Mimar Sinan ve Takipçileri Dönemi (Klasik Dönem)

EL-CÂMÎ' Lİ-AHKAMİİ-KUR'AN

Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî'nin (ö. 671/1273) Kur'ân-ı Kerîm tefsiri.

Kurtubî'nin en hacimli ve önemli ese­ri olan eî-Câmic li - ahkâmı1- Kur"ân (Tefsîrü'l-Kurtubî) tefsir kaynaklan ara­sında seçkin bir yere sahiptir. Eserin mu­kaddimesinde, takip ettiği metot hak­kında kısa bilgi veren müfessir daha son­ra tilâvet âdabı. Kur'an öğrenmenin öne­mi, kınanan re'y tefsiri, tefsirde sünne­tin yeri, el-ahrufü's-seb'a (yedi harf), sû­re ve âyetlerin tertibi, Kur'an'ın faziletiy­le ilgili olarak uydurulan hadisler vb. ba­zı konulara yer vermiş, istiâze ve bes­melenin tefsiriyle asıl tefsire girerek sı­ra ile sûreleri ele almıştır.

Mukaddimede belirtildiği üzere âyet­ler açıklanırken faydalanılan kaynaklara işaret edilmiş, bazı istisnalarla birlikte genellikle nakledilen görüşlerin kimlere ait olduğu zikredilmiştir. Müfessirlerin naklettikleri kıssalara ancak ihtiyaç ha­linde yer verilmiş, nüzul sebepleri, kıra­at ihtilâfları, lügat, nahiv, nesih gibi ko­nular üzerinde titizlikle durulmuş, mak­bul re'y tefsiriyle me'sûr (rivayete dayanan) tefsirin birlikte ele alınmasının gü­zel örnekleri ortaya konmuştur.

Âyetlerin ihtiva ettiği hüküm ve mese­leler birinci mesele, ikinci mesele... şek­linde numaralanarak ayrıntılarıyla ele alınmış, bu sırada tefsir, hadis, fıkıh ve diğer ilimlere dair çok geniş kaynaklara başvurulmuş, bu eserlerdeki görüşler bazan aynen nakledilmekle yetinilirken bazan da tartışılmış, sebepleri zikredi­lerek tercihler yapılmıştır. Ehl-i sünnet dışındaki fırkaların ve özellikle Mu'tezi-le'nin görüşleri ele alınarak çürütülme­ye çalışılmıştır. Kurtubî bu titizliği yanın­da şerT asıllara aykırı olmayan işârî tef-sîr'lere zaman zaman yer vermekte mahzur görmez. Kendisi Mâliki olmakla beraber mezhep taassubu da gütmez. Delillerini kuvvetli bulduğu diğer mezheplerin bazı görüşlerini tercih ettiği ol­muştur. Meselâ Bakara süresinin 43. âyetinin tefsiri sırasında Mâlikîler'in ay­kırı görüşlerine rağmen, kâri* olan ço­cuğun imameti caizdir" ve aynı sûrenin 187. âyetinin tefsiri vesilesiyle, "Unuta­rak orucunu bozan kimsenin bunu kaza etmesi gerekmez" şeklindeki hüküm­leri benimsediği görülür. Muhalifleriyle tartışmasında naziktir. Ebû Bekir İbnü'l-Arabîyi sertliği sebebiyle tenkit eder.

Endülüs âlimlerinin hâkim tutumunu takip eden Kurtubî belagat nüktelerine pek temas etmez. Usulcüler kadar ay­rıntılı olmasa da zaman zaman usûl-i flkıh kaidelerine başvurur ve fürûun bu kaidelere bina edilişinin güzel örnekle­rini verir. Hadis ilmine vukufu sebebiyle rivayetleri değerlendirmeye tâbi tutan mtrfessirin, az da olsa zayıf ve nadiren de mevzu hadislerle İsrâiliyafa yer verip bunlar hakkında herhangi bir değerlen­dirme yapmadığı da olur. Bu yönüyle onun İbn Kesîr İsmail b. Ömer (ö 774/ I373)ve Şevkânîf (ö. 1250/1834] gibi müfessirlere örnek teşkil ettiği söylene­bilir.

Kurtubrnin faydalandığı pek çok kay­nak arasında İbn Atıyye el-Endelüsrnin {6. 542/1148) eî-Muharrerü'1-vecîz ad­lı tefsirinin ayrı bir yeri olduğunda ve özellikle Kurtubrnin takip ettiği metot bakımından bu eserden etkilendiğinde şüphe yoksa da İbn Atıyye'nin bu eseri­ni "büyük ölçüde Kurtubrnin tefsirinin esası" olarak değerlendiren A. Jeffery'nin bu görüşünde mübalağa bulunduğunu kabul etmek gerekir¹³⁰. Zira bilhassa hadislerin kay­naklarına işaret edilerek bunların değer­lendirmesi, kıraat ihtilâflarıyla dil ve nahiv açısından meselelerin daha geniş şe­kilde ele alınması gibi pek çok husus göz önüne alınırsa Kurtubrnin İbn Atıy-ye'yi gerilerde bıraktığını söylemek doğ­ru olur.

Safedl, İbn Ferhûn ve Dâvûdî gibi âlim­lerin kendisinden övgü ile söz ettikleri Kurtubrnin bu eseri büyük hacmine rağ­men ilim çevrelerinde, özellikle Doğu'da¹³¹ büyük ilgi görmüş ve muhtelif baskıları yapılmıştır.¹³²

Bibliyografya:

Kurtubî. el-Câmf; Safedî, el-Vâfî, II, 122-123; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü'l-müzheb. II, 308-309; İbn Haldun. Mukaddime, III, 1032; Dâvûdî. 7a-hakâtü'i-müfessirîn, II, 65-66; Mukaddimetân fî 'ulûmi'i-Kur ân ve hümâ: Mukaddimetü Ki-tâbi'l-Mebânî ue Mukaddimetü İbn 'Atıyye¹³³. Kahire 1954, naşirin girişi, s. 4; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ue'l-müfessirün, Kahire 1381/1961-62, 111, 123-130; el-Kasbî Mahmüd Zelat, el-Kurtubî ve menhecühû fit-.tefsir, Kahire 1399/1979; Ma’a I-Mektebe, s. 380-381; Mustafa İbrahim el-Meşînî. Medrese-tü't-tefsîr fi'l-Endeiüs, Beyrut 1406/1986, s. 691-702; R. Arneldez, "al-Kurtubî", E!2 (İng)V, 512-513.

EL-CAMİ' Lİ-AHLÂKI'R-RÂVİ

Hatîb el-Bağdâdî'nin (ö. 463/1071) hadis öğrenim ve öğretim usullerine dair eseri.

Tam adı el-Câmi li-ahlâkı'r-râvî ve âdâbi's-sâmic olan eserde hadis riva-yetiyle meşgul olanların bu İlmin öğretimi sırasında uymaları ve uygulamaları gerekli olan kurallar tesbit edilmekte­dir. Eser on bölüm olup her biri farklı hacimlerde otuz üç bab ve 233 fasıldan meydana gelmektedir. Mukaddimede Hz. Peygamber'in ve İslâm büyüklerinin ah­lâk ve âdabına uyarak hadis öğrenmek gerektiğinden söz edilmekte, daha son­raki bölümlerde hadis talibinin (sâmi1) iyi niyet sahibi olması, hocalarını iyi seçme­si, derse giderken, hocanın huzuruna gi­rerken, ders dinlerken, soru sorarken belli kaidelere riayet etmesi, hadisleri yazarken, yazdıktan sonra mukabele" ederken hata etmemeye çalışması gibi konular üzerinde durulmaktadır. Daha sonraki bölümlerde râvinin (hoca) ahlâ­kına temas edilmekte, onun talebeleri­ne durumlarına uygun şekilde davran­ması, yöneticilerden menfaat beklemeri daha sonra tekrar yayımlayan¹³⁴ Mahmûd et-Tahhân bu neş­ri ilmî usuller bakımından tenkit etmiş ve tesbit ettiği belli başlı hataları sıra­lamıştır (I, 7-11). Tahhân'ın neşri eser­deki rivayetlerin numaralanması, yer yer harekelenmesi, müellife ait değerlendir­melerin müstakil paragraflar halinde yıl­dız işaretiyle belirlenmesi ve nihayet di­ğer tahrîc ve tahkik esaslarının yerine getirilmesiyle önem kazanmaktadır.

Bibliyografya:

Hatîb el-Bağdâdî. el-Câmf ti-ahlâki'r-râuî ue âdâbi's sâmf¹³⁵, Kuveyt 1401/1981, MI, ayrıca bk. Giriş ve So­nuç; a.e.¹³⁶ 11, Riyad 1403/ 1983 1 -II, ayrıca bk. Giriş.