Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

10. Qalmış yigit arxası

Salur Qazan obrazının sosiomifoloji semantikasının aş­kar­lanması istiqamə­tində “Qalmış yigit arxası” qəlib-mo­de­li­nin təhlili göstərir ki, bu, ilk növbədə himayədarlıq işa­rə­si­dir: hami xan statusunu işarələyir. Əksər alimlər tərəfindən bu mürəkkəb söz birləşməsi eyni şəkildə oxunmuşdur (96; 98; 97; 99, 140; 137). Şərikli təyindir. Bayındır və Qazana məx­sus­dur. A.Hacıyev bu birləşmə haqqında əhatəli məqalə üzə­rində işləmiş, bu təyini və onun sadə sözlüklərini də­yər­lən­di­rən tədqiqatçılar barədə geniş məlumat vermişdir. “Qalmış yi­git arxası” söz birləşmə­sinin yalnız başlanğıc sözü arxaik ifa­də olduğu üçün əsas fikirlər bu söz ətrafında diqqət çəkir. Be­lə ki, O.Ş.Gökyay bu sözü “aciz, düşkün”, M.Ergin qal (maq) fe­linin feli sifət forması, Bartold müasir anlamda qalan (di­gər), Radlov yorğun, zəif kimi şərh etmişlər. Müəllif başqa lü­ğətlərdən örnək göstərərək bu sözün müxtəlif izahlarını təq­dim edir. M.Kaşqaridə “kal” – yaşlı adam izahı ilə diqqət çə­kən bu sözə A.Məmmədov da demək olar ki, eyni şəkildə qə­dim türk dillərində qoca mənasını verən kal sözünü aş­kar­la­maq­la diqqət çəkir. Tədqiqatçıların fikirlərini verdikdən sonra təd­qiqatçı alim bu sözün saysız, çoxsaylı anlamını verməsi qə­naətinə gəlmişdir (78, 71-75).

Bizim fikrimizə gəldikdə isə bu elə çağdaş lek­si­ko­nu­muz­da öz ilkin mənasını qoruyub saxlayan qalmış, dayanmış an­lamında məlum mətndə işlənmişdir. Diqqət edilsə, yuxarıda mü­əllifin də araşdırmaya cəlb etdiyi tədqiqatçı alimlərin fi­kir­lə­ri leksik-semantik baxımdan sözün çox yaxın çalarlarını ay­dın­laşdırır. Qoca, yaşlı adam semantik olaraq zəif, yorğun olan və s. anlamları törədir və demək olar ki, eyni mənanın müx­təlif şəkillərdə ifadəsindən xəbər verir. Bayındır Qazan cütlüyü o mənada qalmış yigit arxasıdır ki, bu igidlər bir za­manlar göstərdikləri qəhrəmanlıqlardan ötrü bu gün Qalın Oğu­zun başçıları tərəfindən diqqət mərkəzinə çəkilir, xan sta­tusu daşıyan şəxslərin himayəçi funksiyası xan təyinləi cər­gə­sin­də yer alır. Bu təyinin təsadüfi olmayıb Oğuz cəmiyyətində so­sial ədalətin tərkib hissəsi kimi ən az üç səviyyədə mövcud olan təbəqəni himayə etməsi, onların arxası olmasıyla xüsusi imtiyaz müəyyənləşdirməsi özünü göstərir:

1. Yaşı ötmüş igidlərə – qazilərə ayrılan imtiyaz;

2. Əlil şəxslərə ayrılan imtiyaz

3. Şəhidlərə ayrılan imtiyaz

Qalmış igidlərin arxası olmaq onların imtiyazının xan, xa­qan səviyyəsində müdafiə olunması deməkdir. DQK-də Ba­yın­dır və Qazan xan “Qalmış yigit arxası”, Qazan “Qalın Oğu­zun arxası” kimi diqqət çəkir (97, 52). Beyrəyə isə mü­səl­man­ların arxası olsun deyilir (97, 54). Elə buna görə də ar­xa ol­maq xüsusi bir status olaraq Oğuz cəmiyyətində sosial-ic­ti­mai kodeks kimi ortaya çıxır. DQK-də igidlərə, ərənlərə, qa­zi­lərə fəallıqdan qaldıqdan sonra ayrılan bu imtiyaz boylarda akt­laşdırılır.

1. Bayındır, Qazan xan yaşı ötmüş igidlərin arxası ol­du­ğu üçün Uşun Qocanın oğlu Bayındırın və Qazanın divana ata­sının imtiyazından istifadə edib istədiyi şəkildə daxil olur. “Ba­yındır xanın divanına qaçan istəsə varır, gəlürdi. Bəglər bə­gi olan Qazan divanında buna heç qapı-baca yoqdı. Bəgləri ba­sub Qazan ögində oturardı” (97, 110).

2. Bayındır, Qazan əlillərin arxası olduğu üçün atdan yı­xılıb ayağını sındıran Bəkilin üstünə kafər gələrkən oğluna xa­hiş edir ki, Bayındır və Qazanın divanına getsin:

Ağ alınlu Bayındır xanın divanına dünin varğıl!

Ağız-dildən Bayındıra səlam vergil!

Bəglər bəgi olan Qazanın əlin öpgil!

“Ağ saqallu babam bunlu” – degil!

Əlbətdə və əlbətdə Qazan bəg mana yetişsün, - dedi” de­gil! (97, 107).

3. Qazan xan şəhidlərin arxası olduğu üçün Beyrək ona qanını almasını vəsiyyət edir:

Qazan mana yetişsün,

Mənim qanım Aruza qomasun” (97, 125).

T.Hacıyev “Qalmış yigit arxası” təyinini də­yər­lən­dirə­rək onun qoca və əlillərlə bağlı olduğunu qeyd edir və “Bizə mis­kin umıdı” ilə yanaşı gəlməsini məzmun yaxınlığı kimi izah edir. “Bizə miskin umıdı” Qazanın cəmiyyətdəki huma­nist mövqeyində ciddi işarədir – deməli o, yazıq, fəqirlərin pə­nahıdır. Həmişə yazıq­lara yardım göstərir. Bir az sonra gə­lən “Qalmış yigit arxası” təyini təxminən bu məzmundadır. An­caq burada məhz vaxtilə vuruşub igidliklər göstərmiş, son­ra­dan ya qocalmış, ya da əlil olmuş şəxslər nəzərdə tutulur” (80, 31).

“Qalmış yigit arxası” təyini diqqət çəkdiyimiz anlamda ol­ması baxımından kontekst daxi­lində yalnız məzmuna uyğun de­yil, həmçinin assosiativ rabitənin təzahür forması kimi das­tan mətnində görünür. Belə ki, üç təyin kodeksindən ikisində Qa­zan və Bayındırda Qalmış yigit arxası təyini ilə yanaşı me­xa­niki olaraq Bezə, miskin umıdı təyini söylənir: “Qalmış yi­git arxası, Bizə, miskin umudı” (97, 63).

Əgər nəzərə alınsa ki bu təyinlər ilk dəfə II boyda Qa­zan xan üçün söylənir, bu yerdə bu təyinlər arasında başqa tə­yin­lər də yerləşir. Lakin anlam yaxınlığı olduğu üçün təbiidir ki, III, VII boylarda ardıcıllıqla gəlir.

DQK-də digər bir məsələ də “Qalmış yigit arxası” tə­yi­ni­nin dəyişən funksiyada özünü göstərməsidir. Belə ki biz yu­xa­rıda “Bezə miskin umıdı” təyininin müəyyən bir mərhələdə Ba­sata aid olunması reallığından və buna qarşı olan Qazan fak­torundan bəhs açmışıq. Bu təyinin yaxın tərəfi kimi “Qal­mış yigit arxası” təyini də eyni situasiyada eyni funksiyanın Ba­sata keçməsini göstərir. Təpəgözün Oğuz elini yeməsi si­tu­a­si­yasında bütün igidlərin qalmış igid durumuna düşməsi “Qal­mış yigit arxası” olan Bayındır və Qazanın özünün də bu cər­gəyə qoşulması, yalnız Basatda bu funksiyanın işə düşməsi mü­əyyən mərhələdə bu statusun Basata keçdiyini təsdiqləyir. La­kin əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Qazanın əjdaha öldürməsi və Təpəgözü Qalın Oğuzun yığışıb gəlib öldürəcəyi bilgisi ye­nə də bu statusun Qalın Oğuzun başçılarında qaldığını gös­tərir. Bu DQK mətnində qabarıq formada diqqət çəkən ana­xro­nizmdir. Bu statusun yalnız Bayındır və Qazana məx­sus­lu­ğunu işarələyir. Bu barədə əvvəldə yetərincə söhbət açmışıq.

Onu da qeyd edək ki, istər status göstəricisi, istərsə də mi­foloji törəmə kimi “Qalmış yigit arxası” təyini “Bezə mis­kin umıdı” təyini ilə yaxın anlam kəsb etdiyi üçün yaxın funk­si­ya daşınmasını göstərməklə bərabər bir təyinə aid olan fə­aliyyət və struktur spesifikası digərinə də aiddir. Bu baxımdan “Qalmış yigit arxası” təyini himayədar xan statusunu diqqətə çatdıran ritual etiketin aşkarlanan ifadə formasıdır.