Dərslik «Çİnar-çAP»

§1. Təlim motivlori
Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünəmoxsus xüsusiyyət-lərlə tozahiir edirlor. Bu cohoti nozoro alsaq, biz onlan foaliyyotin növlərinə görə: oyun, tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik.

Tolim motivlorini adoton idrak motivlori vo so­sial motivlor olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər. Əgər şagirdin fəallığı ayrı-ayrı fonlorin (Azorbaycan dili, riyaziyyat, ta-rix, kimya vo s.) todrisi prosesindo öyrənilən obyektləro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlərindon danışırlar. İdrak motivlərinin aşağıdakı növləri vardır:

1. 
   Geniş idrak motivlori (şagird biitiin fonlordə yeni faktlar, no­zori mosələlor, deduktiv noticələr vo s. ilə maraqlanır).
   
2. 
   Tədris-idrak motivlori (şagirddə bir vo ya bir песо fənno ma-raq omolo golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronməyə başla-yır).
   
3. 
   Özünütohsil motivlori (şagird maraqlandığı fənlor üzrə müs-təqil surotdo yeni biliklor oldo etməyə başlayır).
   

Əgər tolim prosesindo şagirdin fəallığı başqa adamlarla müna-sibət sahəsinə yönəlirsə, bu zaman sosial motivlor forqlondirilir. Onları da üç növə bölürlor:

1. Geniş sosial motivlor (şagird Votono. comiyyotə faydalı ol-

maq, öz şagird borcunu ycrino yctinnok üçün əla və yaxşı qiymot-
lorlo oxumağa soy göstərir).

2. Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlə, mövqe motivlori

deyirlər (şagird aüodə və moktəbdə yaxşı mövqe tutmaq üçün əla-çı olmağa çalışır).

3. Sosial eməkdaşlıq motiviərı (şagird özünün miiollimlər və sinif yoldaşları ilə münasibətlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır). ,

Bir sira hallarda şagirdlordə yaradıcıhq motivlori do özünü göstərir. Bu zaman tolim motivlorinin xarakteri tədricən dəyişir, onlarda ya^radıcılıq üçün səciyyəvi cohotlor osas yer tumağa başla-yır. Bundan başqa nozoro almaq lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar fordiyyətçilik, hotta eqoist istiqamoto malik ola bilor. Bu о demokdir ki, şagirdin miioy­yon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun şoxsiyyətini xarakterizo etmok üçün kifayot deyildir, şəxsiyyətin istiqamotini tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyətini aydınlaşdır-maq lazimdir.

Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ə z in u n v ə formasına (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor.

Motivlorin məzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir:

1. 
   Təlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi.
   
2. 
   Motivin feaüığı - tolim şagird üçün şəxsi mona kosb ctdik-do, motiv foal xarakter daşıyır; о, soy ilo oxumağa başlayır. Əks halda motiv tolimin gedişino real tosir göstərmir.
   
3. 
   Motivlorin iimumi strukturunda motivin yeri: osas, apanci motiv özürıün istiqamətindən (kollcktivçi vo eqoist xarakter dasi-masından) asılı olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir.
   
4. 
   Motivin müstəqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin formalaşması vo inkişafı proscsino motivasiya dcyilir. Ən ünıumi şəkildo burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu və ya digor motiv şagirdin özünün foaliyyotindo, daxili proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird, obrazlı şəkıldə desok, öz qolbinın hökmii ılə foaliyyoto başlayır; b) motiv yalnız yaşlıların kömoyı şo-raitində, xarici (zahiri) proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird başqa adamlann - müollimlərin və valideynlərin təhriki ilə işo baş-layır. Bu iki cohətin fərqləndirilməsi psixoloji cohotdon xüsusilə zəmrıdir. Əgor yaşlıların nəzarəti olmadan miivafiq motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki, homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa-
   

148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino for­mal miinasibət göstərir.

5. 
   Motivlorin dorkoluntna soviyyosi. Motivlorin dork olunma-sınm özünoməxsus çotinlikleri vardir. Bu, hor şeydən ovvol, onda ifado olunur ki, moktob yaşı dövründo dork olunmayan tohriklor cox vaxt sosial cohotdon əhəmiyyətli olan motivlorin aydin dork olunmasına monfi tosir göstərir. Müəllim bu cohətə həmişə diqqot yetirməli, şagirdlərin osas, sosial cohotdon vacib motivlori dork et­mosi üçün şərait yaratmalıdır. Bir çox hallarda iso. şagirdlər özlə-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlot-mok iiciin ciirbociir bohanolor uydururlar. Bir sira hallarda iso sa-doco olaraq bu, psixoloji müdafıə xarakteri daşıyır: şagird miixtolif bohanolor göstormoklə horokotlorino haqq qazandırır, öz sohvlori-ni şəraitlə əlaqələndirir (işıq sönməsəydi, tapşırıqlan edocəkdim. qonaq gəldi, yazı işini yaza bilmədim və s.) Müəllim şagirdin öz foaliyyot vo davranış motivlorini песо əsaslandırmasını, yoni öz hərokot vo əməllorinin səbəblərini rasional surotdo песо izah etməsini öyrənməli, onlan tohlil edib əməli nəticə-lor çıxanrıalıdır.
   
6. 
   Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplərinə, todris fənləri-пө və tədris tapşırıqlarına şamil edilmosi: bir halda şagird biitiin fənlərlə eyni dərəcədə maraqlanır, başqa bir halda iso bir vo ya iki fonlə xüsusi maraqlanır, digor fonlər ilo kifayot qədor maraqlan-mır.
   

Motivlor özlərinin formalarına görə də fərqlənirlər. Motivlorin dinamik xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir:

1.