Merzifonlu kara mustafa pasa

MERZUBANNAME

X. yüzyılda yazılmış Farsça bir ahlâk kitabı.

Taberistan Hükümdarı Şervîn'in oğlu Merzübân'ın milâdî X. yüzyıl sonlarında yazdığı ahlâkî ve siyasî öğüt veren bir ki­tap olup aslı Taberistan bölgesinde konu­şulan ve Eski Farsça'nın bir lehçesi olan Taberîce'dir. Ancak bu dille yazılmış nüs­ha günümüze ulaşmamıştır. Sadece daha sonra yapılan iki Yeni Farsça versiyonu bilinmektedir. Bunlardan ilkinin yazan olan Muhammed b. Gâzî Malatyevî eseri tashih edip Yeni Farsça ile Rcıvzatü'l-'uicöi ismi altında önce kâtibi, daha son­ra veziri olduğu Selçuklu Sultanı Rükned-din II. Süleyman Şah'a sunmuştur 1598/1201-1202. Ardından muhtemelen 608-622 (1211-1225) yılları arasında Merzübânnâme'yi zamanın Farsça'sına çeviren Sa'deddin Verâvînî bunu Azerbaycan Ata­beği Rebîbüddin'e ithaf etmiştir. Bu metinler arasında farklılıklar vardır. Verâvî­nî, eserin birinci bölümünde kitabın Enû-şirvân'ın kardeşi Merzübân b. Şervîn'e ait olduğunu söylerken Malatyevî Ziyârîler'-den Kâbus b. Veşmgîr'e atfetmiştir. Bu­nun yanında bölgenin tarihini yazan İbn İsfendiyâr. Târîh-i Taberistan adlı ese­rinde Merzübânnâme'mn yazarını Merzübân b. Rüstem b. Şervîn olarak göste­rir. İbn İsfendiyâr, onun Taberistan halk şiiri tarzında yazılmış Nîkînâme adında bir divanı olduğunu da kaydeder.

Merzübân, kendisinde güzel ve etkili söz söyleme yeteneği gören Şehriyâr'ın isteği üzerine bu kitabı yazmaya başla­mış, Kelîle ve Dimne, Tûtînâme, Bin-bir Gece Masalları gibi kıssadan hisse özelliğini taşıyan mensur hikâye ve ma­sallara yer verdiği bir ahlâk ve öğüt kita­bı ortaya koymuştur.

Verâvînî'nin versiyonu dokuz bölümdür. Ravzatü'l^ukül'e kıyasla, Verâvînî'nin de ifadesine göre aslında yer alan bazı hikâye ve bölümlerin burada bulunmadığı anla­şılmaktadır. Verâvînî kitabın bir bölümünü bir müddet yaşadığı İsfahan'daki Ni­zamiye Medresesi'nde tertip etmiştir. İlk bölümde Merzübân'ın hikâyesi yer almak­tadır. Merzübân b. Rüstem. zamanın hü­kümdarının münzevi bir hayat süren ve akıllıca nasihatleri, yararlı tavsiyeleri ih­tiva eden bir kitap yazmak için izin iste­yen kardeşi olarak tanıtılmıştır. Eser, ken­disiyle hükümdar ve veziri arasında geçen bir tartışma dolayısıyla nakledilen hikâye ve kıssalara dayanır. Diğer sekiz bölüm­de hükümdarlar ve çevresinde meydana gelen meseleler ele alınıp çareleri çeşitli hikâyelerle anlatılmıştır. Bu yönüyle bü­tün fasıllar, Kelîle ve Dimne'deki gibi hikâye kahramanları hayvanların konuş­turulması şeklinde düzenlenmiştir. Mer-zübânnâme, Fars edebiyatının sanat ağırlıklı süslü anlatıma sahip nesrinin ör­neklerinden biridir. Bu anlatımın arasın­da konuyla ilgili yer alan şiirlerle metin daha da güçlendirilmiştir.

Birçok yazma nüshası bulunan Merzübtmname'yi Verâvînfnin versiyonun­dan ilk defa neşreden ⁵⁴ Mir­za Muhammed Han Kazvînî, bazı eleşti­rilerden sonra eserin yazarını Merzübân b. Rüstem b. Şehriyâr b. Şervîn b. Rüstem olarak göstermiştir. Bu yayının bir­kaç basımı yapıldıktan sonra Muhammed Ruşen tarafından ayrıntılı bir ince­leme ve geniş dil açıklamalarıyla birlikte iki ciltlik mükemmel bir neşri gerçekleş­tirilmiştir

Merzübânnâme n\n en önemli tercü­meleri Türkçe'ye olan çevirilerdir. Bun­lardan ilki, XIV. yüzyılın ikinci yarısında Sadreddin Şeyhoğlu tarafından Verâvî-nî'nin nüshası esas alınarak yapılmıştır. XV. yüzyılda Şehâbeddin İbn Arabşah, Fâ-kihetü'î-huleîâ1 ve müfâkehetü'z-zu-refâ adıyla Arapça olarak yaptığı tercü­mede ⁵⁵ bu Türkçe çeviriyi esas almıştır. İkinci Türk­çe çeviriyi Urfalı Nüzhet Ömer Efendi (ö. 1778) yine Verâvînî'nin nüshasından ha­reketle Cevâhira'l-hikemadıyla gerçek­leştirmiştir.⁵⁶ Eserle il­gili en önemli çalışma, Zeynep Korkmaz tarafından Şeyhoglu'nun tercümesi esas alınarak geniş bir incelemenin yanında metnin transkripsiyonu, sözlük ve tıpkı­basımı yapılarak ortaya konmuştur ⁵⁷Merzübânnâme, Fransızca'ya bazı parçalar halinde Charles Schefer tarafın­dan Chrestomathie persane adıyla çev­rilmiştir.⁵⁸

Bibliyografya :

Merzübânnâme [haz. Sa'deddin Veravînî, nşr. Muhammed Ruşen), Tahran 1367 hş., neşrede-nin girişi, I, pânzdeh-sîupenc; İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân: An Abrtdged Translatlon of thetiistory ofTabaristân{trc. E. G. Browne), Lei-den - London 1905, s. 86; Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (nşr. Zeynep Korkmaz), Anka­ra 1973, neşredenin girişi, s. 67.73; Browne, LHP, 1.478; II, 489; Safa. Edebiyyât, II, 1005-1008; Karatay, Türkçe Yazmalar, II, 288; Halîl Hatîb Rehber. "Pijûheşî der Merzübânnâme-i Tkshîh-i'AUâme-i Kazvînî", Ferhunde-i Peyâm, Meşhed 1359 hş., s. 325-354; M. Ali Taberî, Zübdetu 't-âsar, Tahran 1372 hş., s. 368; Ah-med-j Münzevî. Fihristüâre-i Kitâbha-yi Fârsî, Tahran 1374 hş., I, 473-474; Mehdi Muhakkik, "Yâddâşthâyî der Bâre-İ Merzbânnâme", Fer-heng-i îrân Zemin, VII, Tahran 1339 hş., s. 37-71; Zeynep Korkmaz, "Kâbus-nâme ve Marzu-bârı-nâme Çevirileri Kimindir?", TDAYBelleten (1966), s. 267-278; a.mlf., "Bir Tanıtma Yazısı Üzerine", TDe-, VIII (1979), s. 459-478; Semih Tezcan, "Merzubân-nâme Tercümesi Üzeri­ne", TDAY Belleten (1977), s. 413-431; J. H. Kramers - J. T. P. de Bruijn], "Marzban-Nâma", £F(İng.). VI, 632-633. Rıza Kurtuluş

MES'A ⁵⁹

MESABIHU'S-SÜNNE

Ferrâ el-Begavî'nin (ö. 516/1122) güvenilir hadis kaynaklarından derlediği hadisleri ihtiva eden eseri.

Rivayetlerin önce konularına ve bablara göre sıralandığı kitapta her babdaki ha­disler kendi içinde sahih ve hasen olmak üzere ikiye ayrılmış, az sayıdaki zayıf ri­vayetin durumu belirtilmiş, münkerve mevzu rivayetlere yer verilmediği ifade edilmiştir. Brockelmann'ın Begavî'nin eserine aldığı hadisleri sahih, hasen, za­yıf ve garîb diye üçe ayırdığını söylemesi ⁶⁰ doğru değildir. Begavî başka kaynaklarda görülmemekle birlikte Şa-hîhayndan seçtiği hadisler için "sahih" (2434 hadis), diğer hadis kitaplarından seçtiği hadisler için de "hasen" (2050 ha­dis) terimini kullanmıştır. Bu kitaplar Kü-tüb-i Sitte ile Dârimî'nin es-Sünen, Mâ­lik" in el-Muvatta7, Şafiî'nin el-Müsned, Dârekutnî'nin es-Sünen, Beyhaki'nİn Şu'abü'1-îmân ve Endülüslü muhaddis Rezîn b. Muâviye es-Sarakustî'nin et-Tec-rîd îi'ş-şıhâh ve's-sünen adlı eserleridir. İslâm âleminde büyük şöhret kazanan ve üzerine kırktan fazla şerh yazılan Meşâ-bîhu's-sünne'de 4931 hadis vardır.⁶¹ Kâtib Çelebi eserin 4719 hadis ihtiva ettiğini. 1051 hadisin hem Şahîh-i Buhâri hem Şahîh-i Müslim'de, 325 hadisin yalnız Buhârî'de, 875 hadisin sadece Müslim'­de bulunduğunu söylemektedir.⁶²

Meşâbîhu's-sünne'dekı hadislerin sahâbî veya nadiren tabiî râvisi dışında se-nedleri hadis ilminde ilk defa olmaK üzere bu eserde terkedilmiştir. Şahîhayn ha­disleri dışındaki bütün rivayetleri hasen olarak nitelemesi yüzünden Begavî'ye cid­di itirazlar yöneltilmiş, İbnü's-Salâh ⁶³ ve Nevevî ⁶⁴ sünen müelliflerinin eserlerinde ha­sen rivayetlerin dışında sahih ve zayıf ha­dislerin de bulunabileceğini söylemiştir. İbn Hacer e!-Askalânî, Süyûtîve Zeynüd-din el-Irâki gibi muhaddisler de Begavî'yi eleştirmiştir. Ancak Muhyiddin el-Kâfi-yeci gibi bazı Hanefî âlimleri bu kullanı­mın bir terim olması dolayısıyla eleştiriyi hak etmediğini söylemiştir.⁶⁵ Öte yandan Ebû Hafs Sirâcüddin Ömer b. Ali el-Kazvînî eserde geçen ha­dislerden bazılarının mevzu olduğunu id­dia etmiş, bu iddiaya Alaten-Nakdü'ş-şahîh îimâ ü'türida caleyhi min ehâdî-şi'1-Meşâbih adlı eserinde ⁶⁶ İbn Hacerel-Askalânî de el-Ecvibe can ehâdîş vaka-cat fî Meşâbîhi's-sünne ve vuşifet bi'l-vazc adıyla yazdığı bir risalede ⁶⁷ cevap vermiştir. Her iki çalışma, İbn Hacer'in Hidâyetü'r-ruvât ilâ tahrîci ehâdîsi'l-Meşâbîh ve'1-Mişkât adlı eseriyle bir­likte yayımlanmıştır.⁶⁸ Ayrıca Meşabî-hu's-sünne'de mevzu olarak nitelendi­rilen hadislerin aslında uydurma değil muhtemelen ricalinin zabt kusuru dola­yısıyla zayıf olabileceği ve bunların başka tariklerle desteklenip hasen derecesine çıkabileceği söylenmiştir.⁶⁹ Meşâbîhu's-sünne Bulakta (1294) ve Kahire'def 1318 Miş-kât ile birlikte, ayrıca Yûsuf Abdurrah­man e!-Mar'aşlî, Muhammed Selîm İbra­him ve Cemâl Hamdî ez-Zehebî tarafın­dan hadislerinin tahrîci ve fihristi yapıl­mak suretiyle dört cilt halinde ⁷⁰ yayımlanmıştır.

İbn Hacer el-Askalânî'nin hocası Sad­reddin Muhammed b. İbrahim b. ishak es-Süiemî el-Münâvî Keşfü'l-menâhk ve't'tenökih iî tahrîci'1-ehâdîşi'l-Me-şâbîh'inde ⁷¹kitaptaki ha­disleri tahrîc etmiştir. İbn Hacer, bu eser­den de faydalanarak Hidâyetü'r-ru-vdfında hem her iki eserin tahrîciniyap­mış hem de bu eserlerde geçen hadislerle ilgili önemli tesbit ve tashihlerde bulun­muştur.⁷² Mahmûd b. Ahmed b. Muhammed el-Fârisî Esmâ'ü ricâli'l-Meşâbîh"mğe ⁷³ ve Ebü'1-Vefâ Muhammed Ab­dullah b. Muhammed el-Bahşî Terce-metü 'ş-şahâbe ruvâtü '1-Mesâbîh"möe ⁷⁴ Me-şâbîhu's-sünne'de geçen sahâbîve ta­biî râvilerin hal tercümelerini kaydet­miştir. Ebü'I-Ferec Muhammed b. Dâ-vûd b. Yûsuf et-Tirmizî de Şerhu mü§-kilâti Kitâbi'l-Meşâbîh adlı eserinde ⁷⁵ kitaptaki anlaşıl­ması zor yerleri konu edinen bir çalışma yapmıştır.

Eser çeşitli dillere çevrilmiştir. Bunlar­dan 1080 (1699) yılında yapılan Tercü-metü Mesâbîhi's-sünne adlı Türkçe çe­virisi ⁷⁶ Sinâneddin Yûsuf b. Hü-sâmeddin el-Amâsî'nirı Müntehabât-ı Mesâbîh Tercümesi ⁷⁷ ve müellifi bilinmeyen Tercüme-i ba'zi'l-ehâdî-si'ş-şerîfe min Mesâbîhi's-sünne adlı kısmî tercüme ⁷⁸ anılabilir.

Meşâbîhu's-sünne üzerine yapılan en meşhur çalışma Hatîb et-Tebrîzî'nin Miş-kâtü'l-Meşâbîh'idır. Hatîb et-Tebrîzî bu eserinde Begavî'nin sahih ve hasen diye ikiye ayırdığı hadisleri yeniden düzenleyip ilâvelerde bulunmuş, onun hadisleri seç­me şartlarını dikkate alarak esere üçün­cü bir bölüm eklemiş, müellifin kapalı bıraktığı yerleri açıklamış ve hadislerin râ-vilerini zikretmiştir. TebrîzVnin eserin her üç bölümüne ilâve ettiği hadislerin sayısı dir ⁷⁹ Mişkâtü'î-Meşâbîh Hindistan'da (1257,1319), Delhi'de (1300, 1890), Bom­bay'da (1271), mukaddimesinde Abdül-hak b. Seyfeddin ed-Dihlevî'nin Beyânü baczı muşîalahöü'î-hadîş, sonunda Ha­tîb et-Tebrîzî'nin el-İkmâl fî esma'i'r-ricâl (Kitaba Esmâ'i ricali't-Mişkât) adil eseriyle birlikte ⁸⁰ bu nüsha esas alınarak Terburg'da (1315/1898), ayrıca Mirkâtü'l-mefâtîh ve Muhammed İdrîs

el-Kandehlevî'nin et-Tcflîku'ş-şabîh caîâ Mişkâti'l-Meşâbîh'i ile beraber (Diyû-bend 1354], yine Ebü'l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed Abdüsselâm el-Mübârek-fûri'rim Mir1 âtü'l-mefâtîh şerhi Mîşkâ-ti'i-Meşâbîh adlı eseriyle birlikte ⁸¹ yayımlanmıştır. Eserin, Nâ-sırüddin el-E!bânî tarafından hadislerin kaynaklan tashih edilerek ve sıhhatlerine dair değerlendirmeler yeniden gözden geçirilerek yapılan neşri de önemlidir.

Mişkâtü'î-Meşâbîh çeşitli dillere çev­rilmiştir. Bunlardan A. N. Matthevvs'ın Mischat al-Masabih ⁸² Mevlânâ Fazlülkerîm'in al-Hadis-An Engîish Translation and Commen-tary of Mishköt-ul-Masabih ⁸³ adlı İngilizce tercümeleri, Mu­hammed Kutub Han ed-Dihlevî'nin Hintçe tercümesi ⁸⁴ ve Mustafa Uy-sal'ın Türkçe çevirisi ⁸⁵zikredilebilir. Eser ayrıca Mishküt al-Masâbih adıyia James Robson ⁸⁶ve Nâsırüddin el-Elbânî neşri esas alınarak yine aynı adla Abdülhamîd Sıddıki ⁸⁷ tarafından İngilizce'ye ter­cüme edilmiştir.

Eser üzerine ilk şerh, Tîbî tarafından el-Kâşif fan hakâ'iki's-sünen Şerhu't-Tercüme-i ba 'zi'l-ehâdtsi'ş-şefife min MesâbiM's-sünne'nln ilk iki sayfası ⁸⁸din es-Sehâvî ve Seyyid Şerif el-Cürcânî'-nin haşiyeleri, İbn Hacer el-Heytemî'nin Fethu'1-ilâh fî şerhi'1-Mişkât, Abdüla-zîz b. Muhammed el-Ebherî'nin Min-hâcü'l-Mişkât adlı çalışmaları vardır. Abdülhak b. Seyfeddin ed-Dihlevî de Eşi"atü'i-Lemacât adıyla Farsça ⁸⁹ daha sonra Lemcfâtü't-tenkih fî şerhi Mişkâti'l-Meşâbîh adıyla Arapça bir şerh yazmıştır. Müellifin ayrıca Es-mâ'ü ricali Mişkâti'l-Meşâbih'ı vardır.⁹⁰ Mişkâtü'l-Meşâbîh'm pek çok şerh ve tahrîci arasında Ekmelüddin Yûsuf b. İbrahim b. Muhammed eş-Şir-vânî'nin Hidâyetü'ş-şabîh fî şerhi Miş­kâti'l-Meşâbîh, Nûrülhasan b. Sıddîk Hasan Han'ın er-Rahmetü'1-mühdât ilâ men yündü ziyâdâte'l-cilmcalâ ehâdî-şi'1-Mişkât ⁹¹ Seyyid Ahmed Hasan ed-Dihlevî'nin Tenkihu'r-ruvât fî tahrîci ehâdîşi'l-Meşâbîh ve'1-Mişkât ⁹²Muhammed İdrîs el-Kandehlevî'nin et-Taciîku'ş-şabîh 'alâ Mişkâti'l-Meşâbîh ⁹³Ebü'l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed Abdüsselâm el-Mübârekfûrî'nin Mirkâ­tü'l-mefâtîh şerhi Mişkâti'l-Meşâbîh ⁹⁴ adlı eserleri sayılabilir. Ayrıca Mişkâ­tü'î-Meşâbîh üzerine Hint alt kıtasında yapılan çalışmalar hakkında müstakil araştırmalar yapıldığı. Abdülhay el-Hase-nî'nin eş-Şekâfetü 'İ-İslâmiyye fi'1-Hind adlı eserinde ⁹⁵ Hint ulemâsının Me-şâbîh ve Mişkât'a verdikleri öneme işa­ret ettiği belirtilmelidir. Bunların dışında şu çalışmaları da kaydetmek gerekir: Ab-dülmü'min b. Ebû Bekir ez-Za'ferânî, ei-Yenâbf fî şerhi'l-Meşâbîh ⁹⁶ Aİâeddin Ali b. Selâhaddin es-Sehûmî, Menhelü'l-Yenâb? fî şerhi'l-Meşâbîh ⁹⁷ Muzhirüddin Hüse­yin b. Mahmûd ez-Zeydânî, el-Mefâtîh fî şerhi (haüi)'l-Meşâbîh ⁹⁸ Muzhirüddin Hüseyin b. Mahmûd ez-Zeydânî ve Zey-nülarab Ali b. Abdullah b. Ahmed en-Nah-cuvânî, Şerhu'l-Meşâbîh ⁹⁹ zikredilebilir. Eser hakkında yapılan diğer şerhler ve çalışmalar için Yûsuf Ab-durrahman el-Mar'aşlî bilgi vermektedir.¹⁰⁰

Bibliyografya :

Ferrâ el-Begavî, Meşâbîhıı's-sünnelnşt. Yû­suf Abdurrahman el-Mar'aşlî v.dğr ], Beyrut 1407/ 1987, neşredenin girişi, I, 51-103; İbnD's-Salâh, 'Utümü'1-h.adîş (nşr. Nûreddin Itr). Beyrut 1401/ 1981, s. 34;Nevevî, et-Takrîb {Süyûıî,Tedribü'r-râüî içinde, nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Medi­ne 1379/1959, 1, 165; İbn Hacer, Hİdâyetü'r-ruuât ilâ tahrîci ehâdîşi'I-Meşabîh oe'l-Mişkât (nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî-Ali b. Hasan Ab-dülharnîdel-Halebî), Kahire 1422/2001, neşre-denlerin girişi, I, 41-42; Kâfiyecİ, el-Muhtaşar fi 'ilmi't-eşeriRİsâletân fî muştalahi'l-hadîş için­de, nşr. Ali Zevîn), Riyad 1407/1987, s. 114; Ali el-Kârî, Mirkâtü'l-mefâtth (nşr. Sıdki M. Cemîl el-AUâr), Beyrut 1412/1992,1, 79-91; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 56; Keşfü'z-zunûn, II, 1071, 1698; Brockelmann, GAL, 1, 448-449; SuppL, I, 620-622; a.mlf., "Begavî", İA, II, 449; Kettânî, er-Rlsâletü'l-müstetrafe, s. 145, 187; Abdülhay el-Hasenî, eş-Şekâfetü'l-lslâmiyye fı'l-H'md(nşr. Ebül-HasanAlien-Nedvî), Dımaşk 1403/1983, s. 135, 154-155; Halil İbrahim Kutlay. el-İmâm 'A/f el-Kârî oe eşeruhû fî 'İlmi'l-haUîş, Beyrut 1408/1987, s. 295-301; Zübeyd Ahmed. "İle'l-EdebİVArabî" (trc. Abdülhamîd en-Nu'mânî), Şekâfetü'l-Hind,W/l Haydarâbâd 1953, s. 51-68; Abdul Rauf Zofar. "Considerations on al-Masâbih al-Sunnah", IQ, XXXlII/3 (1989), s. 188-205; İsmail Hakkı Ünal, "Dihlevî, Abdülhak b. Seyfeddin", DİA, IX, 292; M. Yaşar Kande-mir, "İbn Hacer el-Askalânî", a.e., XIX, 522.İbrahim Hatiboğlu