Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri” seriyası HÜMMƏT ƏLİzadə azərbaycan el əDƏBİyyati

FATMAJIXNAN KAVIJIĞIN NAĞILI
Xacca İsmayıl qızı

Qazax- 1928
“Oymadaran” ovasında bir torçu “Doduş”nan bir “Qor­qu­maş” var idi. Bu ər-arvadın da Fatmajıx addı böyük qızı və Ka­vı­jıx addı balaja oğlanı var idi. Torçu Doduş balıx tutmaxnan uşaq­larını dolandırarkan uşaxların anası Qorqumaş bafat etdi. Tor­çu Doduş Qorqumaşın bafatından sonra üş, dört at sonra övü, uşağı dolanmadığınnan “Balta diş”, “Baş xanım” addı bir arvad gət­ti.

Balta diş Baş xanım gələnnən ayağının sayası olmadığınnan ki­şinin dolanajaxı çətinnəşdisə də ay kəçif-il kəçif Doduşun Baş xa­nımdan əvvəl bir qızı, sonra da bir oğlu oldu. Uşaxlar keçəl ol­duxlarınnan qızının adını “Daz qız”, oğlanın adını da “Keçəl Aşır” qoydular.

Balta diş Baş xanımın qara davannığınnan biçarə kişi dərya qırağına gedif tor atarkən həmişə altı balıx düşər, onu da gətirif hərəsi birinnən bir gün dolanırdılar. Bu təərnən Doduş uşaxlarını o qədər saxladı ki, qızdar ərə gedəsi, oğlannar da arvad alası ol­du­lar. Munu görən Balta diş Baş xanım Doduşa dedi ki:

– A kişi, indi Fatmajıxnan Kavıjıx öz başlarını dolan­dırası­dı­lar, ona görə bulları apar azıt ki, olların balıx payını biz yeyək. Çünki biz də aj qalırıx.

Doduş hərçi dedi “Ay arvat öylədi azıtmaq olmaz”, arvat ra­zı olmuyuf “Ya oları azıt, ya məni boşa” dedi.

Torçu Doduş naəlaş qalıf Fatmajıxnan Kavıjığı yanına salıf odun gətirmək bahnasınnan meşəyə apardı. Meşədə qızını və oğ­lunu bir yanda pencər dərməyə qoyuf dedi:

– A balalarım, meşənin o biri tərəfində mən şələlərimizi ha­zır eləyənə kibi siz pencər dərin. Nejə ki mənim taqqıltım gəlir siz burada pencər dərin, elə ki taqqıltım kəsildi onda bilin ki, şə­lə­lər hazırdı və o saatda, – gəlin, deyə uşaxlardan aralandı. Bu za­man ağaca bir öylə taxta qayırdı ki, yel əsdikcə taxtayı ağaca vu­ruf taqqıldadırdı.

Doduş kişi bu uşax alladan taqqıltı qayırannan sora eylə il­ğa­dı ki, az vaxda evlərinə gəldi. Afalatı Balta diş Baş xanıma bil­dirdikdə arvat dedi:

– A axlın qar suyuna dönsün o meşə yaxın yerdi, onun üçün bir az vaxda uşaxlar gələllər. İndi gəlif ha bizdəri tappasınnar. Oy­madarannan qaşmax lazımdı.

Arvat ağızdı Doduş Baş xanımın sözünnən bar-barxanayi özü­­­nə və arvad uşağına şəlliyif Şah ölkəsinə tərəf yola dü­zəl­di­lər. Gejə-gündüzə gedif bir müddətdən sora şah ölkəsinə ye­tiş­di­lər.

Şah ölkəsinin bir ujqarı yerində bir dam tikif içinə girdilər. Genə buradada torçu Doduş adəti üzrə balıx tutmaxnan dolan­ma­ğa başdadı. Torçu Doduş şah ölkəsinin şahı olan “Şah Məm­mə­din” imarətinin yanındakı darya qırağına köçif savahdan ax­şa­ma qədər tor atırdısa da tora dörtcə balıx çıxırdı. O yazıx ba­lıx­ları gətirif öyə gəlirdi və balıxın hərəsini birinə vərirdi. Torçu Do­duş bir gün belə, beş gün belə toru daryaya nə qədər çox atır­dı­sa da qaydasınnan artıx balıx çıxmırdı. Ona görə bir gün öyə gə­lif dedi:

– “Ay arvat nahaxdən uşaxları azıtdım, görürsənmi onların ur­zusu o günnən kəsilif. Dogurdan da hər kəsin urzusu özünnən ba­ravar dünyaya gəlirmiş”.

Torçu Doduş öladlarının azıtmağına peşman oldusa da əmbə peş­mançılıx bir fayda vermədi. Doduş, həmi də külfəti bir qarına aj bir qarına tox dolanırdılar.

O tərəfdən Fatmajıxnan Kavıjıx qulaqları taqqıltıda baş aşa­ğı o qədər pencər dərməyə məşğul oldular ki, bir də başdarını qal­­dı­rıf baxanda gördülər: lap axşamdı: əmbə gənə də taqqıltı gə­lir. Ax­şam olduğunnan hər ikisi həmən taqqıltı gələn yerə ge­dən­də nə gör­dülər: “lələ köçüf, yurdu ağliyir”, ataları qaçıf taq­qıl­tı da tax­ta­nın ağaca dəyməsinnəndi.

Fatmajıx axlı kəsən olduğunan işi duyuf:

Taxtaxından babajığım,

Bizi alladan babajığım

Ay analığın sözünnən

Bala azıdan babajığım

– diyifnən qardaşıynan baravar üz çöl biyabana qoydu. O ya­zıx­dar heyran və sərgərdan gedirdilər, əmbə bilmirdilər ki, haraya ge­dirlər. Gejə-gündüz bu təərnən gedərkən günün isti vaxtında bir elə yerə yetişdilər ki, hər tərəf bulaxdur. Kavıjıx susuz ol­du­ğu üçün o bulaxlardan su içmək istədi.

Fatmajıx bulağa baxdıqda gördi ki, bir daş həkk olunmuş at şək­li var. Ağıllı, kamallı qız olduğunnan və söylənən nağıllardan eşit­digindən bildi ki, bu at bulağıdı. Ona görə dedi: “A qardaş, bu at bulağınnan su içmək olmaz”. Kavıjıx o biri bulaxdan iç­mək istədikdə Fatmajıx “a qardaş, içmə it bulağıdı”.

Bu təərnən o qardaşını o bulaxdan su içməgə qoymadısa da Ka­vıjıx qabağca gedərkən çox susuz olduğu üçün nə bulağı ol­du­ğunu bilmiyif su içdi.

Kavıjıx su içdiyi bulax öküz bulağı olduğunnan o bir öküz ol­du. Halı belə görən Fatmajıx ağlıya-ağlıya Kavıjığın yanına gə­­lif dedi: “A qardaş, mən baxtı qara demədimmi? Bu bu­lax­lar­dan su içmə”. Kavıjıx nitqə gəlif cavab verdi ki:

– Ay bajı zərər yoxdur, gənə də qardaşınam, bunnan qavax sən də aj qalırdın mən də; əmbə indi mən otnan doyaram, sən də o tilsim bulağı ki məni öküz eyliyif buynuzdarım yağ-bal mə­də­ni­di, onun birinnən yağ ,o birinnən bal əmif, dolan.

Kavıjıx sözünü tamamlayan kimi yerə yatdı və “a bajı da­lı­ma min gedək bəlkə öyümüzü tapax”. Fatmajıx qardaşını minif gəzə-gəzə Oymadaran ovasına yetişdi. Hər iki bajı-qardaş gör­dü­lər ki, övləri qaçıf gediflərdi. Olar belə halı görüf məsləhət elə­dilər ki, soraxlaşa-soraxlaşa gedif övlərini tafsınnar. Fatmajıx qar­daşının belində ellərdən xavar ala-ala şah ölkəsində övlərinin so­rağını aldı. O övlərinə getdiyi halda öyəy bajısı “Daz qız” onu görüf anasına dedi: “Ay ana, bu baxtı qara Fatmajıx taxıl bitinə dö­nüf, nə ölür nə itir. Budu qardaşını da bir öküzə verif, minif gə­lir”. Balta diş Baş xanım cavaf verdi ki: “A qızım ziyan yoxdu iki olanda bizə nə eylədilər ki, indi də tək olanda neyləyə, qoy gəl­sin. Mana da Balta diş Baş xanım deyəllər. Çox əllərinin ba­şı­nı batırmışam”.

Ana bala söhbətdə ikən o yannan Fatmajıx qapıda öküzdən tü­şüf evə gəldi. Atasınnan, analığınnan və öyəy bajı-qardaşınnan gö­rüşdü. Olar qardaşının nejə olmasını və başdarına gələn qə­zav-qədəri Fatmajıxdan xavar aldılarsədə o hilə yolunan qar­da­şı­nın ay tərəfinnən ölümünü və özü də meşədə öküzü tapıf minif gəl­məsini söylədi.

Baş xanım Fatmajıxa gündə bir külli kömbə vərif daraxnan yun əyirməyi ona iş, peşə elədi.

Fatmajıx külli kömbəyi və yunu darağı götürüf axşamatan həm çöldə öküzü otarırdı, həm də yunu darıyırdı o acdıxca ökü­zün bir buynuzunnan bal, bir buynuzunnan yağ əmərdi. Odu ki, kül­li kömbəyə əhtiyajı olmurdu. Axşam olan kimi daradığı yunu və külli kömbəyi gətirif analığına verərdi.

Fatmajıx bu tərnən genə bir gün yun darayarkən yunun pil­tə­sini yel apardı. Fatmajıx analığının qorxusunnan piltənin da­lın­ca tüşüf:

“Yelinə qurvan, yel bava

Piltəjiyimi ver bava

Analığım övdən qoyar

Başıma, gözümə döyər”

– diyə-diyə o qədər getdi ki, axırda yel piltəyi öv damının ba­ja­sın­nan içəri saldı. Fatmajıx piltənin dalınca davan basarax içəri gi­rəndə nə gördü: bir döy qarısı oturuf övü-eşiyi və əyni -başı bü­tün ilan-çalaynan doludu. Yazıx Fatmajıx qorxa-qorxa:

– Ay nənə! Ay nənə! Mənim piltəmi yəl sənin bajannan içəri saldı.

Döy qarısı: “Ay bala, mənim öyüm, işim, əynim-başım nə tər olmağını söyləsən, piltəni verəjəm”, dedi.

Fatmajıx həmi canının qorxusunnan, həmi də analığının qor­xu­sun­nan dedi:

– “Ay nənə! Öy-eşiyin, əynin-başın anam-bajım öyü-eşiyi və anam-bajım əyni-başı kimidi. Laf yağ töküf yalamax olar”.

Döy qarısı:

– Ay bala, üzün hər iki cahanda ağ olsun, gəl yanımda otu, mən yatajam, burdan bir ağ, bir qara və bir də qırmızı su gələjək. On­da məni durğuz, piltəni də verif yola salım – diyə qarı yatdı. Fat­majıx qarının yanında oturuf o qədər gözdədi ki, bir də gördü ağ, qara və qırmızı su axır. O zaman qarıyı oyatdı. Qarı oyanan ki­bi Fatmajıxı ağ suynan çimdirdi, savalının qarı kimi ağappax ol­­du, qara suynan saçını, qaşını və kirpigini yudu, hər üçü qa­ra­lub şəvə kimi oldu və qırmızı suynan yanaxlarını, dodaxlarını yu­­du, yanaxları alma kimi, dodağı lalə kimi qızardı. Munnan son­ra piltəsini də verif yola saldı.

Fatmajıx ordan öküzün yanına gəldi. Öküz Fatmajıxı belə bir qənirsiz görəndə səbəbini xavar aldı. Fatmajıx afalatı başdan-aya­ğa ona söylədi öküz nitqə gəlif:

– “Ay bajı, övə gedəndə bilirəm sənnən xavar alajaxlar ki, ni­yə belə gözəlləşifsən? Onda olmuya-olmuya düzünü diyəsən.

Qız “yaxşı” diyif piltəsi qujağında söyünə-söyünə öküzün da­lına minif övlərinə gəldi. Övlərində də Fatmajıxı belə gözəl gö­rəndə hamısı təəccüflənif soruşdular:

– Əvvəldən sən belə gözəl döyüdün, nə üçün belə gözəl ol­dun?

Fatmajıx qardaşının tafşırığına görə danıf dedi:

– Savahdan axşama kimi piltə əyirif öküz otarıram. Bil­mi­rəm nə sirdur. Özü də mən gözəlləşdiyimi görmürəm. İndi siz de­yirsiniz mən də eşidirəm. Balta diş Baş xanım dünya görmüş fit­nəkar bir arvad olduğunnan bildi ki, bu iş öküzün işidi. Ona gö­rə savahdan daha öz qızına yun verif öküzü otarmağa gön­dər­di ki, bəlkə o da Fatmajıx kimi gözəl olsun.

Odu ku, savah açılan kimi anasının tədbiri üzərə daz qız gö­zəl olmaq niyyətində yun darax götürüf örüşə öküzü otarmağa apar­dı. Daz qız oturuf yunu daradığı zaman birdən piltəsini yel gö­türdü. O çəpəl piltənin dalınnan düşüf:

“Yəlinə.... yel bava

Piltəjiyimi ver bava

Bu gün gözəl olacam

Aləmə şux salajam”

– deyə-deyə piltənin dalınca gedərdi. Yel piltəni o qədər apardı ki, qəzadən axırda genə həmən öv damının bajasınnan içəri saldı. Daz qız piltənin dalınca içəri girəndə bir döy qarısı görüf:

– Ay ada­ma oxşamaz qarı, mənim piltəmi yel buraya saldı. Tez ver aparım.

Döy qarısı daz qızdan bu sözü eşidif dedi:

– Əvvəl mənim övümə, eşiyimə, əynimə-başıma bax gör nə var, nejədi?

Daz qız dedi:

– Övunə, eşiyinə, əyninə-başına... ilan çayannan doludu nə ola­jax.

Qarı qızın sözdərinnən ajıyıf dedi:

– Gəl yanımda otu mən yatajam, burdan ağ, qara, qırmızı su gə­ləjək, onda məni durğuzarsan piltəni verəjəm.

Bu sözdən sonra qarı başını qoyuf yatdı.

Daz qız qarının yanında oturuf gözdüyürdü. Bir də gördü ağ, qa­ra və qırmızı su gəldi. Daz qız bu zaman qarını oyatdı. Qarı yu­xudan oyanan kimi daz qızı qara suynan çimdirdi, bədəni şivə ki­mi qara oldu, ağ suynan qaşını, kirpigini və başını yudu, hər üçü ağappax oldu; qırmızı suynan əlini yudu, alnında bir damğa ol­du ki, laf eyvəcər. Bu zaman piltəsini də verif yola saldı. Daz qız piltəyi götürüf öküzün yanına gəldi. Axşam olduğunnan ora­dan da öküzü haylıyıf övə gəldi. Öv əhli onu gördülər, əzəldən çir­kin olan qız indi bir hala düşüf ki, baxanın qusmağı gəlir.

Qızın belə olmağının səvəvini xavar aldılar. O əhvalatı baş­dan-başa onlara nağıl elədi. Baş xanım fikir dəryasına cumuf: – Aya, bu nə işdi, nə üçün Fatmajıx öküzü otarmağa aparanda gö­zəl oldu, mənim qızım aparanda belə eybəcər hala düşdü. “Ya­qın bu işlərin anası öküzdü”. Baş xanım özünü hiyləynən azar­lı­lı­ğa vurdu. Doduş kişi buna nə qədər dava-dərman elətdisə də o azar­dan qalxmadı. Axırda öküzün ölümü üçün özünü azarlılığa vu­ran Baş xanım:

– A kişi, mən yuxumda görmüşəm dərdimə əlaj yoxdu. Bir­cə yerdən əlaj var ki, onu da sən eləməzsən. – Doduş and işdi ki, sə­nin dərdinə mənim əlimnən gələn hər nə dərman olsa əsir­gə­mə­rəm.

Balta diş Baş xanım dedi:

– “İndi ki, belə oldu, bil və agah ol, yuxuda ərənnər mənə de­di: hərgah sizin gözün ağı-qarası olan bircə öküzü kəsif, ətin­nən kavaf yiyəsən onda yaxşı olarsan”. İndi əyər yaxşı olmağımı is­tərsən əlaj elə”.

Arvat ağız Doduş bu öküzü öldürdü, ətinnən Baş xanıma ka­vaf yedirtdi. Və dərisinə də unu çəkdi. Bu zaman faqqıçılıq elə­yən Baş xanım sap-ba-sağ ayağa qalxdı. O yannan qardaşınnan öt­rü başını yolan gözünün yaşını axıdan Fatmajıx sakit olmax içun bir damcı qanı nitqə gəlif dedi:

– Ay bajı! Qorxma, məni öküz eləyən tilsim başqa dona da sa­la bilər. Odur ki, mən sənə bir xoruz qardaş olajam və hər nə dər­din olanda dərməni mənim əlimdə olajax, mənim sür-sü­mü­yü­mü tamamən yığıb bir quyuya tök, havax sana paltar lazım olan­da gəl quyunun ağzını aç. Bir dəs qərivə livas orda hazır olar. Fatmajıx bu sözdən təsəlli tapıf xoruz don qardaşına qulağ asır­dı. Özü də bir qarına aj bir qarına tox dolanırdı.

Günnərin bir günü şah ölkəsinin şahı olan şah Məhəmməd adət­ləri üzərə bir büsattı məjlis quruf dünya görmüş arvatdarı və ki­şiləri o məjlisə çağırdı. Baş xanım Fatmajıx o məclisdən qalsın di­yə bir çanax darını külə qatır, Fatmajığa: “Mən gələnə kimi hə­­mi bu darını küldən seç, həmi də bir qav göz yaşı hazırra” di­yif qızınnan baravar şah Məhəmmədin o büsattı məjlisinə getdi. Ar­vat kişi yığışannan sonra şah Məhəmməd buyurdu: “A ca­ma­hat! Mənim sizi buraya toplamaxdan qəsdim budur ku: “El təd­viri yaxşı olar. Mən cavan oğlanam, öylənməy istiyirəm. İndi nə təər öylənim ki, mana bir halalzada urca olsun”. Camahat ərz ey­lə­di ki, şah sağ olsun, bir çoxları kimi cəlayi vətən oluf, diyar- bə-diyar gəzif kim bilir yaxşı olamı, kim bilir pis olamı özünə sir­daş tapa, gəl bizdərin sözünə elini ülküt, axsağına yapış öz əli­mizdən hər kimi beyənirsən onu al. Mal səndə, pul səndə, şah­lıq səndə gözəl camal səndə! Kimi istəsən sənə gəlməz”. Şah Mə­həmməd elin tədbirinə razı oldu. Məhəmməd şahın qonaxları çörəkdən, xörəkdən doyunca yidilər. Şah Məhəmmədin şaddı­ğı­na kimi xuşkəvər kimi pul, kimi yer yemiş fağıra- fuğaraya pay­la­yırdı. O tərəfdən Fatmajıx ağlıya-ağlıya xoruzun yanına gəlif, əh­valatı ona söylədi. Xoruz dedi: “Ay bajı! Olardan hasand nə ola bilər?”. İndi gör o işdəri mən nejə başa gətirəjəm. Xoruz to­yux­ları başına toplayıf küldən bütün darını dimdiklərinnən seç­di­lər. Xoruz bunu hazırlannan sonra bajısına bir qavda duzdu su qa­­yırmağını söylədi. Ay bajı, əmbə özündə quyuyu açıf oradaki bir dəs xanımyana livası giyif sən də şah Məhəmmədin məjlisinə get. Fatmajıx işdəri tutulmuş görüf şad-şadyana quyunu açanda nə gördü? Bir dəs elə paltar var ki heç padşahın xəzinəsində ola bil­­məz. Fatmajıx paltarı giyinif şah Məhəmmədin məjlisinə get­di. Orada analığı oturan tərəfə kül o biri tərəfə gül səpif qayıtdığı za­man analığının qorxusunnan yüyürə-yüyürə gedəndə baş­ma­ğın bir tayı sıçrayıf hoza düşdü. Hoz dərin olduğunnan çıxarda bilmiyif tələsik evə gəldi.

Əynindəki paltarı quyuya qoyuf gənə əvvəlki paltarını gi­yi­nif analığının yolunu gözduyurdu. O tərəfdən camahat daxılanda Balta diş Baş xanım və qızı gözünün külünü oycalaya-oycalaya ev­lərinə gəldilər. Fatmajıx bilməyən adamlar kimi “Ay ana, nə­yə belə bikefsən, söylə görək şah Məhəmmədin məjlisində nə gör­dün və nə eşiddin” Balta diş Baş xanım darıyı küldən se­çil­miş və göz yaşını hazır görüf: “Sağ ola qızım” deyənnən sonra don­quldana-donquldana məjlis əhvalatını Fatmajığa söylədi. O yan­­nan camahat dağılannan sonra şah Məhəmməd axşamüstü şah ölkəsində manşir köhlən atını hoza sulamağa gətirdi. At xəf­kir olduğunnan başmağın şəklini suda görüf kişniyif ayaxlarını ye­rə diriyif su içmədi oğlan diqqətnən suya baxanda gördü ki, ho­zun içində bir başmax var ki, şahın hərəmxanasında yoxdu. Şah Məhəmməd bir təərnən başmağı çıxardı baxıf dedi:

– Gözün ilk oyu yaxşı olar. Odu ki bu başmax hər kimin aya­ğına olsa mən onu alajam.

Şah Məhəmməd başmağı götürüf bargaha gəldi. Savahnan bü­tün şah ölkəsinə carçılara belə bir car çəkdirdi:

– Camahat, hamının bakirə qızdarı öydə olmalıdur. Çünki mən bir başmax tapmışam! O başmax hər kəsin ayağına olsa mən onu alajam. Carçılar şahın buyurduğu kimi carı çəkəndən ca­­­mahat içində olan qızdar şaha getmək içun yeddi ildən su gör­mə­­miş ayaxları axşamnan istanmağa qoydu ki, istansın: “Bərk qa­zı­yan bəlkə başmax ayağımıza ola, şah bizi ala”, diyirdilər. O cüm­­lədən Balta diş Baş xanım da Fatmajıx gözəl və nəcif ol­du­ğun­nan təndirə salıf, üstünü örtdü və daz qızın ayaxlarını təmiz­də­məyə başladı. Keçəl Aşır su gətirif hazırradı. Baş xanım da qı­zı­na:

– A baxtı qara, hər çənd göydən qara şüşədən seçilmir, aya­ğı­nı yu ki, bəlkə şah səni ala, biz də gölgəndə dolanax.

Daş qız anasının tədviri üzərə axşamnan ayağını yumaya baş­ladı.

O tərəfdən şah Məhəmməd başında vəzir, vəkil, ağ saqqal, qa­ra saqqal qapı-qapı hər qızın ayağına geydirmək istiyirdilərsə də olmurdu. Olar axırda gəlif ujgarıdan Baş xanımın evinə ye­tiş­di­lər. Başmaxı daz qızı ayağına giydirmək istədikdə vəl ayağ ol­duğun­nan laf ujunda qaldı. Şah Məhəmməd qəmgin başının ada­mıy­­nan getmək istədikdə o tərəfdən xoruz hündürə çığıf çırpına-çır­pına:

Fatma bajım təndirdə

Əl, ayağı kəndirdə

Keçəl Aşır su daşır

Daz qız, davanın qaşır

diyə banlayanda şah Məhəmməd o saat təndiri aşdıranda Fat­ma­jı­ğı gördü və başmağı onun ayağına giydirəndə nə gördü; elə bil ki, qüdrət bunun ayağını başmaq içun yaratmışdı. Fatmajıx bir tə­­rəfdən quyunun yanına gedif oradaki paltarı başdan-ayağa gi­yin­di və gənə də şah Məhəmmədin yanına gəldi. Şah Mə­həm­məd bir belə eyibsiz gözəli görəndə heyran sərgərdan ona valeh ol­du. Oradan şəhərə getdilər. Şah Məhəmməd şəhəri xalı zili ilə gül-çiçəknən bəzədi. Bir yaxşı toy büsatı düzəldif camahatı məj­li­sinə çağırdı. Camahat şahın əmrinən səgirən və kəbiran onun toy məjlisinə gəldilər. Çörəkdən-xorəkdən yiyif Fatmajığın kə­bi­ni­ni şah Məhəmmədə kəsdilər və oları əl-ələ tafşırıf:

– ”Yeddi oğul anası olun, Allah yıldızınızı barışdırsın. Uru­zu­nuz göydən yağsın, yerdən bitsin diyif dağıldılar.

Bu tərəfdən şah Məhəmməd gözünün ilk oyu olan sirdaşı Fat­ma xanımnan kefə, damağa, ləzətə, dəmə məşğul oldu.

Günlərin bir günündə adətləri üzərə daz qız bajısının körəl­gə­­sinə gəldi. Bir neçə gün bajısının öyündə qalandan sonra öy­lə­rinə getmək istədi.

Bu zaman Fatma xanım qaynar asmaq istədiyinnən bir iki gün­də qalmasını söylədi. Odu ki, savah açılanda Fatma xanım pal­tar yumaq uçun daz qıznan dəryanın qırağına gedif qaynar as­dı.

Fatma xanım paltarı yuduqda sonra soyunuf çimməyə baş­la­dı. Daz qız buna su tökürdü. Odur ki, paxıllığınnan bi qafıldan onu itəliyif dəryaya saldı və bunu dəryaya salannan sonra pal­ta­rı­nı giyinif və başını-gözünü sarıyıf öyə gəldi. Axşam olanda baş-gözü sarıxlı Fatma xanım adınnan şah Məhəmmədin qoyu­nu­na girdi. Şah Məhəmməd onu Fatma xanım sanıf dedi:

– Ay gözümün ilk oyu, o on dört örük saçını həmişəki kimi altımıza sal, onda yaxşı yatıram.

Daz qız qaynarı mahna eyliyif cavaf verdi ki, saşdarım yaşdı. Qə­rəz bir təər savaha kimi bir yerdə yatdılar. Savah şah Məhəm­məd eşiyə çıxıf əl-üzünü yüyəndə xoruz çırpına-çırpına:

“Fatma bajım dəryada

Laxa balıx udufdu

İşi qalıf fəryada

Saş geydəsin tutufdu

Şah oğlu şah Məhəmməd

Qucağında yatıfdı”

diyə banlayanda şah Məhəmməd qorxulu bir halda içəri girdi və diqqət­nən baxanda nə gördi?... Fatma nə gəzir, bir qara həbə­şi­nin biridi. Şah Məhəmməd daz qızı damda qoyuf şəhərə çıxdı. Nə qə­dər şəhərdə torçu varsa hamısın dərya kənarına apardı və əhvalatı ola­ra söylədi. Torçular hamısı dəryaya tor atdılar. Axırda udan la­xa balıx torçuların birinin toruna düşdü. Torçu laxayı qırağa çı­xar­dan kimi şahi və yanındakı yoldaşlarını yanına çağırıf laxanı yar­dılar. Laxanın qarnınnan Fatma xanım yarımcan çıxdı. Fatma xa­nım bir müddətdən sonra özünə gəlif əhvalatı şah Məhəmmədə söy­lədi. Şah Məhəmməd da qızın yanına gəlif buyurdu:

– “A daz qız muşduluğuna qızıl piçakmı istərsən, yeddi illik qıs­rax atmı?”

Daz qız cavaf verdi ki: – Piçax ürəyinə batsın, yeddi illik qıs­rax gətirin, minif öyümüzə gedim.

Şah Məhəmməd gülüf “mən deyirəm Fədəm dəmə bu deyir damnan-dama”; o saat bir yeddi illik qısrax hazır elədif xur­cu­nun bir gözünə küçük və qazan o biri gözünə də daz qızı salıf qıs­rağın belinə qoyuf onu buraxdılar. Küçük zingildədikcə, qa­zan cınqıldadıqca qısraf dal atıf və soncuxluyuf daz qızın hər ti­kə­sini bir dərəyə atdı. Şah ölkəsinin camahatı şah və Fatma xa­nım daz qıza nifrət və lənət elədilər.

Şah Məhəmməd ədalətnən padşahlıx eliyirdi. Və mal-dölət ağ günnərnən gözünün ilk oyu, könlünün söygüsü Fatma xa­nım­nan eyş-işrətnən ömr sürməgə başladılar.