Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması
Yüklə 239,5 Kb.
|
| müttəfiqlik siyasətinə son qoydu. Qızıl Orda dövbtinin siqulu ilə meydana çıxan və yaxud ğüclənən bu ıki dövbl; Moskva knyazlığı ib Krım xanlıgı Qızıl Ordanın sahib olduğu orazibro hakim olmaq üçün mübarizəyə başladılar3(35,səh.746-747).
Krım coğrafı mövqeyinə görə Qızıl Orda dövləti içində önəmli bir yer tutmaqda idi. XIII əsrin sonlarına doğru Noqaylar Qızıl orda xanına qarşı Qara dənizin şimalındakı ərazilər ilə Krımı öz nəzarətləri altında saxlayır və Balkanlar ilə Bizans imperiyasmm əraziləriııə şiddətli hücıımlar edirdilər. 1300-cü ildə Noqayların zəifləməsindən sonra Krım geniş səlahiyyətli valilər tərəfindən idarə edilməyə başlandı. XIV əsrin II yarısmdan sonra Qızıl Orda dövlətinin zəifləməsi ilə başlanan taxt-tac mübarizələri əsnasında Krım rəqib bəylərin və xanların sığmdıqları ərazi halma gəldi. Bir-birlərinə qarşı olan münaqişə əsnasında Qızıl Orda bəyləri və xanları Krımdan bir mərkəz kimi istifadə etməyə başladılar. 1380-ci ildə Mamay xanla Toxtamış xan arasında gedən mübarizədə məğlub olmuş Mamay xan da Krıma qaçıb sığınmışdır. 1395-ci ildə Əmir Teymur ilə Toxtamış xan arasırıda müharibədən sonra məğlub olmuş Toxtamış xanı, Teymurun əlaltısı Yedigey xan əvəz ctmişdir (20,səh.35). Eyni ilə Yedigey xan Toxtamışa qarşı mübarizədə də Krımdan bir müttəfq kimi istifadə etmişdi. 1394-1395-ci illərdə Cuçinin kiçik oğlu Tuqay Teymur soyundan olan Baş Teymur Krımda öz adına sikkə kəsdirərək hakimiyyət iddiasında olduğunu bildirdi. Krım onun ata-babalarının yurdu idi. Onun oğurlları rəqibləri ilə mübarizələrdən sonra Krımda müstəqil bir xanlıq qurmağa müvəffəq oldular. Krım xanlığının qurucusu Hacı Gəray xandır və onuıı admı daşıyan ən qədim sikkə şahidi 1441-1442-ci illərdə kəsilmişdir (21,səh.53). XV əsrin əwəllərində Qızıl Orda dövlətində şiddətlənən daxili münaqişələr səbəbi ilə bir çox qəbilələr Orta Asiyaya, Krıma və Qara dənizin şimalına qaçmaqda idilər. Bir çox qəbilə bəyləri və Krım xanlığının quruluşunda və daha sonrakı dövrlərdə ən güclü qəbilə olacaq Şirin qəbiləsi də Hacı Gərav xana iltifat göstərdi. Xan daima daha çox miqdarda qəbiləni Volqa hövzəsindən öz ətrafha çəkmək üçün çalışırdı. Yarım əsr sonra nifuzlu Şırin bəyi Əminək Mirzə bır məktubunda «həmişə bəyliyimiz bu ilki kimi bir yerdə olsun» deyirdi (36,səh.I7- 20). Hacı Gəray xan bir çox qəbilə bəyini öz ətrafma çəkərək və Qızıl Orda xanına qarşı Moskva knyazlığı ilə dostluq və ittiiaq quraraq nifuzunu gücbndirdi. Osmanlıların Qara dənizə vo 1453-cü ildə İstanbuiu ibth edərək boğazlara hakim olmaları ilə Hacı Gəray, Venetsiya və Genuyalılara qarşı Osmanlılar ilə ittifaq və doslluq müqavibsi bağladı. 1454-cü ildə müttəfıq Osmanlı-Krım qoşunları Kafanı (Feodosiya) mühasirəyə aldılar. Şohorə venetsiya və gcnuyalılar hakim idi. Ancaq şəhərin mühasirəyə alınmasından qorxan genuyalılar Osmanlılara Щ Krım xanma vergi verməyə öhdəlik göLürdükdən sonra şdhər mühasirədən azad olundul(2,səh.34-36). Ilacı Gəray Xan Qızıl Orda xanlarının qanuni varisi kimi öz ibrmanlarında Kafa və onun ətrafmdakı əraziləri öz hakimiyyəti altmda göstərirdi. Bundan başqa, Hacı Gəray xan bir fərmanında isə Krımdan başqa, Taman, Kabarda və Qıpçaq çölbrini do ö/. hakimiyyəti altında olduğunu göstoiTnişdir2(37,soh. 1970-1971). Qızıl Orda dövbtində olduğuğ kimi Krım xanhğında da irsi qəbib boybrinin əksəriyyəti dövbtin həqiqi hakim vo sahibi idibr. Qobib rəisləri yaxud xan aibsi içində rəqabətlər, bu qəbibbrin bir-birbrinə qarşı qruplanaraq, çox asan bir sokildo daxildə ixtişaşlar yarada bilirdibr. Bu həm də Hacı Gəray xanın ölümündən sonra (1466) oğullan arasmda taxt-tac mübarizosi üçün münaqişəbr ixtişaşlar dövrünə tosadüf etdi3(38,səh.358-363). Moğlub olan tərbflər isə xanhğırı simalmdakı çölbro qaçır, yaxud da Kafaya sığmaraq mübarizəni davam etdirirdibr. KalTada genuyalılar öz nüfuzlarını qorumaq və gücləndirmək üçün gah onlara sığınan bəyləri, gab da qarşı tərəfi dəstəkbyərək, bu münaqişələrdə mühüm rol oynayaraq öz mənafebri üçün istifadə cdirdibr. Əsas mübarizo isə Nıırdövbt ib Məngli Gəray arasında gedirdi. Mongli Gəray məglub olaraq Kafa (KalTa-KeiTe) sohorino sığındı. Orada iso Kafanm sahibı olan Şırın qəbiləsi boyinin, vcnctsiya Və genuyalıların kömokliyi ib 1468-ci ildo Krıma yürüş ctdibr. Xanlıgm laxtını ob kcçirdərək, Məngli Gərayı xan elan ctdibr. Bundan sonra venctsiyalılar və onlarm mülləfiqbri Məngli Gorayın Osmanlılara qarşı sağlam bir torofdaş olduğuna inanmağa başladılar4(20,səh.37-38). Ancaq 1469-cu ildə Monglı Goray Fatih Sultan Mehmedə «Karmdaşım» xıtabı ilə yazdığı bır məktubda Yaqub boyin donanma ilə gəlib Krım sahilbrində iki şohəri yandınb, yağmalaldırmasmdan şikayət etmişdir. 1475-ci ildə Kafa şəhorinin sahibi vo Şırırı boyi Ərninək Osmanlılar ib müttəfiqlik ıttifamı altmda genuya və vcnctsiyalıların israrlan ib, mövqeyindən vo vozifbbrindən uzaqlaşdırılmış bəyləri vo qəbibbri otraflarına toplayaraq üsyan eıdibr. Mongli Gəray xan çotin vo/.iyyoto düşdüyünü görüb qaçmağa mocbur oldu. O, venetsiyalılara sığınsa da, onlar Nurdövlət ib saziş bağlayaraq, onun tərəfmi saxladılar. Bu zaman Nıırdövbt xan ib Şırın bəyi Əminok arasmda narazılıq olunca, Əminək Mirzə veneisiyahlara qarşı Osmanlı padşahma kömək üçün muraciət etdi. Tatih sultan Mehmed bunu fürsət bibrok Gödək Əhməd Paşanın rəhbərliyi altında bir donanma ib təcili Knma qoşun göndərdi. 1475-ci ildo Kafa ib Krını sahilbrindo vcnctsiyalılara və gcnuyalılara aid bütün limanlar Osmanlı donanması lorofindon tutuldu. Gödək Əhməd Paşa tərəfindən həbsdon azad cdibn Məngli Gəray venetsıyalıların müttofiqi Nurdövbl bəyin əlindən xanlıq taxt-tacmı almağa müvəffəq oldu. Əhməd paşa ib bir müqavib imzalayaraq, Osmanh sııltanının tabeçiliyini qəbul ctdi](24,səh.l97). Bir ay yarımdan sonra Məngli Goray xan Osmanlı sultanına yazdığı bir moktubda onun təbəəsi olduğunu bildirmisdir. Ümumiyyətb tarixçibr qeyd edirbr ki, iddia edildiyi kimi bir tabcçilik mövcud olmamış, Əhməd Paşa ib ımzalanan müqavibyə görə xan sultanın dostuna dost. düşmonino düşmon olmalı vo onun hakimiyyotini qəbul ctməli idi2(24,səh.l98). 1476-cı ildə Qızıl Orda xanı Seyid Əhməd Krıma yürüşə başladı və tezlikb Knmı ıstila ctdi. Məngli Gəray xan Çüfut-Qalasma (Kirkər) sığındı. Ancaq Qızıl Orda xanı Osmanlı sultanmm tokidi üzündon, Cani boy adında bir valisini Knma xan təyin cdərok öz ölkosino dönməyə məcbıır oldu. Bundan az sonra Nurdövbt Osmanlı himayosindo qalacağmı bəyan edərək Krım xanlığını ob keçirmoyo müvəffəq oldu. Məngli Gəray İstanbula aparılaraq nəzarət altına alındı. Bir müddət soma Krım qobilə aristokratiyasınm başçısı Əminok Mirzə Nurdövbt xana qarşı ixtişaşlar törədərək, Osmanlı sultanmdan Məngli Gərayın geri göndərilməsini xahiş etdi. Hadisolərin beb inkişafı nəticosindo Məngli Gəray 1478-ci ildə tstanbuldan göndərilən ilk xan kimi К rım taxtmı təkrar əb kcçiıirdi!(20,səh.39). Bütün bu hadisələr Osmanlı vəkiyalnamələrində Məngli Gərayın 1475-ci ildə taxta gəlişinə aid hadisəbr ilə 1478-cı ildəki hadisəbr bir-birinə qarışdırılmışdır. Məngli Gərayın bu üçüncü hakimiyyoti osnasmda (1478-1514) Krım xanhğı sağlara bir şəkildo təcossüm edərək, inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Osmanlı himayəçiliyi xanlıqda möhkəm birlik təməl daşını qöymuş, son Qızıl Orda xanlarınm birbşdirmo toşəbbüsbrinə, sonra Moskva knyazlığmm genişbnmə siyasətinə qarşı xanhğın varlığını qarantı altma alındığım görərək ona qarşı çıxmışdır2(21,səh. 495). Krım xanlığmın qoşunları ilk dəfə 1484-cü ildə II Bəyazidin Akkcrman səfəriridə iştırak edərok Osmanlılar ilə qərbdə birlikdə yürüşlərdə iştirak etmişdir. Nəhayət, Yavuz Sullan Solimin qaynı olan Məngli Gəray xamn göndordiyi qoşunun köməkliyi ilo Yavuz Səlim Osmanlı laxl-tacını əb keçirməyə müvəffəq olmuşdur3(39,səh.24ö-242). 1502-ci ildə Məngli Gəray xan zəifləmiş Qızıl Orda dövbti uzərinə yürüşo başlajdı. Paylaxt Sara у şəhərini tutub, Qızıl Orda. dövbıinə son zərbəni vurduqdan sonra, Moskva knyazlığı ib muttəfiqlik siyasətinə son vcrdi. Qızıl Ordanm siqutu ib meydana çıxan və güclənən bu iki dövbt, Moskva knyazlığı yə Krım xanlığj Qızıl Ordanın sahibolduğu ərazilərə hakim olmaq üçün mübarizəyə başladılar4(27,səh.l45). Knm xanliğı Moskva knyazlığına qarşı mübarizə aparmaq üçün Litva knyazlarından Yagcllonlar ib bir müttəfiqlik müqavibsi bağladılar (1511). Krım xanlığı Çingiz xan oğullarmm Belarusiya vo Ukraynada tarixi haqlarından Yagellonlar lehinə qərar verərək bu lorpaqlara iddia cimədibr, ancaq morkoz orazibrı ələ keçirmək istoyirdJor. I Məhəmməd Gəray (1514-1523) xan atasmm hakirniyyəlinin son ilbrində şahzadə kimi sonra iso xan olaraq Moskva knyazlığına qarşı şiddətli yürüşbrə başladı. Litva knyazlığı ilə mütoffıqlik sazişini yenibdi. Krım xanı öz qardaşı Sahib Gərayı Kazan xanlığımn taxtma golirdı və xan elan etdı (1521). Oka çayı sahillərində Belskinin komandanlığı altında rııs ordıısunu məğlubiyyətə üğratdı. 1521-ci ildo böyük bir qoşunla Moskva knyazlığına yürüş ctdi. Şəhər mühasirəyə alındı, knyazm qoşununu döyüşlərdə məğlubiyvətə uğradıb, şəhərin ətrafmı və qalanı od vurub yandırtdı1(29,səh.l24). Moskva knyazı ill Vasili (1505-1533) illik töycü verməyi qəbul etdi. Sonrakı il Həştərxan üzarinə yürüş edən I Məhərnməd Gəray xan Həştərxanı tutdıı və öz tabeliyino qəbul eldi. Ancaq Hoşlərxan yürüşündən qayıdarkən yolda Noqaylar tərəfindən bir hücuma mərıız qaldı. Noqaylar döyüşdo Krım xamnı öldürdülər. I Məhəmməd Gəray xan xanlığı əh mühüm bir mövqeyə çatdırdığı vaxi öldürüldü2(25,səh.71). Onun zamamnda xanlığm nifuzu da xcyli artmışdı. Onun ölümündən sonra Krım xanlığı Moskva knyazlığı ib Volqa hövzosində Qızıl Ordanm mirası üzəriridə şiddətji bir mübarizoyo başladılar. Bu mübarizəni iki dövrə bölmək olar; birincisi 1534-cü ikb keçrniş Kazan xanı Sahib Cəray xanın (1532-1551) Osmanlı sultanının köməkliyi ib Krım taxtını əb keçirməsinə qədor; ikincisi isə Moskva сап IV İvanm (1533-1584) dövründə Volqa hövzəsini işğal cdorok öz hakimiyyəti altında birləşdirməsinə qədər olan dövr gəlir3(21,səh.498). Birinci dövrdo Krımda qəbiləbr qədim xanlar ətrafında Osmanlı hakimiyyətinə qarşı bir qrup daxili münaqişələrə və Kazan ib Eiəştərxanda çarın nifuzunun gücbnmosino səbəb oldular. 1532-ci ildə Moskva knyazı 111 Vasili Sata Goray xanı Kazan xanlığında hakimiyyoldon devirdikdən sonra, çanrı olaltısı Can Əlini xan qoymağa müvəffəq oldu4(20,səh.41). Bu əsnada I Mohomnıəd Goray xanın oğlıı Qazi Gəray sonra iso qardaşı İslam Gəray, «Çingiz xan qanuıuına» görə, qəbibbrin seçdikbri xanlar kimi Laxla çıxdılar. islam Gəray xan Osmanlı sultanmm göndərdiyi xanlara Səadət Gəay vo sonra isə Sahib Goraya qarşı şiddətli mübarizobrə başladı. Islam Gəray rəqibbrino qarşı davam gətira bilmodiyi zaman öz yaxın adamları vo monsııb oldıığu qobibsini götürərik Prekop bərzəxini kcçib, çöllərə çəkilirdilər. Onlar mübarızoni buradan davam ctdirməyə başlayırdılar. İslam Gəray nəhayot ki, müstoqil xan kimi 1532-ci ikb xanlıq taxtını ob keçırməya müvəffəq oldu. Ancaq, yeno do İstanbul ilo razılaşmalı oldu. Bir müddəl keçondcm sonra İslam Gəray xan Osrnanh sultanına qarşı üsyan qaldırdı. Sahib Gəray Qıpçaq çölbrində Noqay bəyi Baki bəyin kömokliyi ib xana qarşı mübarizə aparmaq üçün saziş bağladılar. İki il çokon bu mübarizobrdon sonra Sahib Gəray xan Krım taxtmı əb keçirərək öz mövqeyini gücbndirdı (1534) ,(30,səh.l.17). Onıın laxta çıxmasmdan sonra Krım xanlığı üzorindo Osmanlı dövbtinin himayodarlığı vo nifuzu həqiqi bir şokildo özünü bi ruzə verdi2(38,səh .363). İkinci dövrdə Sahib Gəray xanm Moskva dövbtino qarşı şiddotli yürüşləri ib özünü göstordi. Xanın sayəsindo Osmanlılar da Moskva dövbtinin gücbndiyini vd artıq xanlıq üçün təhlükə törədəcəyini görməyə və xanı hərtərəfii dəstəkləinəyə başlamışdılar. Sahib Gəray Kazanda təkrar Səfa Gərayı xanlığa gətirldi vo 1549-cu ildə Osmanlı qoşununun vo topçularının köməkliyi ib Həştərxam yenidən ruslardan azad clməyo müvəffəq oldular. Onıın bu qədər qüvvotbnməsindən sonra Osmanlılardan Közləvə fərmanmı (iskələsini) istəməsi Osmanlı dövlətində narazılıqla qarşılandı. Xan sultandan əlavə imtiyazlar tobb ctməyə başladı. Sahib Gəray xanm homçinin Sədrəzəm Rüstəm Paşa ilə aralarındakı münaqişə vo narazılıqlar xana baha başa gəldi. Sultan Istanbuldan Krıma ycni xan təyin etdi. Yeni gobn Dövlət Gəray xan Sahib Gəray xanı öldürtdü (1551). Bütün bu daxili ixtişaşlardan və münaqişəbrdən yararlanan ruslar, bir il keçməmiş Kazan xanlığını, dörd il sonra isə Həştərxanı işğal etdibr:421,səh.5Ö3). Bununla da, mərkəzbşmiş Rııs dövbtinin Şərqi Avropada, Şimali Qalqazda və о cümbdən Osmanlı dövbiinin yanmda nifuzu xeyli gücbndi. IV İvanm zamanmda (1533-1584) Moskva ətrafmda mərkəzləşdirilmiş Rus dövbti xcyli gücbnmişdi. Artıq bundan sonra Krım xanlığı daima şimaldan gob bilocok lohlükoni hiss etməyə bilmozdi. Hadisobrin sonrakı gedişi bütütı bunları açıq-aydın biruzo verirdi. Mövzu : Krım xanlığının Rusiya tərəfindən işğalı Plan: 1. Krım xanlığının zəifləməsi səbəbləri və xanlığın iqtisadi və hərbi cəhətdən çöküşü 2. birinci və ikinci rus-türk müharibəsi 3. Krım xanlığının Osmanlı dövləti nəzarətindən çıxması və müstəqillik qazanması 4. Krım xanlığının Rusiya tərəfindən işğalı və nəticələri Ədəbiyyat: Akdes Nimet Kurat "türk Dünyası El kitabı" (Altırı Ordu Devleti (1227-1502)) Ankara 1992 A.N. Kurat "IV-XVIII yüzyıllarda Karadenizin kuzeyindəki Türk kavimleri ve devletleri" (Altın Ordu kağanlığı) Ankara 1972 Rasony Lazlö "Tarihte türklük" Ankara 1971 (Altın Ordu ve varisleri) "SSRİ tarixi" I hissə, Bakı 1985 Ibn Battüta "Seyahetnamə" türkcə nəşr XVII əsrin I yarısında Osmanlı imperiyasının daxilində ixtişaşlar güclənmiş, imperiyanın hər tərəfində olduğu kimi Krımda da İstanbulun nifuz və hökmranlığı ciddi bir təlatümə uğramışdır. Cani bəy Gəray xan (1610-1630) padşaha müti bir xan olaraq hökmdarlığı zamanı üç dəfə xanlığa gətirilmiş və daima Məhəmnıəd Gəray və Şahin Gərayın hücumlarına uğradı. Onların hər ikisi Qıpçaq bölməsindəki Noqayların və rus kazaklarının köməklikləri ilə xanlığı zorla э1э keçirdikdəıı sonra, ataları müxalif xan Səadət Gəray və babaları xain II Məhəmməd Gəray xan kimi, müstəqil olmaq üçün mübarizəyə başlamışdılar (21,səlı,480-513). Onlar Osmanlı imperiyasının düşməni Səfəvi şahı I Şah Abbas ilə dostluq münasibətləri qurmuşdular. 1610-cu ildə Osmanlı qoşununu və İstanbuldan göndərilmiş xanı məğlubiyyətə uğradıb Kafa qalasını tutdıular (21,səh.509). Bu ixtişaşlar əsnasında şimalda rus kazakları qüwətlənərək Osmanlı və Krım torpaqlarına curətli hücumlar təşkil etməyə başladılar. 1614-cü ilə Sinopu yandıran kazaklar limana böyük zərər vurdular. 1612-ci ildə Ağyolunu və 1625-ci ildə Istanbul boğazı yaxınlığında Yenikəndi yağmaladılar. Nəhayət 1637-ci ildə Azov qalasını işğal etdilər. Osmanlı və Krım qoşunlarının müdaxiləsinə baxmayaraq, beş il qala rusların əlində qaldı. XVII əsr boyunca rus kazakları məsələsi yalnız Krım xanlığı üçüıı deyil, Osmanlı imperiyası üçün də этэШ-başlı bir problem kimi qalmaqda idi və daima onları bu məsəb narahat edirdi (25,səh. 134-135). IV Məhəmməd Gəray dövründə (1640-1655) xanlığın Osmanlılar ilə müttəfiqliyi nəticəsində şimaldakı düşmənlərinə qarşı bir neçə dəfə yürüş təşkil edilmişdir. Тэксэ xanın özü 1644-1647-ci illərdə Rusiya kazaklarına qarşı dörd böyük yürüşdə iştirak etmişdir. Zaporoje kazaklarını Polşadan ayıraraq, öz tərəfinə çəkməsi ən böyük müvəffəqiyyəti idi. Xmelnitski xamn və daha sonra Osmanlı padşahmm tabeçiliyini qəbul etdil(35,səh.752-753). Bıınun sayəsində də Xmelnitski 1648-1653-cü illordə Polşaya çox uğurlu yürüşbr toşkil etmişdir. Xan Polşa vo ruslara qarşı İsveç kralı ib siyasi münasibətbr qurmağa çalışırdı. Ancaq onun Polşa ib sülh müqavibsi bağlaması kazakların yenidən Rusiyaya meyl etməsinə səbəb oldu (1654). Çar Rusiyasının Ukrayna və Belarıısiya torpaqlarmı işğal etmək Yüklə 239,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|