Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 118 –
– 119 – Folklorshunoslar H.T.Zarifov, B.A.Karriev, V.M.Jirmunskiy, M.S.Saidov, T.Mirzayev, M.Murodov va boshqalar «Go‘ro‘g‘li» («Ko‘ro‘g‘lu» ) eposining sharqiy va g‘arbiy versiyalarini bir umumiy yadro asosida tarqalganligi haqida yozishgan. Ular doston yadrosi janubiy Ozarbayjonda XVI–XVII asrlarda kechgan tarixiy voqealar asosida vujudga keldi, degan fikrni yoqlashadi 1 . Folklorshunoslarning bunday xulosaga kelishlariga arman tarixchilari Arakel Tabriziy (1670-yili vafot etgan) hamda Elyos Mushgyan (XVIII asr) larning taxminiy farazlari va jaloliylar (XVI–XVII asr) xalq harakati asos qilib olinadi. Shu bilan birga, epos tarkibidagi mifologik obrazlar, arxaik element va motivlar tadqiqotchilarni birmuncha kengroq qarashga majbur etgan. Chunki eng «tarixiy» deb belgilangan ozarbayjon «Ko‘ro‘g‘lu»sidagi Qirot, Yildirim qilich, Qo‘sha buloq bilan bog‘liq motivlarni XVI–XVII asr tarixiy voqealari qamrovida izohlab bo‘lmaydi va M.Seyidov Ko‘ro‘g‘lu (Go‘ro‘g‘li)ni birgina jaloliylar harakati bilan bog‘lab baholashga qarshi chiqqan edi 2 . B.A.Karriev va X.G.Ko‘ro‘g‘lular esa ozarbayjon «Ko‘ro‘g‘lu»siga nisbatan turkman Ko‘ro‘g‘lu – Go‘ro‘g‘lisida arxaik elementlar ko‘p o‘rin olganligini qayd qilib o‘tishgan 3 . Ustoz olimlar bildirgan ushbu fikrlarni quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin: 1 Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный героический эпос. – Москва: ГИХЛ, 1947. –Б. 165-279; Каррыев Б. А. Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов. – Москва: Наука, 1968; –Б. 9-44; Saidov M. O‘zbek dostonchiligida badiiy mahorat. – Toshkent: Fan, 1969. –B. 70-144; Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repurtuari. – Toshkent: Fan, 1979. –B. 129-140; Muro - dov M. Po‘lkan shoir repertuarida «Go‘ro‘g‘li» dostonining o‘rni // Po‘lkan shoir. – Toshkent: Fan, 1976. – B. – 28; Короглi Х.Г. Трансформация заимствованного сюжета // Фольклор: поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – С. 106 – 125. 2 Cejидов M. Aзэрбаjчан халгiнiн соjкокуну душунэрэкэн – Бакi: Jэзiчi, 1989. –Б. 245-322. 3 Каррыев Б. А. Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов. – Москва: Наука, 1968; . –С. 149; Короглы Х.Г. Огузский эпос // Типология народнога эпоса. – М.: Наука, 1975. – С. 109. – 119 – V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlarning «Узбекский народный героический эпос» kitobida bayon etilgan fikr. Bu mualliflar XVII asr boshlari XIX asrning birinchi yarmi davomida «Go‘ro‘g‘li» turkum dostonlari mavjud epik an’analar asosida to‘liq shakllandi, deb ko‘rsatishadi 1 H.T.Zarifov keyinchalik doston asosini birmuncha chuqurroq qarash lozimligini aytgan. Olimning ushbu fikrini T.Mirzayev quyidagicha keltiradi: «Marhum folklorist Hodi Zarifovning og‘zaki mulohazalariga ko‘ra, qandaydir bir xalq bahodiri haqida ilgaridan dostonlar kuylanib kelingan. XVI–XVII asrlardan boshlab Ko‘ro‘g‘lu va uning nomi bilan bog‘liq dostonlar mashhur bo‘la boshlagach, ilgaridan mavjud dostonlarga yangidan yaratilganlari ham qo‘shilib, Go‘ro‘g‘li nomi atrofida turkumlasha boshlagan. Ilgarigi qahramon nomi ham Go‘ro‘g‘li bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Biroq qadimiy turkiy «go‘r-ko‘r» so‘zining «botir, mard, bahodir» ma’nolari arxaiklashib, qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilishi motivi formalariga ham o‘zgarishlar kiritilgan va qahramon nomi «go‘rda tug‘ilgan o‘g‘il» ma’nosini kasb etgan. Shu bilan birga, ayrim variantlarda «botir o‘g‘li» degan qadimiy ma’no ham parallel ravishda saqlangan. Turkumning so‘nggi dostonining «Ero‘g‘li» deb atalishi buni tasdiqlaydi» 2 . T.Mirzayev fikr davomida yozadi: «Atoqli olimning bu mulohazasi qanchalik original va hayratomuz bo‘lishiga qaramay, qo‘shimcha tekshirishlarni talab qiladi. Bizningcha, «Go‘ro‘g‘li» turkumidagi dostonlarning muayyan qismi ikki joyda, ikki xil ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda yaratilib, mustaqil rivojlanishda davom etgan» 3 . Folklorshunos X.G.Ko‘ro‘g‘lu «Go‘ro‘g‘li» eposining 1 Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный героический эпос. – Москва: ГИХЛ, 1947. – С.192; 2 Mirzayev T. Xalq baxshilarining epik repurtuari. – Toshkent: Fan, 1979. – B.132; 3 O‘sha asar. – B.132 |