Microsoft Word Ishlab chiqarish iqtisodiyoti doc

Q
is
 =
∑
T
ot
 
. 
M
r
 
.
 V
zd 
(t
b 
+ t
n
)/29 
M
r
– 1000 m
3
hajmidagi xonani temperaturasini 1
0
C ga oshirish uchun 
zarur bo’ladigan shartli yoqilgan normasi. Bu yerda: 
T
is
– isitilish davri uzunligi davomiyligi; 
V
zd
– isitilayotgan xona hajmi, ming m
3
; 
t
t
– tashqaridagi o’rtacha havo temperaturasi; 
t
i
– ichkaridagi havo temperaturasi. 
29 - 1kg yoqilg’ining isitish qobiliyati. 
Siqilgan havoga bo’lgan talab (m
3
): 
Q
h
 = 
∑
V
h
 
. 
F
foy
 
.
 N 
. 
K
t
 /K
y
 , 
bu yerda: 
Vx – bitta jihozga sarflangan qisilgan xavoning o’rtacha
soatli sarfi, m
3
/s; 
N – siqilgan xavoni iste`mol qiluvchi jihozlar soni; 
F
foy
– bir jihozning yillik ish vaqti fondi; 
K
t
– ish bilan ta`minlanganlik koeffisiyenti; 
K
y
– siqilgan havoni yo’qolishini hisobga oluvchi
koeffisiyent.
Zaruriy yoqilg’i turi miqdori quyidagi formuladan aniqlanadi: 
Q
yoq
 = Q
is
/q
yo
 
q
yo
– 1 kg yoqilg’ini yonish issiqligi MDJ. 
Energiya tannarxini rejalashtirish. 
Katta hajmga ega bo’lmagan 
korxonalarda energiya xo’jaliklarini bosh mexanika bo’limiga topshiriladi. Bu 
holda energetik bosh mexanikning yordamchisi yoki energosexining rahbari 
hisoblanadi. 
Katta korxonalarda zavod boshqarmasi tarkibida mustaqil bo’lim tashkil 
etilib, uni bosh energetik boshqaradi. U energosex energiya 
laboratoriyalarining ish faoliyatiga rahbarlik qiladi. 
Bosh energetika bo’limi tarkibida quvvatlardan foydalanish va quvvat 
ishlab chiqaruvchi asbob-uskunalar ekspluatasiyasi bo’limlari tashkil etiladi 
va ular quvvatlaridan foydalanish, ularning sarfi, hisob-kitoblarining rejasini 

---

108
olib boradi. Asbob-uskunalarni sozlash va modernizasiya qilish ishlarini 
rejalashtiradi va nazorat ishlarini bajaradi. 
Sanoatda boshqarishning iqtisodiy uslublarini qo’llash natijasida energiya 
xo’jaligida, ayniqsa mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarida sarf bo’layotgan 
energiyaning tannarxini rejalashtirishda muhim vazifalarni hal etish talab 
etiladi. Energiya manbasi bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish jarayonlari 
uzluksiz bosqichlar: energiyani tayyorlash, saqlash, issiqlik va elektr 
quvvatini ishlab chiqarish yoki turli joylardan olib kelish, bug’ qozonlaridan 
issiq suvni ustanovkalarda tayyorlashdan iboratdir. 
Har bir bosqich tayyor mahsulot yoki unga xizmat qilish bilan bog’liq. 
Energiyaning turli xillarini ishlab chiqarishda uning har bir bosqichida 
bo’ladigan sarflarni to’g’ri belgilash energiya mahsuloti tannarxini 
rejalashtirishda katta ahamiyatga egadir. 
Korxonalarda energiya tannarxi kalkulyasiyasini rejalashda xarajatlarni 
taqsimlash usullaridan foydalaniladi. Bu usul shundan iboratki, issiqlik va 
elektr quvvatlarini ishlab chiqarishga sarf bo’lgan barcha xarajatlar ularni 
iste`mol qilgan sex va ob`yektlar orasida mutanosib ravishda dastgohlarni 
saqlash, ularni ekspluatasiya va elektr quvvati ishlab chiqarishda ishtirok 
etgan ishlab chiqarish xarajatlariga to’g’ridan-to’g’ri munosib ravishda 
taqsimlanadi. Bu usulning afzalligi shundaki, tarmoqlarda tabiiy tarzda 
yo’qolayotgan energiya sarflari bilan bir qancha sexlarda texnologik 
jarayonlarda sarf bo’layotgan energiya xarajatlari takrorlanmaydi. 
Korxona yillik dasturida belgilangan energiya hajmi va uning birligiga 
sarf bo’ladigan xarajatlarning rejasi tannarx kalkulyasiyasi yordamida 
hisoblanadi. Korxonalarning energiya xo’jaligida yordamchi sexi bo’lib, 
uning mahsulotini barcha korxona iste`mol qiladi, shu bilan birgalikda 
energiya tayyorlashga sarf bo’lgan xarajatlar sex tannarxini hosil qiladi. 
Korxona o’zi ishlab chiqargan energiya mahsulotlarini boshqa 
korxonalarga foydalanish uchun bersa, unda sex tannarxi kalkulyasiyasiga 
umumkorxona va ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar ham qo’shiladi. 
Energiya sex tannarxi quyidagi kalkulyasiya xarajatlaridan iborat: issiqlik 
hajmi, issiqlikni uzatish xarajatlari, elektr quvvati, suv hajmi, ishlab chiqarish 
xodimlari uchun ish haqi, ishlab chiqarish xodimlarining ish haqlaridan – 
sosial muhofaza uchun ajratmalar, dastgohlarni saqlash va ekspluatasiya 
uchun xarajatlar, sex xarajatlari. 
Issiqlik va elektr energiyasiga rejali kalkulyasiya tannarxini hisoblashdan 
oldin issiqlik spesifikasiyasi va xarajatlar kompleks sistemasi tuziladi. 
Korxonalarda iste`mol qilinadigan issiqlik energiyasining reja tannarxi 
kalkulyasiyasi 1 kg, kal. 1 bug’ va 1 t.m
3
issiqlik suvga belgilanadi. 
Iste`mol qilinadigan energiya uchun belgilangan preyskurant orqali 
shahar, rayon issiqlik energiyasi, elektr energiya shaxobchalari bilan hisob-
kitob qilinadi. 
Korxonalarning energiya tannarxini rejalashda ularni iste`mol qilinishini 
tejash uchun turli tadbir choralar tuzadilar. 
Issiqlik va elektr quvvatlarining salmoq og’irliklarini kamaytirish, sozlash 
uchastkalarida ish unumini oshirish, issiqlik va elektr quvvatlari bilan bog’liq 
dastgohlardan unumli foydalanish, sex xarajatlarini kamaytirish shu kabi 
boshqa chora tadbirlar mahsulot ishlab chiqarish darajasini ko’tarishda 
muhim ahamiyatga egadir. 

---

109