Mövzu : Krım xanlığının yaranması və formalaşması

Qızıl Ordanın süqutu və türk xanlıqlarının yaranması
Qızıl Orda dövləti Çingiz xanm nəslində ən igid sərkərdə və dərrakəli dövlət adamı kimi taınnan Batı xanın tərəfindən əsası qoyulmuşdur. Ancaq Batı xan Monqol imperiyasını bütövlüyünü qorumaq üçün Qaraqorumdakı xaqanı tanıdığmı və ona «itaət» (zahirən) etdiyini bildirmişdir. Halbuki, Batı xan özünün ulusunda ıstədiyi kimi qanunlar verirdi. İstər Batı xanın, istərsə də ondan sonrakı xanların hakimiyyəti zamanında da Çingiz xanın qanunlarına və Böyük Monqol-Türk xaqanlığında tətbiq edilən qanun qaydalara uyğun və tutduğu ərazilərdə qədim ənənələrin qorunulub saxlamlmasına sadiq qalaraq dövləti idarə edirdilər. Qədim Bulqar xanlığı və Rus knyazlıqlarmda Qızıl Ordanın mənfəətlərinə ən uyğun görülən bir sistem tətbiq edilməsi lazmı idi (26,səh.400-409). Bu cəhətdən də yeni sistemin Batı xan tərəfındən müvəffəqiyyətlə icra edildiyi görülməkdədir. Batı xanın əmrinə görə Monqol-Türk qoşunları işğal etdiyi Rus toıpaqlarında qalmasına ehtiyac yox idi. Çünki, Knyazlar xanın tabeçiliyini qəbul etmişdilər. Rııs knyazlıqlarında hakimiyyəti idarə etmə tədbirləri görüldü. Əvvəla illərdən bəri mövcud olan knyaz idarəetməsini olduğu kimi ləğv etdilər. Xan Ryurik sülaləsinə mənsub olan knyazların hakimiyyətlərini tanıdı, hətta işğaldan qabaq böyük və kiçik knyazlıqların mühavizəsi təşkil edildi. Ancaq bir şərtlə ki, knyazların hakimiyyətini xan təsdiq etməli idi. Yəni xanın tələbəsi sayılırdılar. Knyazlıqlarda daxili nizam, intizam, yəni polislik vəzifəsini knyazlar özləri həll etməli idi. Bunun xaricində ölkənin ümumı asayişinə, xana qarşı mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsinə və xana qarşı çıxanların qarşısını almaq məqsədilə xan tərəfındən oraya yüksək səlahiyyətli icraçılar göndərilirdi.

Rus torpaqlarında Qızıl Orda və ya Tatar hakimiyyətinin quruluşu və etdiyi təsirlər haqqında obyektiv elmi bir tədqiq etnıə, araşdırma hələ mövcud olmadığmdan bu barədə qəti, dəqiq fikir yürütmək imkansızdır^S^oh^lS^.lS). 250 ıl d avam edən «Tatar» hakimiyətinirj Rus tarixi və Rus xalqı üzərində çox coholli tosiri olduğu görülməkdədir. Tanmmış rus tarixçiləri Solovycv vo Kiyııçevskiy bu tosirbri inkar etmələrini clmi səbəbbrdon deyil milli hissbrdon irəli gəldiyini iddia edirdibr. Digor torəfdən Monqol istilasından öncə də Ruslar hoqiqolon skandinaviyalı Normanlann təsiri ilə dövlət kimi təşkilatlanmaya, Bizansdan qəbul etdikləri xristianlıq sayosində yazılı ədəbiyyatda, mcmarlıqda, iqlisadi və digər bəzi sahəbrdə irəlibyişbr əldə etmişdibr. Ancaq Batı xanm rus torpaqlarmı işğal etdiyi zaman öräda siyasi anarxiya, porakəndəlik baş alıb gedir, daxili sabitlik mövcud dcyildi. Qızıl Orda tərəfmdərj tətbiq olunan güclü nizam-inti/.amlı qayda-qanunlar, əvvola hər ycrdə daxili sabitlik vo asayiş bərqərar oldu²(27,səh.119-131).

Knyazlar ilo xanhq arasmda olaqobro nozarot cdon başqanlar vo daruqalar, osgori başbuğiar (tümən bəybri) toyin olunur, Çingiz xan zamanında tosis edilmiş post üsulu, yeni yol sistcmi inkişaf etdiribrok totbiq olunmusdıı. Rus knyazlannda о vaxla qodor pııl sistemi olmamışdı, bundan sonraisə Qı/.ıl Orda dövlolindo olduğu kimi sikkəbr kəsdirilmiş, gömrük orqanlan yaradılmış, vergibr tətbiq edilınişdir. Bundarı başqa böyük Rus knyazlarmın ö/ ordusu ib Qı/.ıl Ordanın paytaxtma vo hətta daxili Monqolustana qodor gctmobri bir çox Rus nifuzlularının Tatarlara tabc olmaları, Rusların yaşayış, geyim tor/brindo oldıığu kimi, dünya görüşbrindo də Tatarların tosiri altmda qalmalan hiss cdilmişdir. Eyni zamanda Qızıl Orda dövlətində tətbiq edibn qüvvətli bir morkoxbşmiş dövbt quruluşunun vo xan nifuzunıın bilavasito Rus knya/Janna nümııno kimi tosiri böyük olrnuşdur³(26,soh.408).

Rııs tarixindo «Tatar boyundurıığundan» (tatarskoe iqo) bohs ctmok о qodor aktııal olmusdur ki, sovet dövründo do rus tarixçibri bcb bu mövzuya tokrar münasibət bildirmişbr. Şübhosiz ki, xarici bir zümrənin, hob iqr vo din baxımından lamamib ayrı olan bir milbtin hakimiyyotini qobul ctmok asan bir şcy dcyildi. Ancaq 250 ib yaxın Qızıl Orda hakimiyyəti noticəsindo ruslär, dilbrini, dinbrini, torpaqlarını vo idaro etmə toşkilallarının tamamib mühafizə etməkdən başqa, bütün bunlan qüvvotləndirmoyo do müvəffəq olmuşlar^](30,səh.44-46). Bütün bunlar iso Tatar hakimiyyotinin «boyunduruq» (əsarət) olmadığına işarodir. Normal idaro etmo sisterriində vo hökumot idarolorindo üsyan baş verordiso /.or gücüno bunlar yatırdılır, mükəlləfıyyətlər yerinə yetirilmədikdd zör totbiq cdilmolidir. Qızıl Ordanın Rus knyazhqlanndakı hakimiyyotinin sonrakı Rus çarlarının Kazan, Başqırd, Sibir, Krım, Qafqaz vo Türküstandakı hakimiyyətlorinə nisboton dofolərb humanist olduğuna zərro q-ədər şübho yoxdur. Rus kilsoləri Qızıl Orda dövlətinin yaıiığma osason (baliyyot göslormoyo başlamışdılar ki, bunlarm da olavo vergi vo mükolbfiyyotbri yox idi. Ancaq sonralar Tatarlara qarşı Rusların imperializm siyasotini kilso bilavasito dəstəkləmiş, 250 il süron Tatar hakimiyyotinin tosiri noticosindo Qızıl Orda xanları Rus ohalisi nozorido tarn bir hökmdar kimi yaddaşlara hokk olunmuşdu. Ona göro do, Rus knyazları ancaq Qızıl Orda osarətindon azad olduqdan sonra «çar» loqobini almağa cosarot etdilər²(28,soh.230).

XIII sorin sonlarından etibaron Qızıl Orza xanları (XVIII osr Osmanlı sultanları da bclo hoyata üstünlük vcrdilor) getdikco, sado vo foal yaşayış torzindon imtina edorok saraylarda rahat bir həyat sürmoyo başladılar vo bunun da noticosindo qonşuları ilo müqayisodo gcri qalmağa başlamışdılar^,(26,səh.4Ö8). Qızıl Orda dövloti XIV osrin ovvollorindo siyasi cohotdon parçalanmağa başladı. Buna osas sobob xan noslinin üzvlori vo noyonlar getdikco daha da müstoqilloşirdilor. Orda da didişmolor, daxili müharibolor başlanmış, xanların hak' niyyoti zoifləyirdi. Ekstensiv köçori tosorrüfatın üsLünlük toşkil etdiyi Ordada dövlotin siyasi birlıyi uğrunda mübarizodə xan hakimiyyotinin arxalana bilocoyi qüvvələr inkişaf cdo bilmozdi. Artıq XIII osrin sonu XIV osrin ovvolloi'indo Qara donizin şorq sahillori (Don vo Dnepr arası orazi) vo Krımı idaro edon minbaşı Noqay Ordanın on iri leodallarından biri idi. Bir vaxtlar Noqay oslindo Ordanı idaro edirdi, xan vozifosino ÖZ namizodlərini qoydururdu. Ordaya

Bulqar, Krım, Xarozm oyalotlori vo digor orazilor do daxil idi ki, bunları da yerli boyarlardan olan feodallar, yaxud Ordanm aristokratıyası ıdarə edirdP(33,səh.İ47).

Bütün bu səbəbbrdən zəifləyən Qızıl Orcia dövləti Teymurbng vurduğu zərbodən sonra iso bir daha özürıə gələ bilmodi. Belə ki, Teymurbng XIV əsrin 60-cı illorindo Orta Asiyada Cığatay ulusuııun siqutundan sonrä, koskinloşmiş sinfi mübarizodo Önd çıxaraq yerli feodalları öz otrafmda birləşdirərək güclü bir mərkozbşmiş dövlot yaratmağa nail oldu. O, tezlikb İrana, Xarozmo, Qazağıstana, Zaqafqaziyaya, Kiçik Asiyaya, İraqa habelə Çinə bir neçə işğalçılıq yürüşü keçirdi və bu yürüşbr onun ətrafmda çıx birbşmiş feodallan varlandırdı. Bu yürüşbrdəıı biri do Qızıl Orda xanlığı üzorino toşkil cdtIdi¹ (33,sah.181). Tarixçibr bu yürüşün baş vermo chlimallannı tədqiq edorkon bir neço əsas sobob olduğunıı bildirmişlor.' Birincisi, 1395-ci üdə Əmir Teymur istilaçıdan asılı olduğuna görə vicdan ozabı çokon Toxtamış xana qarşı yürüş toşkil etmişdı; ikincisi homin dövrdo Əmir Teymur Zaqafqaziyada yürüşdo olduğu zaman onun no/.arotindo olan bir neço vilayotlori Toxtamış xanm qoşunlan yağmalamışdır; üçüncüsü Əmir Teymur morkozloşdirilmiş vahid Türk imperiyası yaratmağı qarşısına moqsod qoymuşdıt.

Bebliklo, 1395-ci ilin aprelin 15-do Terek çayı sahillorindo baş verən clövüsdo Əmir Teymur qobbo qazandı. Tevmurbng Oızıl Ordam darmadağın edib, Moskva üzərinə qoşun yeritdi. Knyaz I Vasili Dmilriycvin (1389-1425) qoşunıı Oka çayına torof goldi vo Teymura qarşı hazırlıq görmoyo başladı. Əmir Teymur iki hofto Ryazan torpağınm hondovorindo qaldı, Yeletskini darmadağın etdi. O, Rus knyazlarma qarşı Qızıl Ordadan istifado etmoyi qorara alıb conuba

geldi. Qızıl Ordanın zoifləmiş qoşunu Teymurbngin rus torpaqlarına yürüşündo yaxmdan işlirak. edirdi. Əmir Tcymur Qızıl Ordanm nifuzunu qaldırmaq üçi'm ona hor cür kömoklik ctdi vo öz olaltısı Yedigey xanı Qızıl Ordaya xan toyin eldi. Rus knyazları homin vaxt xanlığa xorac verilmosini dayandırmışdılar. 1408-ci ildo Yedigey xan Qızıl Orda dövlotinin itirilmiş nifuzunıı borpa etmok üçün Rus dövlolino hücum etdi²(30,soh.63-65). Bir sıra şohorbri (Serpuxov, Rostov, Nijni Novqoi'od vo sairə) darmadağm etdikdon sonra Ordanm qoşunları Moskvaya yaxmlaşdılar. Moskvalılar mühasirəyo ciddi hazırlaşmışdılar. Yedigey xanm qoşıınlan Moskva ətrafında bir aya qodor mühasironi davam etdirdi. Sonra iso

Moskvalılardan xərac almaqla kifayətlənib Ordaya qayıldı. Sonralar Qızıl Ordanın ycrli mordva və tatar feodallarınm Nijni Novqorod torpaqlarına basqınını təşkil etmək cəhdbri do ıığursuzluqla noticolondi. Qızıl Orda Zəifləmişdi, hərçənd onun basqınları rııs torpaqlannı hob do var yoxdan çıxanrdı433,səh.204-205).

Qızıl Orda dövbtində xanədan taxt-tacı uğrunda. çıxan daxili münaqişələr, ticarot olaqobrinin getdikco azalması, qonşularınm qüvvətlənməsi nolicəsindo Qı/.ıl Orda xaqanlığı etdikcə zoifbyirdi. Ordanm son böyük vo nifuzlu xanı Teymurun vo sultan Boyazidin müasiri olmuş Toxtamış xanın (1376-1396) ölümündon sonra xaqanlıqda xanlar tez-tez biri digərini əvəz etmiş vo qarşılıqlı münaqişolor baş alıb gedirdi²(38,səh.357).

XV osrin 80-ci ilbrindo Rus torpaqlarının Moskva knyazlığı olrafmda birloşdirmok proscsi surotlonmişdi. Zaman keçdikco Rus knyazlan Qı/.ıl Orda dövbtinin asılılığını qobııl etmok istomirdilor. Bu zaman Qızıl Orda xanı Seyid Əhmod xan öz zoilliyinin ucbatından Rus dövlotino qarşı Litvadan vo Ordcndən kömok islomoyo mocbur oldu. 1479-1480-ci illordo Orden böyuk qüvvo toplayaraq Pskov torpağma soxulımışdu. Litva knyazı IV Kazimir Moskva üzorino yürüşo hazuiaşırdı. Moskva knyazlığı daxilində 111 İvanın (1462-1505) qardaşlan qiyam qaldırdılar vo IV Kazimiro müraciot etdilər. Ill Ivan qardaşları ilo danışıqlara başlayaraq diplomatik jest gdərək, Krım хаш Mongli Gorayı Ordaya vo Litva knyazlığma qarşı ittifaqa colb etmoyo çalışırdı. 1480-ei ilin payızında Qızıl Orda xanı Seyid Əhməd öz qoşunlan ilə Moskva üzorino yürüşə başladı³(26,səh.415). III İvanm qoşunu Oka çayınm bütün keçidlərini tutmuşdular. Əhmod xan Oka çaymm yuxarı axarlarına doğru gedərək, orada IV Kazimirin qoşunu ilo birloşmok ümidindo idi. III İvan öz qoşunlannı Oka çayının qolu Uqra çayına torof göndərərək, Moskvanı ehtimal olunan mühasiroyo hazırlamaq üçün şohoro goldi. O, qardaşlaıı ilo dil taparaq, Uqra çayına qayıtdı. Əhmod xanm qoşunlarınm Uqra çayını keçmək cəhdlori müvoffoqiyyotsizlikb noticolondi. Bıı zaman knyaz Belski vo başqaları başda olmaqla Litva qoşunu torofindon qosb edilmiş rus torpaqlarmda yadellilərin hökmranhğına qarşı hərəkat başlandı.IV Kazimir Əhməd xana kömok üçün bir daha cəhd ctmodi. III Ivanın qoşununda da ruh düşkünlüyü var idi. Boyarlardan bəziləri təkil edirdilər ki, III İvan xan ilə barışsın vo ya Şimala getsin. Bu zaman Krım xanı Məngli Goray IV Kazimirin malikanəbrinə basqın etdi. Ruslar torəfindən fəal həfbı oməliyyatlardan qorxan, öz qoşununun zəifliyini hiss edən Əhriıəd xan noyabrda təbsik Ordaya qayıtdı. Ilalbuki, xanm müasirbrinin və о cünılədon tədqiqatçılarm ilkirbrinə örə Əhməd xan bir az daha cəsarət etmiş olsaydı, iMoskva knyazınm banşmağa ləşəbbQs edəcəyi və yaxud da qaçacağı dəqiq idi. Bu məğlubiyyol Əhməd xana baha başa golmişdir. O, Volqa çayınm aşağı axarlarında noqaylar tərəfindən öldürüldü. Sibir xanı ilə birbşon noqaylar Qızıl Orda xanlanna ciddi zərbə vururdular^,(30,səh.78-79).

Qızıl orda dövbtinin bu cür zəiibmosi 1240-cı ildən bori davam edon Rus knyazlarının asıhlığı da öz-özlüyündə ləğv oldu. Qızıl Orda dövlətinin də siyasi cəhətdən parçalanması sıırolbıımiş уэ artıq yeni xanlıqlar yaranmağa başlamışdı. Bunlar; Krım, Kazan,Sibir, Həştərxan və Noqay xanhqları idi²(27,səh.I30).

1502-ci ildo Krım xanı Məngli Gəray xan zəifləmiş Qızıl Orda dövləti üzərinə yürüşə başladı. Paylaxt Saray şəhərini zəbt edib, Qızıl Orda dövlətinə son zərbəni vurduqdan sonra Moskva knyazlığı ib