirişi; Keşfü'z-zunûn, I, 572; Suter. Die Mathematiker, s. 144-145; BrockeJmanrı, GAL, 1, 625; SuppL, I, 866; Sarton. Indroduction, H/2, s. 621-622; Sezgin, GAS, VI, 4, 268; M. Ullmann, Dİe Natur und Geheimıuissenschaften im islam, Leiden 1972, s. 308-309; Muhammed es-Süveysî, "Mebâ-di^ü'l-Hasan b. 'Alî el-Merrâküşî el-'iîmiyye ve'I-mukarane beyne netâ'İcihî ve netâİci'I-Bettânî", Ebhâsü 'l-mu'temeri 's-seneot et-tâsîc U-târîhi'l-'ulûm HndeVArab, Halep 1988, s. 49-58; a.mlf.. "Mİn A^lâmi'l-felek Fı'1-Magrib: îb-nü'!-Beniıâ3 ve'1-Hasan el-Merrâküşî", Muhâ-daratü mü'temeri'ş-şûfî ue İbni'n-tielîs {nşr. Abdurrahîm Bedr), Dımaşk 1991, s. 243-258; a.mlf.. "Takdim ve tahlil li-kitâbi CâmiTI-mebâ-dP ve'1-ğayât", MMMA (Kuveyt], XXVf/l (1982), s.63-71;D.A. King. "aI-Marrakughi",£/2(İng), VI, 598. Ömer Mahir Alper

MERRÂKÜŞÎ, İBN ABDÜLMELİK ⁸⁵³

MERRAKÜŞI, İBN MÛSÂ

Ebü'l-Mehâsin Cemâlüddîn Muhammed b. Mûsâb. Alî el-Merrâküşî el-Mekkî (ö. 823/1421)

Hadis âlimi.

3 Ramazan 787'de ⁸⁵⁴ Mek­ke'de doğdu. Aslen Merakeşli olupMir'â-tü'1-cenân müellifi Yâfiî'nin torunudur. Küçük yaşta Kur'an'ı ezberledi, Mekke ve Medine'de İslâmî ilimlerle ilgili temel bilgileri aldı. Hadis, fıkıh, fıkıh usulü, he­sap, Arapça, aruz, meânî ve beyân ilim­lerini öğrenerek edebiyatın hem nazım hem nesir türlerinde başarı sağladı. Bil­hassa hadis ilmindeki bilgisiyle tanındı. İlelü'l-hadîs ve ricâlü'l-hadîs konularındaki derin bilgisi, âlî ve nazil rivayetleri diğer­lerinden ayırmadaki ustalığıyla Hicaz böl­gesinde tanınmış bir âlim ve hadis hafızı oldu.814'te (1411) seyahate çıkarak Me­dine, Kahire, İskenderiye, Kudüs, Şam, Halep, Hama, Humus, Ba'lebek, Gazze, Nablus ve Remle gibi ilim merkezlerini dolaştı. Cemâleddin Muhammed b. Ab-duilah İbn Zahîre, İbnü'l-lrâki, Takıyyüd-din el-Fâsî, Sıbt İbnü'l-Acemî, Selâhaddin el-Akfehsî gibi âlimlerden hadis ve fıkıh, babalığı Mâlik? fakihi Halîl b. Hârûn es-Sanhâcî el-Cezâirî'den Arapça öğrendi. Kıraat âlimi İbnü'l-Cezerî ve Fîrûzâbâdî'-den faydalandı. İbn Hacer el-Askalânî'nin belirttiğine göre 814-815 (1411-1412) yıllarında ondan Nuhbetu '1-fikei ile şerhi Nüzhetü'n-nazar'i yazdı. ⁸⁵⁵Zeynüddin el-lrâki, Nû-reddin el-Heysemî, İbn Haldun gibi âlim­lerden mektupla icazet aldı.

İbn Hacer el-Askalânî ve diğer biyog­rafi yazarlarının belirttiğine göre Merrâ-küşî az konuşması, aza kanaat etmesi, kazancını ve ilmini Allah yolunda sarfet-mesi, kitaplarını başkalarının istifadesi­ne sunması, zamanını değersiz şeylerle geçirmemesi gibi meziyetleri yanında sö­zü yerli yerinde kullanmada ve maksa­dını güzelce ifade etmede de başarılı idi. Defalarca gittiği Yemen'e yerleşerek 820 (1417) yılından itibaren Zebîd'deki el-Medresetü"t-Tâciyye'de ders vermeye başladı. Şöhretini duyup ona ilgi göste­ren Yemen Hükümdarı en-Nâsır Ahmed'e bir kaside yazarak teşekkür etti. Orada kaldığı süre içinde her yıl hacca gitti. 823 (1420) yılında Yemen'den hac için kara yoluyla yaptığı çetin yolculuk sonunda ra­hatsızlanarak 28 Zilhicce 823'te ⁸⁵⁶ Mekke'de vefat etti ve Cennetü'l-muallâ'ya defnedildi. Onun ölümü üzerine yazılıp mezarı başında okunan uzunca bir mersiye Lahzü'l-elhâzda bulunmakta­dır.⁸⁵⁷

Eserleri.

1. Tahrîcü meşyehati Ebî Bekir b. Hüseyin b. Ömer el-Kureşî eî-Merâğî. Merrâküşî sekiz cüzden mey­dana gelen bu eserini, hocası Merâgî'nin seksen küsur yıllık öğrenim ve öğretim hayatında birçok âlimden semâ yoluyla elde ettiği rivayetlerinden derlemiş olup eserin onun hayatında istinsah edilen bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de kayıt­lıdır. ⁸⁵⁸

2. Tahrîcü meşye-hoti Takıyyiddîn el-Fâsî. Müellif eseri­ne hocasının Muhammed adlı şeyhleriyle başlamış olup müellifin bu adı taşıyan âlimlere dair birkaç "kürrâse" yazdığı be­lirtilmektedir.

3. Tahrîcü meşyehati'i-Firûzâbâdî. Takıyyüddin İbn Fehd bu eseri Fîrûzâbâdî'den okumak için Ye­men'e gittiğini ve onu kıraat yoluyla oku­duğunu söylemektedir.⁸⁵⁹

4. Erba'ûne hadîşen mütebâyinetü'1-isnâd ve'1-mütûn. Kütüb-i Sitte musan­niflerine ulüw-i nisbî yoluyla muvafakat eden hadislerden meydana gelen eseri müellifin temize çekemediği belirtilmek­te, ayrıca bir başka kırk hadisinin bulun­duğu kaydedilmektir.

Merrâküşî'nin bunlardan başka hadis usulüne dair Muhtasar adlı bir eseri, İb-nü'l-Cevzî tarzında kaleme aldığı Mev-zû'öf'ı, yarım kalmış bir Târîhu'1-Me-dîne'si bulunduğu, ders aldığı hocalarını ayrı bir meşyehada topladığı, Nuhbe-tü'l-üker" şerhetmeye başladığı, fakat bu çalışmalarını tamamlayamadığı bildi­rilmektedir. Müellif kendi eserleri dahil olmak üzere çok sayıda kitabını Zebîd'e nakletmiş, ancak Mekke'de âni vefatı üzerine bunlar kaybolmuştur. Onun ayrı­ca pek çok manzumesinden söz edilmiş, İbnü'l-Cezerî'den istediği manzum icazet talebiyle İbnü'l-Cezerî'nin ona gönderdi­ği manzum cevabı bazı kaynaklarda yer almıştır.⁸⁶⁰

Bibliyografya :

Fâsî. el-cİkdü'ş-şemîn, II, 364-371; İbn Ha­cer. İnbâ'ü'l-ğumr, VII, 401-403; a.mlf.. el-Mec-ma'u'l-mü'esses li'l-mu'cemi'l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar'aşlî), Beyrut 1415/ 1994, [[], 341-343; Necmeddin İbn Fehd. Mucemii'ş-şüyûh (nşr Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, s. 135-136, ayrıca bk. İndeks; Ab-dülvehhâb b. Abdurrahman el-Biireyhî, Tabakâ-til şu.lehâ'i'1-Yemen (nşr Abdullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut 1403/1983, s. 124,344-345; Takıyyüddin İbn Fehd, Lahzü'l-elhâz (Zeylü Tez-ktreti'l-huffâz li'z-Zetıebî içinde, nşr. M. Zâhid Kevserî), Dımaşk 1347, s. 272-282; Sehâvî. ed-Dau'ü'l-tâmî',X, 56-58; Dârü'l-kütübi'l-Mısriy-ye; Fih.ristü'1-ma.htûtât I: Muştalahıı'l-hadis, Kahire 1375/1956, I, 293-294; Abbas b. İbra­him, el-İ'lâm,V, 34-35;Ziriklî. e(-Â[/âm(Fethul-lah), II, 323; VII, 118-119; M. Habîb el-Hîle. et-Târih ue'f-mü'errilj.ün bi-Mekke, Mekke 1994, s. 97-99. İsmail Hakkı Ünal