Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 2. Motivlər və şüur
Şüuru çox vaxt intellektlə eyniləşdirirlər. Məşhur sovet psixo­loqu L.S.Vıqotski əsaslı surotdo sübut ctdi ki, şiiur afiektiv (hisslər) vo intellektual proseslərin vəhdətindən ibarotdir. О, bu cohoti ifa-də etmok üçün «әһ о m i у у о t» anlayışından istifado ctdi.

Hor bir cisim vo hadisənin öz ohomiyyoti vardir. Şcylərin oho­miyyoti ictimai-tarixi tocriibonin mohsuludur, onlar obyektiv xa­rakter daşıyır, muxtəlif anlayışlarda, ümumiləşmiş obrazlarda, sosi­al normalarda vo s. tosbit olunur. Şeylorin ohomiyyoti insanin ho­yat vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo tolim prosesindo monimsonilir vo fordi şüurun malına (sərvətinə) çevrilir. L.S. Vi-qotskinin fikrinco, motivlərlə şüurun qarşılıqlı əlaqəsini izah ctmək üçün təkcə cisim vo hadisolorin əhəmiyyətinin aydınlaşdırılması kifayot deyildir. Bunun iiçiin: a) oks olunan cisim vo hadisolorin dork olunan obyektiv ohomiyyotini vo b) onlann subyektiv cohot-lorini, yoni subyekt iiciin ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desək, şeylorin subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlədilmiş» planıdır.

Beloliklo do «ohəmiyyət» anlayışı psixologiyada iki (obyektiv vo subyektiv) monada işlənməyə başladı. Bunun evristik ohomiyyoti böyük idi. Şcylərin obyektiv vo subyektiv ohomiyyoti-nin fərqləndirilməsi şəxsiyyətin motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo eyni bir tcrminin -ohomiyyot temiininin iki monada işlənilməsi, mahiyyot etibarilo ikiloşmosi bu zaman miioyyon çətinliklər yaradırdı. Məşhur sovet psixoloqu A. N. Lcontyev bu cohoti nozoro alaraq şeylərin subyekt iiciin ohomiyyotini yeni terminlo - şoxsi (şoxsiyyəto moxsus) mona termini ilo ifado etdi. Miiasir sovet psixologiyasinda «şüurun şahi-di» (L. S. Viqotski) kimi «şəxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur.

Əgər hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şəxsi топа kosb

150 cdirso, bu, psixoloji baximdan о demokdir ki, homin şey, iş şəxsiy-yot iiciin hoyati ohomiyyoto malikdir. onun on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo bağlıdır.

A.N.Leontyevin fikrinco, şəxsi mona subyektin xalis hoyati münasibətlərini bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır.

Şəxsi mənanın əmələ gəlməsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki funksiyasına: təhrikctmə vo istiqamətlondirmə funksiyasına yeni bir funksiya - yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mənalandırma funksiyasi olavo olunur.

Cisim vo hadisolorin ohomiyyoti ilo onlann şəxsi mənası bir sira miihiim xüsusiyyətlərə görə bir-birindən forqlonirlor. Birinci-si, şəxsi mona noinki dork olunmuş formada, hom do çox vaxt dork cdilməmiş formada mövcud olur. İkincisi, şəxsi mənanın omolo gəlməsinə bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz vasitosilo tosir göstərmək miimkiin deyildir (şəxsiyyəti öyrotmirlor, onu torbiyo edirlor). Üçüncüsü, şeylorin ohomiyyotindon forqli olaraq şoxsi mona öz-özünə, obyektiv surotdo mövcud deyildir. Onlar miioyyon bir foaliyyot daxilindo omolo golir vo öz-özlüyündə fəaliyyətdən, özlərinin hoyati kontekstindən konarda öyronilə bilməz. Şəxsi mo­na şeylərin ohomiyyotini obyektiv aləmin rcallığı ilo deyil, subyek­tin şoxsi həyatının reallığı, başqa sözlə, motivlori ilə əlaqələndirir, bununla da şüura ehtiraslılıq boxş edir. Şəxsi mona ilə şeylərin ob­yektiv surotdo qəbul cdilmiş ohomiyyoti arasındakı forqlorin psixo­loji mahiyyotini A.N.Leontyev Leybnitsin aşağıdakı sərrast aforiz-mi ilo belo izah edir: «...Əgor həndosə do əxlaq kimi bizim ehtiras-larımız və mənafeyimizo zidd gəlsəydi, biz ona qarşı çıxar, Evklid və Arximedin bütün sübutlannın əksinə olaraq onun qaydalarını pozardıq».

Bcləliklo, şeylərin ohomiyyoti fordi şüur sistemindo psixoloji-ləşir, yəni şəxsi mona kosb edir. Bu prosesdə motivasiyanın funksi­yasi obyektiv şəraitin subyekt üçün hoyati ohomiyyotini qiymətlən-dirməkdən, ona şəxsi топа vennəkdən ibarotdir. Şoxsi monanın formalaşması mürəkkəb və çoxcohətlidir, Bir sira hallarda şcylorin ohomiyyoti ilo onlann subyekt iiçün şəxsi mənası uyğun gəldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gəlmir, hotta bir-birilə ziddiy-yət təşkil cdirlor. Şəxsi mona ohomiyyoti kosb edon motivlor foa­liyyot prosesindo dork olunduqca şüurlu moqsodo cevrilir vo foa­liyyotin obyektiv montiqino tabe olurlar.

Şəxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır.

151

Lakin onun biitiin xiisusiyyotlorini tokco tolobatlarla izah etmok mümkün deyildir. İnsan şüurunun daxili strukturunda şeylərin oho­miyyoti vo monası arasındakı nisbət dəyişdikcə, yeni, daha yiiksok motivlor omolo golir. İnsanın öz tələbatlarına münasibəti dəyişilir. Onlann özlərinin mənalandırılması prosesi başlayır. Bu baximdan insanin ictimai miinasibotlor sistemindoki yen vo onun sosial möv-qeyi miioyyonedici ohomiyyoto malikdir. insanin sosial mövqeyi-nin dəyişilməsi ilo onun miinasibotlorinin xarakter vo foaliyyotinin mozmunu dəyişilir, bu iso öz növbəsində cisim vo hadisolorin onun üçiin şəxsi mənasının dəyişilməsi ilo noticolonir.