Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 126 –
– 127 – qoraxoniylar hukmdori Tavg‘ach Ulug‘ Bug‘ra Qoraxon Abo Ali Hasan binni Arslonxon ismlarining doston qahramonlari nomiga uyg‘unligi 1 , Akademik V. V. Bartoldning qadimiy Talas yaqinidagi xarobalaridan biri Kutumish atalishini xabar qilishi faktlari 2 doston genezisini ushbu davr voqealari bilan bog‘lab talqin etilishiga asos bo‘ldi. Tekshiruvchilarning ta’kidlashicha, bunday afsona va rivoyatlar Avliyo ota (hozirga Jambul) atroflarida ancha keng tarqalgan 3 . Shunday bir rivoyatga ko‘ra, Qoraxon 95 yil umr ko‘rgan, 40 yil podsholik qilib, umrining so‘nggi 15 yilini toat-ibodat bilan o‘tkazgan. «Kuntug‘mish» dostonining oxirida ayni fikr sal o‘zgargan holda qaytariladi: «Qoraxon podsho.– necha yillardan beri o‘zining o‘rniga qushbegisini qo‘yib, Kuntug‘mishning o‘tiga kuyib, tagizaminga kirib, toat-ibodatga mashg‘ul bo‘lib yotgan edi» 4 . Yana shunisi muhimki, afsonada aytilishicha, Qoraxon Talasda ko‘milgan, unga avliyo deb ehtirom ko‘rsatganlar, keyinchalik esa, Talas Avliyo ota, deb atalgan. «Qadimdan mashhur Talas, – deb yozadi Hodi Zarif, – VI asrdan boshlab Sharqiy Turkiston bilan G‘arb orasidagi savdo munosabatlarida muhim markaziy o‘rinlaridan biri edi. Sharq va G‘arb orasida qatnovchi karvon to‘dalari Talas orqali o‘tar, tizma tog‘larning etaklari bilan yurar edilarki, dostonda ham buning izlari ko‘rinib turadi» 5 . «Kuntug‘mish» dostonidagi markaziy epizodlardan biri, ya’ni qahramonning karvon yo‘lidagi chashmaning ko‘zini egallab, unga hech kimni yo‘latmay, yaqinlashganni yutib 1 Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. Transkripsiya va hozirgi o‘zbek tiliga tavsif. Nashrga tayyorlovchi Q. Karimov. Toshkent, 1971. 9-bet. 2 Бартольд В.В. Сочинения. Т. IV. М., 1967.– C. 30, 114. 3 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. М., 1947.– C. 140 – 142. 4 Bulbul taronalari. 1- tom, 342-bet. 5 Hodi Zarif. “Kuntug‘mish” dostoni haqida. “Ergash shoir va uning doston- chilikdagi o‘rni”. Tadqiqotlar. 2-kitob. –Toshkent, 1971, 44-bet. – 127 – yuborgan ajdarga qarshi kurashi va uni o‘ldirishi tasviri ham bir qancha afsona va naqllar bilan o‘xshashdir. Bunday afsona va rivoyatlar yana Talas atroflari va unga yaqin joylar bilan bog‘lanadi. Akademik V.V. Bartoldga 1890-yilda Tulkiboshda (hozirgi Chimkent viloyat, Tulkibosh tumani) shunday bir naqlni so‘zlab beradilar: qishloqdan besh chaqirim narida bir g‘or bo‘lib, uning ichidagi bir toshga odamni yutib turgan ilon surati o‘yilgan emish, g‘ordan doim tutun chiqib turarmish 1 . Lekin bu g‘orni hech kim tekshirmagan va o‘sha toshni hech kim ko‘rgan emas. Hozirgi paytda bunday naql o‘sha yerda yashovchi kishilarning yodidan ko‘tarilib ketgan. Har holda bu haqiqatdan ko‘ra, ajdarga qarshi kurashuvchi qahramon obrazini yaratish to‘qilgan afsonalardan biri bo‘lishi kerak. Zero, xalq o‘rtasida bunday afsona va rivoyatlar anchaginadir. «Kuntug‘mish» dostonining birinchi tadqiqotchisi H. T. Zarifov bu va shunga o‘xshash bir qator tarixiy fakt va afsonalarni qiyosiy tahlil etib, shunday xulosaga kelgan edi: «Ba’zi tarixiy va jug‘rofiy faktlar, qadim naqllar bilan «Kuntug‘mish» dostoni ma’lum darajada yaqinlashdi va ayrim detallarda birlashdi. Lekin bu hol dostonning qoraxoniylar davrida yaratilganligiga dalil bo‘la olmasa ham, dastlab qadim Talas tevaragida mahalliy naqllar, afsonalar yaratilgani, ajdar bilan kurashuvchi qahramon (Kuntug‘mish) obrazi ishlangani, keyinchalik tarixiy faktlardan material olib, «Kuntug‘mish» dostoniga asos solinganidan darak beradi» 2 . Bunday xulosa uchun muayyan asos bor. Chunki muntazam og‘zaki epik an’anada xalq dostonlari doimo harakatda bo‘lib, o‘zlarining dastlabki asoslarini saqlaganlari holda epiklashtirish tomon rivojlanishda davom etganlar. Bu narsa folklor jarayoni uchun g‘oyat xarakterli bir holatdir. 1 Бартольд. В. В. Сочинения. Т. IV. М., 1967. –C. 115. 2 Hodi Zarif. “Kuntug‘mish” dostoni haqida. 45-bet. |