Anemiyalar

Klinika. Xəstəliyin 4 klinik variantı var.

1.Kəskin dərman hemolitik anemiyası

2. Favizm

3.Yenidoğulmuşların hemolitik anemiyası

4.İrsi qeyri-sferositar anemiya

Ümumdünya Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatının ekspert­ləri klinik əlamətlərə və Q-6-FD fermentinin aktivliyinə görə xəstə­liyi 4 sinfə ayırırlar.

l-ci sinif-xəstəlik xronik hemolitik anemiya ilə müşayət olunur. Ye­ni­do­ğul­muş­larda ağır hemolitik anemiya yaradır. Fer­mentin aktivliyi normadan 20% aşağı olur.

2-ci sinif-fermentin aktivliyi eritrositlərdə 0-10% ara­sında tərəddud edir, he­mo­li­tik kriz dərman preparatlarının və bəzi qida maddələrinin qəbulundan sonra ya­ranır.Ye­nidoğul­muşlarda yüngül hemolitik anemiya yaranır.

3-cü sinif-fermentin aktivliyi 10-60% arasında tərəddud edir, dərman pre­pa­rat­­la­rı­nın qəbulundan sonra yüngül hemo­litik kriz yaranır. Nadir halda ye­ni­do­ğul­muş­larda yün­gül he­mo­litik anemiya olur.

4-cü sinif-fermentin aktivliyi normaya yaxın olur və kli­nik əlamətlər mü­şa­­hi­də edilmir. Bu variant fermentin elekt­ro­fo­retik aktivliyini yoxlayarkən, yaxud fer­men­­ti kod­laşdiran genin strukturunu tədqiq edərkən müəyyən olunur.

Q-6-FD fermentinin aktivliyi heç də həmişə klinik əla­mətlərlə üst-üstə düşmür. Bəzən 1-ci sinif variantında fermen­tin aktivliyi 20-30% olur. Bəzən də fer­mentin 0% aktivliyində klinik əlamətlər müşahidə edilmir.

Xəstəliyin 2 əsas forması var:

1. 
   A forması - Afrika və Amerikanın qara dərili əhalisi arsın­da 20-40% rast gəlinir.
   
2. 
   B forması - Avropa, Asiya və Amerikanın ağ dərili əha­lisi arasında yayılıb.
   

Q-6-FD defisitli xəstələrdə krizdən kənar dövrdə klinik əla­mətlər adətən olmur. He­mo­li­tik kriz bəzi dərman preparat­ların qəbulundan, infeksion xəstə­lik­lər­dən sonra yaranır. Kriz ya­ra­­dan pre­paratlar: Sulfanilamid preparatlar (norsulfazol, strep­­tosid, sul­fa­de­mi­zin, sul­fa­di­me­­tok­sin, etazol, biseptol, resp­rim, septrin, baktrim, sa­la­zo­pi­ra­zi­din, albu­sid Na), mal­­ya­riya əleyhinə preparatlar (primaxin, xinin, akrixin), nitrofuran pre­pa­­rat­la­rı (fu­ra­zolidon, furaqin, furadonin), oksixinolin törə­mələri (enteroseptol, 5 Nok), naf­ti­ri­din törəmələri-nali­dik­sin turşusu (neviqramon, neqram, uroqram), vərəm əley­hinə pre­­paratlar (izoniazid-tubazid, ftivazid etionamid, PASK), qurd əleyhinə pre­pa­ratlar (niridazol, ambilxar), sulfon prepa­rat­ları (avlosulfon - dapson) və s.

Q-6-FD fermentinin defisiti zamanı pis sorulan sul­fa­ni­lamid preparatları-fta­la­zol, sul­qin, malyariya əleyhinə-delaqil, plakvenil təyin edilir. Adi dozada asetil­sa­lisil tur­şu­­su, xloram­fenikol, streptomisin, vitamin K, askorbin turşusu təyin etmək olar.

Klinik əlamətlər preparatın qəbulundan 2-4 gün sonra baş­layır. İlk öncə dəri ör­tük­ləri və sklera saralır. Eritrositlərin parça­lanması nəticəsində si­dik tünd rəng­də olur. Bu mərhə­lədə preparatın qəbulu dayandırılsa, ağır he­mo­li­tik kriz ya­ran­ma­ya bi­lər. Lakin preparatın qəbulu davam etdirilsə 4-5-ci sut­kadan başlayaraq ağır he­­molitik kriz yaranır.

Xəstələrdə yüksək hərarət, güclü baş ağrıları, ümumi hal­sızlıq, ətraflarda və qa­rın­­­da ağrılar, qusma, ishal yaranır. Da­mar daxili hemoliz hemoqlobinuriya əlamətləri ilə müşa­hidə edildiyi ücün sidiyin rəngi tündləşir və tərkibində çoxlu miqdarda zülal olur. 24-48 saat ərzində hemoqlobin və hema­to­kritin səviyyəsi kəskin azalır. He­moq­lo­binin miq­darı 20-30q/l və daha aşağı olur. Dalaq böyüyür, bəzənqaraciyər də bö­­yü­­yə bi­lər. Eritrositlərin sürətlə parçalanması oksigen aclı­ğına səbəb olur. Nəticədə tən­­gə­nə­fəs­­lik yaranır, arterial təzyiq aşağı düşür.

Nadir halda eritrositlərin kütləvi parçalanması DDL-nın əlamətlərinin ya­ran­ma­sına, böyrəyin mikrosirkylyasiyasının blokuna, kanalcıqların kəskin nekrozuna, kəs­kin böyrək çatış­mazlığına cəbəb olur.

Xəstəliyin bəzi formalarında, xüsusən A-variantında hətta xəstə dər­man­ pre­pa­rat­­larının qəbulun davam etdirsə be­lə hemoliz öz-özünə dayana bilər. Aralıq dənizi for­­­­masın­da isə bu xüsusiyyət yoxdur. Hemolizin öz-özünə dayanması reti­ku­lo­sit­lər­də olan Q-6-FD fer­­­mentinin aktivliyi hesabına olur. Xəstəliyin A-variantında Q-6-FD fer­men­tinin ak­tiv­li­yi norma həddinə yaxın olur. Q-6-FD fermenti eritrositlərin nü­və apa­­­ratı tərəfindən sin­tez olnur. Eritroblastlardan fərqli ola­raq eritrositlərdə nüvə apa­ra­tı olmadığı üçün ferment sintez edə bilmir. Eritrositlər yaşlandıqca tərkibində olan mi­nimum ferment aza­lır və onlar parçalanmaya daha tez məruz qalırlar. Cavan eritrositlərdə isəferment nisbətən çox olduğu üçün rezistentlik də artır. Aralıq də­nizi formasında həm re­ti­ku­losit­lər­də həm də eritrositlərdə fermentin aktivliyi aşa­ğı olduğu ücün hemoliz öz-özunə da­yan­­mır.

Uşaqlarda hemolitik krizə böyüklərə nisbətən daha tez-tez rast gəlinir. 2-ci, 3-cü si­nif variantında uşaq doğulandan dərhal sonra müxtəlif dərəcəli hemolitik kriz ya­ra­nır. Hemoliz ağır sarılıqla, nevroloji əlamətlərlə ağırlaşa bilər. Bu krizlərin pa­to­ge­­nezi hələ tam öyrənilməyib. Səbəbi qlütationperok­sidaza sisteminin fizioloji ça­tış­maz­lığı, yaxud istifadə olunan antiseptik maddələr, yaxud da ananın qəbul etdiyi dər­man preparatları ola bilər.

Q-6-FD fermentinin çatışmazlığında hemolitik kriz təkcə dərman prepa­rat­la­rı­nın qəbulu ilə deyil, müxtəlif infeksion xəstəlklər zamanı da (qrip, virus he­pa­titi, sal­ma­nelloz, beta hemolitik streptokok, rikketsiya) yarana bilər. Gü­man edilir ki, infeksion xəstəliklərdən sonra yaranan hemolitik krizin səbəbi fa­qo­si­tozda iştirak edən leykositlərin hidrogen peroksidi əmələ gətirməsidir. Diabetik asidoz erit­ro­sit­lərdə yüngül hemoliz yaradır. Asidoz korreksiya edildikdə və qlükoza kö­cü­rül­dük­­də hemolitik proses dayanır.

Ferment çatışmazlığı olan bəzi xəstələrdə hemolitik kriz paxlalı bitkilərin qə­bu­lun­­dan sonra baş verir. Hemolitik kriz hətta paxla çiçəklərini iylədikdə də ola bi­lər. Bu favizm adlanır. Favizm Aralıq dənizi varıantında rast gəlinir və ailəvi xarakter da­şı­yır, daha çox uşaq və ca­vanlarda olur. Hemolitik kriz paxlanın qəbulundan bir ne­çə də­­­qiqə sonra başlayır və krizin ağırlığı yeyilən paxlanın miqdarından ası­lıdır. Hə­ra­rət yüksəlir, qusma, baş və qarında kəskin ağrılar başlayır. Ağır hallarda hu­şun iti­ril­mə­­­si, kollaptoid vəziyyət də yarana bilər. Dəri örtüyu, sklera saralır, 48 saatdan son­ra he­mo­qlobinuriya başlayır. Eritrositlər 1 milyona, Hb isə 20 q/l-ə qədər azala bilər. Xəs­­­­tə­liyin kəskinləşməsi 2-6 günə qədər davam edir. Ölüm halları böyrək ça­tış­maz­­lı­ğı ilə əlaqədardır. 6-cı gündən sonra rekonvalensensiya fazası başlayır. Yəni yaş­lı erit­­rositlər parçalanır, cavan eritrositlərdə ferment çox olduğu üçün rezistentlik də ar­tır. Q-6-FD catışmazlığı olan xəstələrin təxminən 25%-də hemolitik kriz paxla qə­bu­lun­dan sonra olur.

Xəstəliyin irsi variantlarından biri olan irsi qeyri-sfero­sitar hemolitik anemiya çox az halda rast gəlinir. Ane­miya və sarılıq neonatal dövrdə yaranır. Hiper­bi­li­ru­bi­ne­mi­­ya zamanı mübadilə transfuziyası aparmaq lazımdır. Xəstələrdə həm yüngül ane­mi­­ya, həm də eritrosit transfuziyasına ehtiyacı olan ağır anemiya (50 q/l-dən az) mü­şa­­hidə edilir. 50% eritrosit­lərin yaşama müddəti 2-17 günə qədər qısalır. Bəzən he­mo­­li­tik ane­miya əlamətləri daha gec 2-3 yaşında aşkarlanır. Spleno­meqaliya xarakter əla­­­mət­lər­dəndir. Uşaq və gənc yaş­larda öd daşı xəstəliyi və əlin ovuc hissəsinin xo­ra­lan­ması olur. Splenektomiya effekt vermir.