Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BÂLÂ KÜLLİYESİ

Fatih İlçesi'nde, Silivrikapı'da, Veledi Karabaş Mahallesi'nde, dik açı ile kesişen Tekke, Maslağı ve Bâlâ Tekkesi sokaklarının çevresinde yer almaktadır.

İstanbul'un fethine katılmış olanlardan Topçubaşı Bâlâ Süleyman Ağa 1453-1457 arasında, külliyenin bulunduğu yerde kagir duvarlı, ahşap çatılı küçük bir mescit ile bir kuyu yaptırmış, ölümünden sonra bu mescidin yanına gömülmüştür. Ayvansarayî'nin Hadîkatü'l-Cevâmi 'sinde bu tesis "Bâlâ Mescidi" olarak anılmakta, Saliha Sultan'ın 1834' teki düğününe davet edilen Rıfaî şeyhleri arasında "Silivri Kapısı civarında Bâlâ Yokuşu Zaviyesi Şeyhi İbrahim Efen-di'nin" adı geçmektedir. Söz konusu mescide, Hadîka'nm kaleme alınmasından bu düğüne kadar geçen zaman içinde -18. yy'ın son çeyreğinde veya 19. yy'ın ilk çeyreğinde- Rıfaî tarikatından meşihat konduğu anlaşılmaktadır.

Zamanla harap olan Bâlâ Mescidi ve Tekkesi, Abdülaziz devrinde, 12797 1862-63'te, II. Mahmud'un saraylılarından Sazkâr Kalfa tarafından, Nakşibendîliğe bağlı bir tekkenin cami-tevhidha-nesi olmak üzere, eskisinden daha büyük boyutlarla ve kubbeli olarak yeniden inşa ettirilmiştir. Bu arada cami-tev-hidhaneye bitişik bir türbe ile harem dairesi, ayrıca derviş hücreleri, mutfak, kiler, hela, su haznesi gibi birtakım bölümlerin yaptırıldığı bilinmektedir.

Sazkâr Kalfa, vakfiyesini 19 Rebiyü-levvel 1277/1860'ta Nakşibendî-Müced-didî şeyhlerinden olan ve saray çevresi

<3

Derviş hücrelerini, selamlığı ve mutfağı barındıran bina

Bâlâ Külliyesi'nin vaziyet planı.

ile yakın ilişkileri bulunan Şumnulu Hacı Ali Efendi'nin Çemberlitaş'taki evinde toplanan şer'i mecliste tescil ettirmiştir. Bu vakfiyede Sazkâr Kalfa, Şeyh Ali Efendi'nin yeni kurulacak cami-tekkenin imamlık ve şeyhlik görevleri ile vakfın mütevelliliğini üstlenmesini, kendisinden sonra neslinden gelecek erkeklerin, neslinden erkek evlat kalmadığı takdirde halifelerinin, manevi silsilesinin de sönmesi halinde aynı tarikattan "ehil bir mürşidin" bu görevleri devralmasını şart koşmaktadır. Sazkâr Kalfa'nm inşaat bitmeden vefat ettiği, binaları Şeyh Ali Efendi'nin tamamlattığı anlaşılmaktadır. Yeni cami-tekkenin açılışından az sonra, 1280/1863-64'te, Abdülmecid'in dördüncü kadını ve II. Abdülhamid'in analığı olan Perestu Kadınefendi, tekkenin yanına "Bâlâ Mektebi" olarak tanınan mektebi inşa ettirmiş, bu yapı 1323/ 1905'te yenilenmiştir. Tekkenin ilk post-nişini olan Şumnulu Şeyh Ali Efendi de 24 Rebiyülevvel 12827 1865'te tescil ettirdiği bir ek vakfiye ile İstanbul'daki bazı gayrimenkullerini tekkeye vakfetmiş, bunların geliriyle dervişlere yemek pişirilmesini, muharrem ayında aşure kaynatılmasını ve mevlit cemiyetleri düzenlenmesini şart koşmuştur. Ayrıca tekkenin ikinci postnişini Şeyh Mehmed Sadeddin Efendi'nin önayak olmasıyla, Perestu Kadınefendi 1309/1891-92'de, babası Şeyh Ali Efendi'nin ruhu için bir sebil-muvakkithane-çeşme-şadırvan manzumesi inşa ettirmiştir.

İstanbul'da büyük hasara yol açan 6 Muharrem 1312/10 Temmuz 1894 depreminde Bâlâ Külliyesi'nin binaları da harap olmuş, II. Mahmud'un kızı Adile Sultan (ö. 1899) cami-tevlıidhaneyi, türbeyi ve harem dairesini barındıran ana binayı genişleterek yeniden inşa ettirmiştir. Bu arada derviş hücrelerini, selamlık birimlerini ve mutfağı barındıran binanın da II. Abdülfıamid tarafından ihya edildiği, Perestu Kadınefendi'nin bir yıl sonra bu yapının duvarına bir çeşme eklettirdiği tespit edilmektedir.

Sebil-muvakkithane-

çeşme-şadırvan

grubu

Bâlâ Külliyesi'nde cami-tevhidhanenin doğudan görünümü. Selçuk Uygun, 1980

Tekkelerin kapatılmasına kadar Nakşibendîliğe bağlı kalan Bâlâ Tekkesi'nin ayin günü cuma idi. Bandırmalızade A. Münib Efendi'nin 1307/1889-90'da bastırılan Mecmua-i Tekâyâ'smda, Şumnulu Şeyh Ali Efendi'nin neslinden olması muhtemel Şeyh Ahmed Efendi'nin adı verilmektedir. 1301/1885-86 tarihli bir istatistikte tekkede on üç erkek ile on yedi kadının yaşadığı belirtilmektedir. Aynı yıl faal olan diğer İstanbul tekkeleri ile kıyaslandığında Bâlâ Tekkesi'nin oldukça kalabalık bir nüfusu barındırdığı görülür.

Tekkelerin kapatıldığı 1925'ten sonra külliyenin çekirdeğini oluşturan cami-tevhidhane, kullanılmadığından harap olmaya başlamış, harem dairesi, 1941-1942'de son şeyhin oğlu tarafından yıktırılmış, bu arada tekkeye vakfedilmiş olan sular da çevredeki bostanlara satıldığından çeşmeler susuz kalarak tahribe uğramıştır. Cumhuriyet döneminde derviş hücrelerini barındıran avlulu bina Si-livrikapı İlkokulu olarak kullanılmış, günümüzde de bu kullanımım sürdüren yapının kitabesi Topkapı Sarayı Müze-si'ne nakledilmiştir. Öte yandan Bâlâ Mektebi, Topçubaşı İlkokulu olarak bir müddet kullanıldıktan sonra terk edilmiş ve son yıllarda harabe haline gelmiştir. 1951'de üstünkörü bir onarım geçiren cami-tevhidhane ile türbe daha sonra geniş kapsamlı bir onarıma tabi tutulmuş olup halen cami fonksiyonunu sürdürmektedir.

Yakın zamana kadar bostanlarla çevrelenmiş olan ve zaman içinde bir tarikat külliyesi niteliği kazanmış bulunan yapı topluluğu dik açı ile kesişen iki sokağın çevresine yerleştirilmiştir. Bâlâ Tekkesi Sokağı'nm güneyinde, tekkenin en önemli bölümlerini oluşturan (cami-tevhidhane, türbe ve harem) ana bina yer almakta, birbiriyle bağlantılı olan bu bölümlerden türbe, sokakların kavşağında, cami-tevhidhane bunun güneyin-

remi Barındıran Ana Bina: Söz konusu bina, yıkılmış bulunan harem bölümü hariç tutulursa, en geniş yerinde 27x15 m boyutlarındadır. Basık kemerli giriş, yanlardan, aynı türde kemerlere sahip birer pencere ile kuşatılmış, Abdüla-ziz'in tuğrasını içeren ve 1279/1862-63 tarihini taşıyan, ta'lik hatlı manzum bir kitabe ile taçlandırılmıştır. Kitabenin üzerine, istiridye kabuğu, volüt ve rozet gibi motiflerin yanısıra beyzi bir madalyon içinde "Maşallah" ibaresini içeren, kabartma bir tepelik konmuştur.

Cümle kapısından sonra birbirini izleyen iki giriş bölümünden, dikdörtgen planlı olan ilki taşlık, beşgen planlı olan ikincisi ise cami-tevhidhanenin son cemaat yeri niteliğindedir. Halen tek katlı olan bu giriş kanadının doğu yönünde ve üst katında ahşap harem bölümünün yer aldığı, haremin yıktırılması üzerine aslında ahşap olan doğu duvarının ortadan kalktığı, 1951 onarımında kagir olarak yenilendiği bilinmektedir. Bu arada, harimin kuzey kesiminde yer alan, haremle bağlantılı fevkani kadınlar mahfili ile son cemaat yerinden bu mahfile çıkan merdiven de iptal edilmiştir.

Giriş bölümünün batı duvarında türbeye açılan kapı ile üç adet pencere sıralanır. Güneyden kuzeye doğru Bâlâ Süleyman Ağa ile hanımına, Şeyh Ali Efendi'ye, Mekke şeyhlerinden Muham-med Said Can Efendi'ye, Şeyh Ali Efendi'nin eşi Sıdıka Hanım'a ve Şeyh Mehmed Sadeddin Efendi'ye ait toplam altı adet ahşap sandukayı barındıran türbe, kuzey kesiminde dikdörtgen, güney kesiminde ise düzgün olmayan bir plana sahiptir. İlk mescitle birlikte inşa edilen kuyu da türbenin içinde bulunmaktadır. Aslında, nakışlı brandalarla kaplı olduğu bilinen ahşap tavanda, günümüzde, çıtaların oluşturduğu sekizgen yıldız biçimindeki bir göbekten başka bir şey görülmemektedir. Güneybatıda, türbenin duvarı ile kaynaşmış olan, kare planlı minare kaidesi içeri doğru taşmakta, cami-tevhidhane ile kaide arasında bir pencere bulunmaktadır. Türbenin ayrıca, dördü batıya, üçü kuzeye açılan toplam yedi adet penceresi Vardır. Türbenin cephesinde, basık kemerli pencerelerle ahşap saçak arasında, Ömer Faik Efendi'nin (ö. 1919) istifli sülüs hattıyla yazılmış olan ve son devir Osmanlı hat sanatının şaheserleri arasında yer alan ayet kuşağı uzanmaktadır.

Sekizgen prizma biçiminde bir gövde ile bunu örten bir kubbeden oluşan cami-tevhidhane, türbeden çok daha yüksek tutulmuş, yapının dış görünümüne egemen kılınmıştır. Girişin karşısındaki kenarda mihrap, diğer altı kenarda birer büyük pencere ile birer yuvarlak tepe penceresi yer almaktadır. Girişin hemen sağındaki pencere türbeye açılmakta ve bu iki mekân arasında, tarikat yapılarına özgün bir bağlantı kurmaktadır. Büyük pencereler Hint-İslam mimarisinde görülen kaş kemerlerle taçlandırılmış, mihrabın bulunduğu ke-