Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

Strateji planlaşdırmanın dörd mərhələsini: 1). müəssi-
sə  proqramının  işlənib  hazırlanması;  2).  müəssisənin  məq-
səd  və  vəzifələrinin  müəyyənləşdirilməsi;  3).  sifariş  port-
felinin  tərtib  edilməsi;  4).  müəssisənin  yüksəliş  strategi-
yasının işlənib hazırlanması mərhələlərini fərqləndirirlər. 
1.  Müəssisənin  proqramı  –  müəyyən  dövr  ərzində 
onun həyata keçirəcəyi işləri, məqsəd və vəzifələri özündə 
əks etdirir. Lakin vaxt keçdikcə, istehsal təkmilləşdikcə və 
yeni  əlverişli  bazarlar  meydana  çıxdıqca  müəssisənin 
məqsəd və vəzifələri də dəyişir. Belə bir hal strateji plan-
laşdırmanın daim təkmilləşdirilməsini və ona yenidən ba-
xılmasını  tələb  edir.  Çünki  müəssisələrə  bu  və  ya  digər 
əmtəələrin yalnız istehsalçısı kimi deyil, həmçinin  müştə-
ri ehtiyaclarının və tələblərinin ödəyicisi kimi də baxmaq 
lazımdır. Bu onunla izah edilir ki, əmtəələr və texnologiya 
əvvəl – axır vaxt keçdikcə köhnəlir, bazarın ehtiyacları və 

---

 
 
86 
tələbləri  isə  dəyişməz  qala  bilər.  Odur  ki,  müəssisənin 
proqramı bazar yönümlü işlənib hazırlanmalıdır. 
2.  Müəssisənin  məqsəd  və  vəzifələri  –  onun  proqra-
mının  əsasında  müəyyənləşdirilir.  Burada  əsas  məqsəd  –
müəssisənin  mənfəətinin  artımını  təmin  etməkdən  ibarət-
dir. Bunun üçün mövcud əmtəələrin satışını artırmaq, carı 
xərcləri  azaltmaq  və  ya  bunların  hər  ikisinə  birlikdə  nail 
olmaqla  çoxaltmaq  mümkündür.  Satışın  həcmini  daxili 
bazarın  böyük  bir  hissəsini  ələ  keçirməklə  və  yaxud  da 
yeni xarici bazarlara çıxmaqla artırmaq olar. Daxili bazar-
larda öz payını,  yəni satışın həcmini artırmaq üçün müəs-
sisə  istehsal  etdiyi  əmtəələri  daima  yaxşılaşdırmalı  və 
daha  güclü  stimullar  yaratmaqla  məşğul  olmalıdır.  Yeni 
xarici bazarlara çıxmaq üçün o, rəqabət qabiliyyətli məh-
sullar istehsal etməyi bacarmalıdır. 
3. “Sifariş portfeli”-nin (buna bəzən “təsərrüfat çan-
tası” da deyilir) inkişaf planı–strateji planlaşdırmanın əsas 
mərhələsi  hesab  edilir.  Çünki  müəssisənin  əsas  məqsədi 
məhsul  istehsal edərək satmaq və mənfəət əldə etməkdir. 
Müəssisənin  “sifariş  portfeli”-ni  müəyyənləşdirərkən  ba-
zarın  həcmi,  onun  artım  tempi,  buradan  əldə  ediləcək 
mənfəətin  məbləği,  rəqabətin  gərginliyi,  işgüzar  fəallığın 
mövcudluğu, mövsümlüyü və əmtəə vahidin maya dəyəri-
nin aşağı salınması imkanları nəzərə alınır.  
Müəssisənin inkişaf planı müəyyən bölmələr əsasın-
da qurulur. Bu planın bölmələri arasında məhsulun isteh-
salı  və  reallaşdırılması  (istehsal  proqramı)  bölmənin  özü-
nəməxsus yeri və əhəmiyyəti vardır. Bu onunla izah edilir 
ki, yalnız bu bölmə müəssisənin plan dövründəki fəaliyyət 
məqsədini  özündə  təsbit  edir.  Planın  qalan  bölmələrinə 
gəlincə, əslində onlar məqsədə çatmaq vasitələridirlər, on-

---

 
 
87 
ların tərtibi istehsal proqramına – ona istinad edilərək, uz-
laşdırılaraq tərtib olunurlar. 
Müəssisənin  ölçüsündən  asılı  olaraq  onun  inkişaf 
planın bölmələri fərqlənirlər, lakin əsasən aşağıdakılardan 
ibarət  olurlar:  1.  məhsulun  istehsalı  və  satışı  (istehsal 
proqramı);  2.  maddi  –  texniki  təminat;  3.  əmək  haqqı  və 
kadrlar; 4. investisiya və yeni texnikanın tətbiqi; 5. məhsu-
lun istehsalı və satışı  xərcləri; 6. istehsalın iqtisadi səmə-
rəliliyinin yüksəldilməsi; 7. maliyyə planı. 
Müəssisənin inkişaf planın bütün bölmələri biri-birilə 
qarşılıqlı əlaqədə və asılılıqdadırlar. Məsələn, istehsal proq-
ramı  (sifarişlər  portfeli)  müəyyən  edildikdən  sonra  onun 
yerinə yetirilməsinin material təminatı aydınlaşdırılmalıdır. 
Lakin  istehsal  proqramını  yerinə  yetirmək  üçün    material 
resurslarına  tələbatı  müəyyən  etməklə  iş  bitmir.  Bunun 
üçün  müəssisənin  imkanları  ilə  resurslara  tələbatın  dəyər 
həcmi uzlaşdırılmalıdır və s. Bir sözlə, bölmələr arasındakı 
bütün asılılıq, səbəb – nəticə əlaqələri tam aşkar edildikdən 
və bölmələrin arasındakı kəmiyyət nisbətləri müəyyən edil-
dikdən sonra həmin planın reallığına, əsaslandırılma səviy-
yəsinin düzgünlüyünə zəmanət vermək olar. 
4. Müəssisənin yüksəliş strategiyası –  hansı istehsal-
ların  yaradılmasının,  öz  imkanlarının  hansı  sahələri  inki-
şafına  yönəldilməsinin  əlverişli  olduğunu  aşkar  edir. 
Müəssisənin  yüksəliş  strategiyasının  işlənib  hazırlanması 
aşağıdakı üç mərhələdə həyata keçirilir. 
Birinci mərhələdə, mövcud fəaliyyət miqyası daxilin-
də müəssisənin istifadə edə biləcəyi imkanlar aşkar edilir. 
Buna intensiv artım imkanları deyilir və müəssisənin 
öz mövcud əmtəələrinə xas olan imkanlardan tam istifadə 
edildiyi hallarda özünü doğruldur. İntensiv artımın üç əsas 

---

 
 
88 
növünü fərqləndirirlər: bazara dərindən daxil olma – müəs-
sisənin  daha  təcavüzkar  marketinq  sahəsində  mövcud 
əmtəələrin  mövcud  bazarlarda  satışının  artırılması  yolları-
nın axtarılması deməkdir; bazar hüdudlarının genişləndiril-
məsi–müəssisənin  mövcud  bazarlarında  satılan  əmtəələrin 
mükəmməlləşdirilməsi və  ya  yenilərinin  yaradılması hesa-
bına satış həcmini artırmaq səyidir. 
İkinci  mərhələdə,  müəssisənin  marketinq  sisteminin 
digər  ünsürləri  ilə  birləşmə  imkanları  müəyyənləşdirilir. 
Buna birgə artım imkanları  deyilir. Birgə artım imkanları 
müəssisənin  fəaliyyət  sahəsinin  möhkəm  mövqeyi  olduq-
da  və  ya  müəssisənin  sahə  çərçivəsində  geriyə,  irəliyə  və 
ya üfüqi istiqamətlərdə hərəkəti hesabına əlavə qazanc əl-
də edilməsi mümkün olan hallarda özünü doğruldur. Birgə 
artımın  aşağıdakı  üç  növünü  fərqləndirilirlər;  a)  geriyə 
doğru birləşmə–müəssisənin mal göndərənlərinin sahibka-
rına  çevrilməsi  və  ya  onları  daha  ciddi  nəzarət  altına 
almaq  cəhdlərindən  ibarətdir:  b)  irəliyə  doğru  birləşmə  – 
müəssisənin bölgü sistemini öz mülkiyyətinə çevirmək və 
ya  ona  nəzarəti  daha  da  gücləndirmək  üzrə  göstərdiyi 
səylərdir:  v)  üfüqi  birləşmə  –  isə  müəssisənin  bəzi  rəqib 
müəssisələri  öz  mülkiyyətinə  çevirmək  və  ya  onları  öz 
nəzarəti altına almaq cəhdləridir. 
Üçüncü  mərhələdə,  müəssisənin  hüdudlarından  kə-
narda açılan imkanlar aydınlaşdırılır. Buna diversifikasiya 
artımı  deyilir.  Diversifikasiya  artımı  imkanları  sahə  daxi-
lində  müəssisənin  məhsul  satışını  artırmaq  imkanları 
olduğu  hallarda  və  ya  bu  sahədə  hüdudlardan  kənarda 
artımın  daha  cazibədar  olduğu  zaman  özünü  doğruldur. 
Diversifikasiya artımı imkanlarının da üç növünü fərqlən-
dirirlər:  ümumi  mərkəzi  diversifikasiya  –  texniki  və  ya 

---

 
 
89 
marketinq  baxımından  müəssisənin  mövcud  əmtəələrinə 
oxşar  məlumatları  öz  nomenklaturasına  daxil  etmək 
deməkdir: üfüqi diversifikasiya – hazırkı dövrdə buraxılan 
əmtəələrlə heç bir əlaqəsi olmayan, lakin mövcud alıcıla-
rın marağına səbəb ola bilən məmulatların öz çeşidinə da-
xil  edilməsidir:  konqlomerat  diversifikasiya  –  nə  müəssi-
sənin tətbiq etdiyi texnologiyaya heç bir aidiyyatı olmayan 
məmulatların öz çeşidinə daxil edilməsini nəzərdə tutur.