Mövzu №09. Kosmik nəqliyyatın ekologiyası [16, 25, 36]

Raket-daşıyıcıların istismarının ekoloji problemləri. Hazırda uçuşa hazırlıq mərhələsində ətraf mühitə təhlükəli yüklənmənin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması üçün təsirli tədbirlər hazırlanmışdır. Məsələn, bunlara uducuların, xüsusi aparatlarda yanacağın yanması və s. köməyi ilə buxarların və oksidləşdiricilərin maye fazalarının neytrallaşdırılmasını aid etmək olar. Kosmik vasitələrin orbitə buraxılmasının qalan mərhələlərində həll edilməsi lazım olan bir sıra ekoloji problemlər var. Əvvəla, bu, atmosferin və kosmosun yanma məhsulları və yanacaq komponentləri ilə çirklənməsidir. Ra­ket və kosmik texnikanın istismarı zamanı yaxın ətraf mühi­tin kimyəvi çirklənməsinin əsas amili raket yanacağının yanma məhsullarının kosmikətrafı fəzaya daxil olmasıdır. Müasir güc­lü raket-daşıyıcıların start kütləsi yüzlərlə tonla ölçülür və bu kəmiyyətin 85-90%-i raket yanacağının payına düşür. Buna gö­rə, raket mühərrikləri tərəfindən yayılan yanacaq yanma məh­sullarının ümumi kütləsi yüzlərlə tondur.
Bərk yanacağın tərkibinə ammonium perxlorat, polibuta­di­yen və alüminium əlavələri aiddir. Yanma məhsullarının tərki­binə isə alüminium oksidlərinin, karbon qazının, qazfomalı hid­rogen xlorunun zəhərli hissəcikləri daxilidr. Yanma məh­sul­larının zərərli təsirlərinə bulud örtüyünün toksik çirklən­məsini, turşulu yağışların düşməsini, havanın proqnozlaş­dırıl­ma­yan dəyişmələrini aid etmək olar.
Raket-daşıyıcısının stratosferdə hərəkəti ozon təbəqəsinin tükənməsi problemi ilə əlaqələndirilir. İstənilən raket-daşıyıcının uçuşu zamanı ozon qatında daha az ozon konsentrasiyası olan "dəlik" yaranır. Ozon qatının məhv olması aşağıdakı proseslərlə müəyyən edilir:
-ozon raket yanacaqlarının yanma məhsullarından çıxan su buxarının, habelə raket mühərriklərinin alovlarında yüksək temperaturun təsiri altında havadakı azot və oksigendən əmələ gələn azot oksidlərinin təsiri nəticəsində məhv olur.
-raketin izindəki ozon bütün yüksəkliklərdə tamamilə məhv olur. Bütün prosesləri nəzərə alaraq, “Energiya” tipli raket-daşıyıcının birdəfəlik buraxılışı uçuş yolu boyunca ozon konsentrasiyasının% 1,7 azalmasına səbəb olur.
Ozon təbəqəsinin məhv edilməsinin mənfi nəticələri şəkil 4.xx-də təsvir edilmişdir.



Şəkil 4.xx. Ozon ekranının dağılmasının mənfi nəticələri

Raket-daşıyıcıların ionosferə təsiri raket izinin yaxınlığında sözdə ionosfer "dəliyi"nun meydana gəlməsində özünü göstərir. İonosfer "dəliyi” – bu, yanma məhsullarındakı suyun ionosfer plazması ilə qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Onlardan əlavə, atmosferin ən aşağı temperaturunun olduğu 70-90 km yüksəkliklərdə su molekulları sıxlaşaraq buz kristalları əmələ gətirir. Nəticədə təbii gümüşü buludlar bənzər süni buludlar əmələ gəlir. İo­nosfer dəliklərinin sahəsi 106 km²-ə çata bilər. Elektron sıxlığı az olan ionosfer "dəliyi" zonaları ionosferin parıltısını, optik və radio əlaqələrində elektromaqnit rəqslərinin yayılmasına təsir edən müxtəlif növ anomaliyalara səbəb olur. Nəticədə, on­ların meydana gəlməsi kifayət qədər böyük bölgələrdə qısa­dalğalı radio rabitə şəraitinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.