Anadolu Türk Beylikleri Sanatı

Nevâî hattat idi, ressamdı, musikişinastı, kat’ ve tezhip sanatlarına vakıftı. Bunların hepsinin fevkinde de şairdi. Şiirdeki azametine de şahit olduktan sonra insan, kendi kendine gayrihtiyarî soruyor: Hakikaten büyük olabilmek için insan, daha ne gibi evsafı haiz olmalıdır?

Nevaî; ince ruhlu bir sanatkârdır. Bu ince ruh ve hassasiyete mukarin kuvvetli bir zekâ onu siyasî cephede olduğu kadar ilim ve sanat yolunda da muvaffakiyetten muvaffakiyete uçurmuştur. Zamanındaki tezkere-nüvislerin ifadelerine nazaran hayatı müddetince daima çalışan ve bir lâhza tembelliğe düşmeyen Ali Şir, Asya’da bir büyük şiir dehası olarak doğmuştur. Bu yolda kendinden evvel gelenler yok değildir. Meselâ: Mecalisü’n-nefais adlı tezkeresinde o havalide yetişen şairleri zikreder ki bunların arasında Emirî, Hace Bü’l-Hasan Türk, Mevlânâ, Kutbî, Mukımî, Harimî, Kalender, Lutfî, Yakinî, Sekkâkî, Süheylî gibi Türkçe yazanlar vardı. Bunlardan maada başta Sultan Hüseyin Baykara olmak üzere hanedan azâsı da Türkçe şiirler yazıyorlardı. Herat o devirde büyük bir ilim ve sanat merkezi idi. Bu merkezin en büyük şahsiyeti de Nevâî’nin nasıl bir şair olduğunu mütalâa etmeden evvel onun karakterini tespite çalışalım:

Nevâî evvelâ zengin ve asil bir ailenin çocuğu idi. İyi bir tahsil görmüştü. Sultan “Ebü’l-Kasım Babür”ün sarayında babasının yerine geçen bu genç, esasen şair olan sultanın büyük teveccühüne mazhar olmuş ve “oğlum” hitabı ile taltif ve takdir edilmiştir. Nevâî daha o zaman şiir ile şöhret almaya başlamıştı. Henüz 17 yaşında iken Meşhed’de bir kervansarayda tesadüfen Horasan’ın meşhur şairlerinden Kemaleddin Türbetî ile görüştüğü zaman bu meşhur şairi kendi zekâ ve görüşüne hayran etmişti. Mizacı asabî ve hassastı. Bu halini şiirlerinden anlayabiliriz. Bazen de bariz izler gözükür. Meselâ:

Tuşta gördüm yarnı handan rakibin ötrüde

Reşkdin her lâhza tiş kırçılatırmın uykuda

Ol peri vaslı ara yadımga girse firkati

Tilbeler yanghg tökermin eşk aynı gülgüde

Uykuda dişlerini gıcırdatan, gülerken ağlayan ve bunu ifade eden sanatkâr bize mizacının fazla hassasiyet ve asabiyetini anlatmış olur. Kuvvetli irade ve aklı seliminin idaresi altında o aklı selimi büyük ihtirasların meş’ur hamlelerine sürükleyen bu hassasiyet; bizzarur tatmin edilmeyip hazin ve plâtonik bir aşka tahavvül etmiştir. Nevâyî; evlenmemiş ve bütün hayatını büyük bir titizlikle ilim ve sanata hasretmiştir. Bu ihtibas, onu şiir sahasına yükseltmiştir. Hayatı muhtelif menbalardan takip edilirse bu aşkın hakikaten plâtonik olduğu anlaşılır. Eserleri arasında çok zevk perestane sahifelere rastlamak kabildir. Fakat bunlar hep “keşke olsaydı” temennisiyle nihayetlenir. Meselâ:

Ne hoş bolgay ikülen mest bolsak vasl bağıda

Kolum bolsa anıng boyunuda vü ağzım kulağıda

Visalin sarhoş edici zevklerini vecd içinde andıktan sonra gazelini şöyle bitirir:

Nevayî sen kim’ü-işret demi bilmes misin kim it

Eğer kan içse hem başı görünür öz yalağıda

Onun hassasiyetinden mütevellit derin izzeti nefsini Sultan Hüseyin’in kendisine yazdığı mektuplarda çok ihtiyatlı bir lisan kullanmasından da istidlâl kabildir. Muhakemetü’l-Lugateyn’inden anlaşılıyor ki Nevâî 15 yaş ile 40 yaş arasında birçok aşk geçirmiş ve bu maceralarda sevgilisinin hüsün ve nazım, kendi aşk ve niyazını şerh için gazeller yazmış ve İran şairlerinden birçoğunun asarını okumuştur. Yine o eserdeki bir kayıttan bu asabî ve hassas mizacın garabet perest ve düşvar-pesent yani “orijinalite meraklısı ve güç beğenir” olduğunu anlıyoruz. Bu da onun hilkaten mümtaz yaratılmış bir şahsiyet olduğunu gösterir. Büyük bir tefevvuk aşkı, doymak bilmez bir ilim ve sanat ihtirası. Bu tefevvuk aşk ve ihtirasını da en meşrû yoldan, hiçbir entirikaya tenezzül etmeden şahsî kemalât ile temin etmişti. Böyle hassas ve marazî bir mizaca hâkim kuvvetli bir aklıselim ve irade. İlim ve idare yolundaki muvaffakiyeti, derin şefkatin, yüksek adaleti, bütün hayatınca kendini en mükemmel surette idare edişi, uzvî ilcalarına hâkim oluşu bu hassasiyetle iradenin kuvvetli imtizacından hasıl olmuştur.

Babur Şah der ki: “Ali Şir ne ikbâl ve ne de idbarında etvar ve harekâtım asla tebdil etmemiş nezaket

ve zarafeti zatiye sahibi idi. Gerek evci ikbâlde gerekse hali mübaadetinde, Herat veya Semerkand’da Ali Şir yine o Ali Şir bir merdibî nazîrdi. Mafevklerine karşı edip ve hürmetkâr olduğu gibi hayatı maneviyesinde bir rehnümayi sahib rıza, mesalihi ammeden hengâmı ferağında bir enisi tesliyet bahşa, âsan için takdiratı ile mübtehiç olduğu bir edibi yekta addeylediği Mevlânâ, Camî hakkında fevkalâde hürmet gösterirdi. İkbâl ve idbarında harekâtını tebdil etmemesi nezaket ve zarafeti kendisinde bir itiyat haline getirmesindendir. Bu hareket tarzı kendi şahsî hüviyetini bütün mevkilerin fevkinde telâkki etmesinden ileri gelir. Bu telâkki büyük ve titiz bir izzeti nefse, bu derece titiz bir izzeti nefis de asabiyet ve hassasiyetle beraber kuvvetli bir iradeye delâlet eder.

Zekâsına gelince: Pek küçük yaşta iken zekâsının, etrafındakilerin hayret ve takdirini celbedecek derecede inkişafı, başka şairlerin eserlerinden elli bin beyit ezberlemesi, edebî sanatların çok güçlerinden biri olan muamma sanatında büyük bir iktidar göstermesi ve nihayet zamanının ilim ve edebiyatını otuz seneden fazla bir zaman aksamadan sevk ve idare etmesi, zamanında kendini çekemeyenlerin siyasî entrikalarına mukavemet edip hepsine galip gelmesi zekâ noktai nazarından müstesna bir hüviyette bulunduğunu bize gösterir.

Ruhî hüviyetini hülâsatan çizmeye çalıştığımız şairin edebî hüviyetine bakalım: Pek küçükken şiire başlayan Nevâî, muhitinin tesirine tabi olarak evvelâ Farsça şiirler yazmıştır. Fakat sinni şuura vasıl olunca ki pek genç iken bu şuura ermiştir; Türkçe yazmaya başlamıştır.

Türkçe şiir yazmayı Farsçadan daha güç addediyor. Çünkü Türkçenin incelikleri daha çok, çünkü İran edebiyatı büyük tekâmülünü geçirip klâsik devrini Nevâî’nin dostu ve mürşidi Camî ile kapamak üzere. Yani İran dili işlenmiş. Devir, edebiyatın pek büyük bir rağbete mazhar olduğu devir. Her mecliste şiirler okunuyor, nükteler sarf ediliyor, muammalar söyleniyor. Rağbette olan şekil de gazel ve mesnevî şekilleri. Türkçe şiir işlenmemiş. O zamana kadar Türkçe yazan şairler az. Binaenaleyh bu saha bakir. Nevâî’nin tabiatı ise orta orijinaliteye düşkün ve kendi kuvvetine emin. Türk dilinde vücuda gelecek şiiri düşündükçe heyecan içinde kalıyor. Bu veci, onun gözünün önünde on sekiz bin âlemden daha geniş bir âlem açıyor. Lâkin o âleme kimse ayak basmamış. Çünkü bu hazinenin ejderleri pek yırtıcı, gülleri sayısız dikenle örtülü. Başkalarını korkutup kaçıran bu vahşet onu ürkütmüyor. Uğraşıyor, çalışıyor ve dört büyük divanını vücuda getiriyor: Garaibü’s-sıgar, Nevadirü’ş-şebab, Bedayiü’l-vasat, Fevaidü’1-kiber. Ve derhal bu dört divanın şöhreti dünyanın dört ucuna yayılıyor.

Bunlar gazeliyat. Bir de mesnevî sahası var. Oraya hücum ediyor; o müşkilât ile de pençeleşiyor. Nizamî, Husrevi, Dehlevî ve Camî gibi büyük İran sanatkârlarının eserleriyle boy ölçüşecek derecede değerli mesnevilerini veriyor. Hayretü’1-Ebrar, Ferhadü Şirin, Mecnunu-Leyli, Seb’a-i Seyyare, Sedd-i-İskenderî. O zaman Maveraün-nehir ve Horasan’da mesnevî kültürü bir inkişaf halinde. XV. asır Anadolu şairlerinden, (Behişti) II. Bayezid’in nedimlerinden iken buradan kaçıp Herat’a gitmiş ve Osmanlı edebiyatına o tarz mesnevîyi getirmiştir. Edebiyatın yalnız amelî kısmı ile değil nazarî kısmı ile de uğraşıyor. Aruz hakkında Mizanü’l-evzan’ı yazıyor. Edebiyat tarihini unutmuyor: Mühim bir tezkere-i şuara olan Mecalisü’n-nefa-is‘i vücuda getiriyor. Buna epey mensur eserler de ilâve etmek lâzımdır. Velhasıl Nevâî, bütün hayatı müddetince Türkçenin İran edebiyatı seviyesinde eserlere malik olmasını temin için uğraşıyor. Beşer kudreti de ancak buna müsaittir. Nevâî (Züllisaneyn) yani iki dillidir. Türk ve İran dillerine müsavi bir kuvvetle tasarruf edebiliyor ve salâhiyetle iddia ediyor: “Farsçayı benden iyi kimse yazamaz. Çünkü küçüklüğümden beri İran’ın büyük şairlerinden Emir Hüsrev’i Dehlevî, Hafız-ı Şirazî ve Camî’yi birçok kereler okudum. Belki hepsini ezberledim. Hattâ en orijinal ve güzel olanlarına nazireler söyledim. Hafız tarzında takriben altı bin beyitlik bir divan yazdım. Büyük âlim, sanatkâr ve ediplerin en büyük merkezi olan Horasan’da otuz seneyi mütecaviz bir zaman yaşadım. Bu müddet zarfında bütün büyük şairler ve muhterem fasihler ne yazmışlarsa benim meclisime getirip tashih ettirirler ve fikrimi itirazsız kabul ederlerdi. İtiraz edenleri delillerle ikna edip onların şükran ve minnetlerini kazanırdım.”

Evet o bütün Horasan’ın ilim ve sanat mihrakı idi. Hattâ İran’ın son ve büyük şairi, Camî, eserlerinin müsveddelerini Nevâî’ye okutur, onun ilâve ve tadillerini daima beğenirdi. Ve nihayet Sultan dahi onun sözüne özü bakımından özüne de sözü bakımından büyük değer vererek kendisine (sahip kıran) unvanını veriyordu.

Yukarıda söylediğimiz gibi Nevâî’ye gelinceye kadar İran edebiyatının büyük simaları yetişmiş ve şairimiz bu teessüs etmiş edebiyat içinde şiire başlamıştır. Eserlerinde İran edebiyatından gelme mazmunlar, ekseriyetle bulunduğu gibi Türk dilinin hususiyetleri ve kendi ruhunun orijinalitesi yer yer göze çarpar.

Evvelâ bütün eserlerine şamil olarak şu hükmü vermemiz lâzımdır: Eserleri şeklen hemen daima pürüzsüzdür ve belâgatin hakkı verilmiştir. Çünkü o, mühim bir nazariyatçı ve münekkit idi.
Eserlerinin dinî cephesinde çok kuvvetli tevhitleri ve gazel şeklinde samimi naatleri ve İslâmi esaslara istinat eden didaktik manzumeleri görülür. Tevhitler ekseriya tasavvufîdir. Meselâ gazel şeklinde olan şu tasavvufî manzumeye bakınız:

Zehi zuhur-u cemaling kuyaş gibi peyda

Yüzüng kuyaşığa zerrat-ı kevn bolup şeyda

Yüzüng ziyasıdın er subh aynı içre beyaz

Saçıng karasıdın er başıda sevda

Zuhur-u hüsning ııçun eyleben mezahirni

Bu gözgülerde anıng cilveger kılıp amde

Bu cilve eyledi ol hüsn isteben âşık

Salâ-yı aşkın edip aferiniş içre nida

Biri kabul ile almay anı meğer kim min

Kılıp atımnı zalûm-u-cehûl birle eda

Dimay ki min özü maşuk irür özü âşık

Ki tig-i gayret olup anga nakş-ı gayr-zeda

Nevâî bolmadı tevhid güft ü gû bile fehmû

Meğer ki eylegesin tilni kat-u-cannı feda

Hazreti Peygamber hakkında naatleri de ekseriya gazel tarzındadır. Derin, samimî bir aşkı ifade eder. Nevâî mütedeyyin bir Türktü. Vaktinizi ve dikkatinizi israf etmemek için eserlerindeki didaktik kısımlardan ve bilhassa mesnevîlerindeki tasvirlerden sarfınazar ederek asıl ehemmiyetli kısım olan lirik nev’e geçeceğim: İşte burada şairin hüviyetini buluruz. Nevâî’nin eserini okurken kendimizi Fuzûlî’nin âleminde hissederiz. Lisanın ufak tefek aykırılıkları ortadan kaldırılınca âdeta Fuzûlî’den bir parça okuduğumuzu zannederiz. O da Fuzûlî gibi derin bir aşkın ümitsiz bir hicran ve ıstırabı içindedir.

Zihi kut-u hayatım hecr mühlik derdide yadıng

Eğer lûtfunga lâyık bolmasam yoktur mu bidadıng

Mınga lezzet senin fikring mınga kuvvet senin zikring

Mınga işret senin vaslıng mınga taat senin yadıng

* * *

Sin lebing sorgansalı min kan yutarmın ey habib

Sin mey içgil kim mınga hun-u ciger bolmış nasib

* * *

Ey firakındın mınga gam ruzi-vü-mihnet nasib

Ah kim hecringde öz şehrinde bolmış mın garib

Öz diyarımda bozug könglüm ni yanğlıg tohtasun

Kim irür ahbab hem bigâne mindin hem habib

* * *
İlge açıp izarını gül gibi nevbaharını

Derd-i firak harını kökreğim içre ornatıb

İçim firkat belâsında taşım hecr ibtilâsında

Kanım aşk ıztırabında özüm şevk ıztırarında

Yüzün hecride tofrag oldum ol yanglıg ki yil kopkaç

Kuyaş çıksa pedîdar olmagay cismim gubarında

* * *

Ol belâga örgenip min eyle kim canım çıkar

Görmesem başımda bir saat min-i şeyda belâ

Cam-ı minânı ilingdin koyma bu devranda kim

Yağdurur devr ehli üzre günbed-i mînâ belâ

* * *

İki parmak birle tuttum lâ’lin ol ruhsar ara

Eyle kim bülbül tutar gül yafrağın minkar ara

* * *

Bir kuyaş meş’ali din canıma ur aşk otı

Yok ise şem’-i hayatımını uçurgil ya Rab

Sakıya aşk otı ger yok mey otın ruşen kıl

Ki kül olsun, nefes-i har-u-has-ı renc-ü-taab

* * *

Könglüm örtensün eğer gayrıga perva eylese

Her köngül hem kim sinin şevkıngnı peyda eylese

Özgeler hüsnin temaşa eylesem çıksun gözüm

Özge bir göz hem sinin hüsnüng temaşa eylese

Gayr zikrîn aşikâra kılsa lâl olsun tilim

Özge bir til hem ki zikring aşikâra eylese

Reşkdin canımga her nergis gözü bir şuledür

Bag ara nageh hıram ol şuh-u ra’na eylese

Akıbet canımga yettim ey hoş olmağ kim mini

Bir kadeh birle harabat içre rusva eylese

Dehr şuhiga Nevayî sayd bolma nice kim

Gün izarı üzre tün zülfün mutarra eylese

* * *

İstemin kim aşk mindin özgeni kılgay esir

Hiç kesge bolmasın ya Rab mınğa bolgan belâ

Vaslıda reşk öltürür hicranda gam veh kim mınga

Vasl ara bolgan belâ-vü hecr ara bolgan belâ

Nâsihâ aşıklığımını men’ kıldıng bilmeding

Kim nasihat birle def’olmas kaza bolgan belâ

Ol peripeyker ki hayran bolmış ins-ü-can anga

Kim ki hayranı imes min tilbemin hayran anga

* * *

Cevr-ü-zulmüng gerçi ölmeklik nişanıdur mınga

Çünki sindindür hayat-ı cavidanidur mınga

0l periveş aşkıdın nâsih mini men’ etme kim

Tilbelik vakti-vü-aşıklık zamanıdur mınga

* * *
Mınga ni menzil-ü-me’va iyan ni hanüman peyda

Ni canımdın eser zahir ni könglümdin nişan peyda

Hıred mahfi beden fani köngül gaib tarab ma’dum

Barı sehl irdi bolsa ol büt-i namihrban peyda

* * *

Cemalin eyle ulus gözidin nihan ya Rab

Nihan otumnı anıng könglige ıyan ya Rab

Ayagı çünki yiter asitanı tofragına

Başımnı eylegil ol hâke asitan ya Rab

Nevayî ahını yitgür anga veli koyma

Anıng cemalige bu duddın nişan ya Rab

Bu misallerde görülüyor ki Nevâî, o devir ve estetik telâkkisi içinde ümitsiz aşkını derin bir hicranla terennüm etmiştir. Şairin birkaç tasvir parçasını görelim:

Meyhaneden çıkan bir dilberi şöyle tasvir eder:

Veh ki ol muğbeçe her dem ki çiker bade-i nâb

Kozgalur arbedesindin bu kühen deyri harab

Yaka çâk-ü-özü bibâk-ü-bilide zünnar

Bir iligide fiçak bir kolıda cam-ı şarab

Gözü islâm ilinin canın alurga katil

Zülfü takva ilinin boğzıdın asmakga tınab

* * *

Böyle hâlette gözü tüştü mınga-vü-külüben

Yüz tiimen lûtf-u-kerem birle bu nev’etti hitab

Kim eya rind-i vefa-pişe-vü-mihr-endişe

Gelip iç kadeh-ü-çikme humar içre azab

Yügürüp tüştünı ayagıga-vü-tofrag öptüm

Birdi mey ilgime hayvan suyu alıda şarab

Çiktim-ü-huş yüzin görmedim andın songra

Tüşmüşem kûy-i harabat içide mest-i harap

* * *

Ey Nevâî anga kim bar ise bu rah nasîb

+*Å áP> ê}à ü}˝h0 ê~}! =àJ

Tüşti yil keyfiyyetidin suga gül yafragları

Yoksa meydin zahir oldı güller ol ruhsar ara

* * *

Şam-ı gam ahım dûdudur ol dûd ara her yan şerer

Bilgil nuhuset encümü bu şam-ı kıyr-endûd ara

* * *

Karar-ı akl-ü-huşum aşkıng otı birle çörgendi

Semum isti belâ deştide kalgan kârvanımga

* * *

Görmegen müşkin sehab içre peyapey saika

Dûd-u ahımdın demadem şuleler gör mülteheb

* * *

Sikridi çünki semending didi akl

Berk bolmış mu kuyaşka merkeb

* * *

Lûtf gör kim suda gül aksi misillik görünür

Hulle nazüklügidin her sarı nazük bedening

* * *

Ey elif dik rast kadding hasreti canlar ara

Cism içide can gibisin barça sultanlar ara

Kuşka ohşar kim tikendür aşiyanı ya köngül

Tirbaran-ı gamıngdın kaldı peykânlar ara

Gam tapar hecringde eşkim içre könglüm paresin

İş günü tapkan gibi il gayibin kanlar ara

* * *

Ta havayimin ol ay hecride andag kim bulut

Tagka herdem bozlanurmın yaş töküb feryad itib

Ün çikermin aşk ara bir nergis-i câdû görüb

Baglagan it dik ki feryad eylegey âhû görüb

Şimdi Fuzûlî ile mukayese edip Nevâî’nin Fuzûlî’ye olan tefevvuk noktalarını arz edelim:

1. Evvelâ kemmiyet bakımından Nevâî Fuzûlî’den çok daha velûd ve muazzam bir sanatkârdır. Eserleri meydanda.

2. Nevâî, Fuzûlî’den önce gelmiş ve Fuzûlî’de bizi teshir eden melânkolik ve hazin aşkı müessir şekilde terennüm etmiştir.

3. Türk dilinin tekâmülü için çok kısır bir sahada ve çok emek sarf ederek mücadele etmiştir.

4. Nevâî, kullandığı dilin ince nüanslarını ve vüs’atini daha muvaffakiyetle, daha fesahatle kullanmıştır.

5. Yine muhitin ve dilin icabı olarak Nevâî, klâsik sahadan taşmış ve Fuzûlî’den daha çok orijinal olmuştur.

6. Estetik telâkkisi, bence Fuzûlî’den daha mütekâmildir. Fuzûlî, çok defa hüzün ve elemini adeta yaranın üstüne basarak ifadeye çalışır. Nevâî ise hiçbir şey söylemez gibidir. Fakat çok şey söyler. Daha tatlı ve hazin, daha ince ve zariftir. Meselâ şu gazel baştan başa ne kadar nefistir:

Bahar boldı-vü-gül meyli kılmadı könglüm

Açıldı gonca ve likin açılmadı könglüm

Yüzüng hayali bile valih irdi andak kim

Bahar kitken-û kilkenni bilmedi könğlüm

* * *

Yüzüng nezareside mahv-i mest idi ya’ni

Ki gül çağıda zamani ayılmadı könglüm

Nevayî gonca tileb könglüm agzın itti heves

Egerçi tapmadı likin yangılmadı köngliim

* * *
Şu muhammesini okuyalım:

Ah kim valihmin ol serv-i hıramandın cüda

Gözlerim giryandur ol gülberg-i handandın cüda

Binevadur can dagi ol hur-ı Rıdvandın cüda

Eylemes tutî tekellüm şekkeristandın cüda

Kılgalı mahrum cam-ı vaslıdın canan mini

Telhkâm itmiş tiriklik badesidin can mini

Her zamani öltürür gam zehridin hicran mini

* * *

Her ölümdin imiş mımdın song ey devran mini

Eylegil candın cüda kılgunca canandın cüda

Fuzûlî Nevâî’den çok müteessir olmuştur. Esasen Nevâî’nin şöhreti daha hali hayatında iken Türk ellerine yayılmıştı. Lâtifî tezkeresi Nevâî’nin şiirlerinin ilk defa Câmî ve Nevâî’nin tavsiyesiyle İkinci Bayezid’e gelen Basirî adlı bir şair tarafından Rum diyarına getirildiğini yazıyor. Fuzûlî Şarktaki Çağatay şairlerini ve Garptaki Anadolu şairlerini iyi tanıyordu. Divanının mukaddemesinde bundan bahseder. Leylâ ve Mecnun’unda da:

Olmuştu Nevâî-i sühandan Manzur-u Şehenşeh-i Horasan

diyor. Ahdî tezkeresinde Fuzûlî (Guftar-ı Nevâî ayin’i Türkân-ı Moğol yanında mezkûrdur) dediği gibi bir tezkerede de Nevâî’ye karib bir tarz-ı hassı vardır, kaydı mevcuttur.

Bunlardan hiç bahsedilmese dahi Fuzûlî, o kadar Nevâî’nin havası içinde yaşar ki dil hususiyetleri olmasa bunları birbirinden ayırt etmek güç olur.

Fuzûlî Nevâî’den çok istifade etmiştir. Şöyle sathî bir bakışla aralarında epey müşabehet göze çarpar. Meselâ:

Nevâî:

Ey Nevayî kâş yüz canıng olup canendin

İstemey bir vasl barın rayegân kılsanğ feda

Fuzûlî:

Bin can olaydı kâş men-i dilşikestede

Ta her biriyle bir gez olaydım feda sana

Nevâî:

Talpınurmın eşk ara her dem ki tişler lâ’lini

Kim tengizge tüşse can vehmidin eyler ıztırab

Renc-ü-za’fım bolmış andag kim sorar kilken ulus

Hâlim eylerler sual amma işitmesler cevab

Fuzûlî:

Ey soran hâlim bu istiğna sualinden ne sûd

Hâlim eylersin sual amma işitmezsin cevab

Nevâî:

Tapıban Ferhad ile Mecnun tarik-i âfiyet

Aşk bidadı ara yirde mini rüsva kılıb

Ey hoş ol rind-i harabatî ki mest olgan zaman

Dehrge hükmin sürüb gerdunga istigna kılıb

Fuzûlî:

Ferhada zevk-ı suret Mecnuna seyr-i sahra

Bir rahat içre herkes ancak benim belâda

Nevâî:

Ol mini sormakka her dem hançer-i hicran çikib

Min ayagıdın başım almay yolıda can çikib

Ol içib il birle ruh-efza kadehler aşîkâr

Min belâ camıda zehr-i gussayı binhan çikib

Fuzûlî:

Ey beni mahrum edip bezm-i visalinden müdam

Gayrı hân-ı iltifatı üzre mihman eyleyen

Nevâî:

Dilberi alide Mecnun nakd-i can sarf itmedi

Ey Nevayî aşk etvarı müsellimdür mınga

Fuzûlî:

Aşk etvarın müsellem eyledi gerdun bana

Şöyle kim yeldi yügürdü yetmedi Mecnun bana

Nevâî:

Yarege koygan pamuglardın durur başımga taç

Lâ’l-ü-yakut eylemiş ol tacga ziver yara

Fuzûlî:

Penbe-i dag-ı cünun içre nihandır bedenim

Diri oldukça libasın budur ölsem kefenim

Tanınmış büyük şairlerimizin meşhur beyitlerinde de Nevâî’nin izlerine rastlamak kabildir. Meselâ:

Nevâî:
Mehveşâ, serv-kadâ, lâle-ruhâ, sim tenâ

Çare kıl kalmadı sabrım gam-ı hecringde yana

Ahter-i sa’d sinin dik ki togubdur gûya

Kim kuyaş irdi ata-vü-tolun ay irdi ana

Nedim:

Atan anan senin var ise mihr-ü-mahdır cana

Ki bir bakışta mihre bir bakışta maha benzersin

Nevâî:

Dime bu âlemde ol ay hûb ya cennetde hûr

Görmemişim andağın dagı irür mundagı hub

Bâki:

Seni Yusufla güzellikte sorarlarsa bana

Yusufu görmedim amma seni ra’nâ bilirim

Onun edebiyatımız üzerindeki tesiri büyük inkâr edilemez. Çünkü Seyh Galib’e kadar gelen şâirlerimiz münhasıran Nevâî’yi anlamak için Çağatayca öğrenirler ve onun eserlerini okurlar ve hattâ tanzir ederlerdi. Nevâî dili için hususî lûgatler yapılmıştır. Bu suretle büyük ismini bir Türk lehçesine alem olarak veren ve kullandığı dili, ruhunun derin kudret ve ateşi ile Türk dilinin her tarafına yayarak Şark’ta, Şimal’den Hindistan’a kadar büyük bir millî vahdet yaratan Nevâî,yi tanımamak büyük bir hatadır. Ne yazık ki bazı dil hususiyetleri onun nefis şiirlerini anlatmaktan bizi mahrum ediyor.

Hülâsa Nevâî, Türk faziletinin erişilmez bir şahikası, Türk edebiyatının muazzam bir âbidesi, Türk milliyet perverliğinin şuurlu bir önderi…

Fakat bunların hiçbiri hissediyorum ki onu hakikî büyüklüğü ile canlandıramıyor. Irkımın kudreti önünde duyduğum bu aczî takdis ederim.

Nevâyî-Bâbür Çağının Tarihi ve

Edebî Şahsiyetleri

DOÇ. DR. BİLâL YÜCEL

Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

arihçiler tarafından “Timurlular Devleti” konusu içinde devlet adamlığı yönüyle işlenen Ali Şîr Nevâyî (1441-1501) ile “Bâbürlüler Devleti”nin kurucusu olan Zahîrüddin Muhammed Bâbür (1483-1530), dil ve edebiyat alanlarındaki üstün yetenekleri sayesinde yaşadıkları coğrafyayı ve çağı aşmış iki büyük şahsiyettir. Farklı devletlere mensup bu iki edibin birlikte zikredilmesi, Türk dilinin doğu kolunun “Çağatay Türkçesi” ismiyle klâsikleşerek yazı, edebiyat ve devletler dili hâline gelmesini sağlamaları sebebiyledir. Bu yazıda, Orta Asya Türk illerinin ortak yazı dili olma kimliğini beş buçuk asır taşıdıktan sonra günümüzde başlıca Özbekistan ve yakın çevresi ile Doğu Türkistan’da yeni şekilleriyle varlığını devam ettiren bu edebî lehçemizin 1450-1550 yıllarına tarihlenebilen “Klâsik Çağatay Edebiyatı Dönemi” yahut “Nevâyî-Bâbür Çağı” içinde yaşayıp hem tarihçilerin hem de dil ve edebiyatçıların ilgi alanına giren şahsiyetler ele alınacaktır.

Giriş

Çağatay Türkçesinin dil ve tarih sahnesine çıkışı, kökeni ve niteliği ile tarihî dönemleri hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür.1 Çağatay Türkçesi; Türk dilinin Köktürk (Göktürk) (VII-IX. yy.), Uygur (VIII-XI. yy.), Karahanlı (XI-XII. yy.), Hârezm (XIII-XIV. yy.) çizgisinde gelişen kolunun XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren doğuda devam eden şeklidir. Hârezm Türkçesinin içinde şekillenerek yazı dili hâline gelen iki lehçemiz vardır. Bunlardan biri Orta Asya’daki Türk dünyasının kuzeyinde gelişen Kıpçak Türkçesi, diğeri ise Maveraünnehr’in (Maveraünnehir) doğusunda gelişen Çağatay Türkçesidir. Kıpçak Türkçesi XIV-XV. yüzyıllarda eserler vermiş, XVI. yüzyılda güneydeki kol (Memlûk Kıpçakçası) Oğuzcalaşmış, kuzeydeki kol ise yazı dilindeki yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.2 Bir başka söyleyişle Çağatay Türkçesi, XV. yüzyıl ortalarından itibaren, Anadolu ve Azerbaycan dışındaki -Oğuz koluna mensup Türkmenistan dahil- bütün Türk topraklarının ortak yazı dili olmuştur.