Mikrobiologiya (Ma’ruza matnlari)

 
Shumg‘iya (Orobanche). Shumg‘iya-shumg‘iyadoshlar oilasiga (Orobanchaceae) mansub 
bo‘lib, ildizda parazitlik qiluvchi gulli o‘simliklarga kiradi. U etli, sarg‘ish ostki qismi yo‘g‘on 
poyaga ega bo‘lib, barglari deyarli yo‘qolib qipiqsimon tusni olgan. Shumg‘iyani ildizi yo‘q, 
gullari-boshoq. Bu boshoqlarda juda ko‘p, mayda bir necha yillar davomida tuproqda o‘z 
unuvchanligini yo‘qotmaydigan urug‘lar yetiladi. Shumg‘iya bir yillik o‘simlikdir. 
Xo‘jayin o‘simlikning ildizidan ajratilgan moddalar ta’sirida shumg‘iya urug‘i unib 
chiqib o‘simlikni ildiziga yopishib rivojlana boshlaydi. Ildizga yopishgan shumg‘iyadan yumaloq 
kurtak hosil bo‘ladi. Undan esa ildiz ichiga o‘sib kirgan so‘rg‘ichlar yuzaga keladi, so‘ngra
o‘simlikning poyasi rivojlanadi. Shumg‘iyani quyidagi turlarining zarari kattadir, shulardan
kungaboqar shumg‘iyasi (Orobanche cunana) shoxlangan shumg‘iya (Orobanche ramosa), misr 
shumg‘iyasi (Orobanche aeqipthica), sariq shumg‘iya (Orobanche lutea). Shumg‘iya o‘zaro 
morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qilmasdan, balki ma’lum o‘simlikka moslanganligi bilan 
xam farqlanadi. 
Zarpechak (Suscuta). Zarpechak o‘simlik poyasida parazitlik qiluvchi gulli o‘simlikdir. U 
xlorofilsiz bo‘lib, ildizi xam, bargi xam yo‘q. Zarpechak ingichka, ayrim hollarda shoxlangan 
poyasi bilan xo‘jayin o‘simlik bandiga yopishib, so‘rg‘ichlari yordamida undan o‘ziga kerakli 
bo‘lgan suv, mineral va organik moddalarni oladi. Zarpechak juda ko‘p miqdorda urug‘ hosil qiladi. 
Bu urug‘ tuproqda ko‘pincha xo‘jayin-o‘simlikning urug‘i bilan saqlanadi. Zarpechak urug‘i 
ko‘sakchalarda hosil bo‘ladi. Bu urug‘lar madaniy o‘simliklar urug‘i bilan, chirimagan go‘ng va bir 
qator boshqa yo‘llar orqali tarqalishi mumkin. Zarpechak faqat urug‘i yordamida emas, balki 
poyasini ayrim bo‘laklari orqali xam tarqaladi. Zarpechakning keng tarqalgan va zararli turlari 
quyidagilardir: yevropa zarpechagi (Cuscuta europaea), zig‘ir zarpechagi (Suscuta), dala 

---

zarpechagi (Suscuta arbensis), ingichka poyali zarpechak (Suscuta apporoximata). 
Mashg‘ulot davomida gulli yarim parazitlarning asosiy vakillari bilan tanishib, ularni 
ko‘rinishini bayon qilish kerak, Shumg‘iya va zarpechakni asosiy turlari bilan tanishib, ulariing 
morfologik belgilariga e’tibor berish zarur. Mikroskop ostida shumg‘iya va zarpechakning urug‘ini 
tuzilishini kuzatib, ularning o‘lchamini olish kerak. Tanishib chiqilgan gulli-parazit o‘simliklarning 
rasmlari chiziladi.