Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"İsrailin özünə haram etdiklərindən başqa." Bu cümlə az

əvvəl işarə etdiyimiz "təam"dan (yeməkdən) istisnadır. "Tövrat

endirilmədən əvvəl..." ifadəsi isə ilk cümlədəki "kane=idi" hərəkətiylə

elin idilidir. Buna görə belə bir məna əldə edirik: Tövrat enmədən

əvvəl İsrailin özünə haram etdiklərindən başqa, Allah

İsrailoğullarına heç bir yeməyi haram etməmişdi.

"Də ki: "Bu halda əgər doğrusansanıq, Tövratı gətirin də onu oxuyun."

ifadəsi, onların Tövratdan əvvəl bütün yeməklərin özlərinə halal

olduğunu inkar etdiklərini göstərir. Ayrıca: "Heç bir ayəs(n)i

neshetmez və unutdurmarıq." (Bəqərə, 106) ayəsinin təfsiri çərçivəsində

vurğuladığımız kimi, ilahi şəriətlərdə nəsh hadisəsini inkar edişləri,

bunu qeyri-mümkün görmələri də buna bağlı bir dəlildir. Təbii

olaraq: "Yəhudilərin etdikləri zülm... bu səbəbdən özlərinə

halal qılınmış gözəl şeyləri onlara haram etdik." (Nisa, 160) ayəsinin

işarə etdiyi vəziyyəti də inkar edirdilər.

Bir sonrakı ayədə iştirak edən: "Də ki: "Allah doğru söylədi.

Elə isə Allahı bir tanıyanlar olaraq İbrahimin dininə yatıl." ifadəsi

göstərir ki, onlar bu inkarçı tutumlarını -bütün yeməklərin

Tövratdan əvvəl özlərinə halal oluşunu, haram qılınmanın onlar

tərəfindən işlənən zülm səbəbindən haramın halalı neshedişi şəklində

reallaşdığını en-qar/qazanc edişlərini- Müsəlmanların içlərinə şübhə

atma vəsiləsi olaraq istifadə edirdilər. Rəsulullahın (s. a. a) Allah'

ın xəbər verməsi üzərinə öz dininin İbrahimin hanif dini olduğunu

söyləməsini rədd edirdilər. İb-rahimin müsbət və mənfi

həddindən artıqlıqlara (ifrat və təfritə) yer verməyən fitrətlə barışıq dini yəni.

Bu necə düşünülə bilər? Halbuki onlar, "İbrahim Tövrat şəriətinə bağlı

bir Yəhudi idi." deyirdilər. Bu halda, Peyğəmbərin dini İbrahimin

dinidirsə, Tövratın haram saydığı bir şeyin halallığını ehtiva etməsi necə

mümkün ola bilər? Halbuki, nəsh caiz deyil.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................289

Bundan da aydın olur ki, ayənin hədəfi Yəhudilərin yaydıqları

quş-kuları aradan qaldırmaqdır: "Yəhudilər: "Allahın əli möhkəmdir." dedilər."

(Maidə, 64) "Dedilər ki: "Saylı günlərin xaricində, atəş əsla bizə

dəyməyəcək." (Bəqərə, 80) "Dedilər ki: "Bizim ürəklərimiz örtülüdür."

(Bəqərə, 88) ayələrində olduğu kimi, burada Quranın kənardan

bəri uygu-ladığı bir üsulu xaricində, ayənin onların dilindən şübhələrini

zikr etməməsi; yenə, bir neçə ayə sonra: "Də ki: "Ey kitab əhli...

nə deyə iman edənləri Allah yolundan saxlayırsınız?... Ey

iman edənlər, e-ğer özlərinə kitab verilənlərdən hər hansı bir

qrupa boyun əyəcək olsanız, sizi imanınızdan sonra təkrar küfrə

çevirərlər." (Al/götürü İmran, 99-100) ayələrindəki kimi ümumi bir qiymətləndirmənin

edilməsi; bütün bunlar açıqca göstərir ki söz

mövzusu şübhəni, Yəhudilər, Re-sulullaha (s. a. a) qarşı deyil, qarşılaşdıqları,

danışdıqları möminlərə qarşı dilə gətirirdilər.

Yəhudilərin zehinləri bulandırma məqsədli şübhələri xülasəylə belə idi:

Doğru şifahi/sözlü bir Peyğəmbər necə nesihten söz edə bilər? Uca

Allahın işlədikləri zülmdən ötəri

İsrailoğullarına gözəl şeyləri

haram etdiyini söyləyə bilər? Bu isə, əvvəldən halal olan bir şeyə

bağlı hökmün neshedilmesidir. Allah baxımından belə bir şey caiz

deyil. Haram olan daim haramdır. Allahın hökmünün dəyişməsinə

imkan yoxdur.

Allahın yol göstəriciliyi ilə Peyğəmbərimizin (s. a. a) buna verdiyi

cavab bu olmuşdur: Tövrat, enişindən əvvəl bütün yeməklərin

halal ol-duğunu ifadə edir. Əgər söylədiklərinizdə səmimi sinizsə

Tövratı gətirin də oxuyun. Mövzuyla əlaqədar ayənin ifadəsidir bu:

"...İsrailoğullarına bü idin yeməklər halal idi... əgər doğrusansanıq."

Əgər Tövratı gətirib oxumaqdan qaçınsanız, bu halda Allah

adına yalan danışan böhtançılar olduğunuzu, zalımlar olduğunuzu

qəbul edin. Bu ifadə də buna işarə edir: "Kim... böhtan düzsə...

zalım olanlar."

Bundan da aydın olur ki, mənim təqdim etdiyim mesaj, etdiyim

çağırış doğrudur. Elə isə mənim dinimə yatıl. O, İbrahimin hanif

290........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

tək ilaha qulluq təqdim etməyi əsas alan/sahə dinidir. Bu ifadədə də buna

işarə edilir: "Artıq İbrahimin dininə yatıl..."

Ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq təfsir alimləri fərqli şərhlərdə

ol/tapılmışlar. Lakin hamısı, ayənin, Yəhudilər tərəfindən

daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi nəsh mövzusuyla əlaqədar olaraq ortaya

atılan xüsuslara cavab xüsusiyyətində olduğunu ifadə etmişlər.

Mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya atılan ən maraqlı görüşsə budur: "A-

çat, Yəhudilər tərəfindən nesih mövzusuyla əlaqədar olaraq ortaya atılan

şübhələrə cavab xüsusiyyətindədir. Şübhənin mahiyyəti bu idi: Yəhudilər

deyirdilər ki: Ey Məhəmməd, əgər sən iddia etdiyin kimi, İbrahimin

və ondan sonrakı peyğəmbərlərin dini üzrəsənsə, necə olur

də ona və ondan sonrakı peyğəmbərlərə haram qılınan dəvə

əti kimi şeyləri halal saya bilirsən? Lakin sən onlara haram olan

bir şeyi mübah saydın. Dolaysıyla onları təsdiq etdiyini, din nöqtəsində

onlarla uyğunlaşdığını id idiyə edə bilməzsən. İbrahimə özünü nisbət

edərək "Mən, ona sizdən daha yaxınım" deyə bilməzsən.

Uca Allahın buna bağlı verdiyi cavabın özü budur: Bütün yeməklər

bütün insanlara, bu vaxt İsrailoğullarına halal idi. Ancaq

İsrail-oğulları işlədikləri bəzi günahlardan və pisliklərdən ötəri

bəzi

şeyləri özlərinə haram etdilər. Uca Allah bu xüsusa belə

işarə edir: "Yəhudilərin etdikləri zülm səbəbiylə... əvvəllər

özlərinə halal qılınmış gözəl şeyləri onlara haram etdik." (Ni

sa, 160)

Bu halda, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən "İsrail" sözüylə

nəzərdə tutulanlar "İsrail xalqı"dır. Necə ki Yəhudilər özlərinə "İsrail"

deyərlər. Bu səbəbdən yalnız Yaqub nəzərdə tutulmamışdır. Onların

bəzi

şeyləri özlərinə haram etmələrinin mənas(n)ı da budur: Onlar

zülm işlədilər, pislik etdilər, bu da bəzi gözəl şeylərin özlərinə

haram qılınmasına səbəb oldu.

"Tövrat endirilmədən əvvəl." ifadəsi "İsrailin özünə haram

etdikləri..." ifadəsiylə elin idilidir. Əgər "İsrail"dən məqsəd Yaqub

olsaydı, "Tövrat endirilmədən əvvəl..." ifadəsi yersiz, mənasız və

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................291

məqsədsiz olaraq cümlə içində iştirak etmiş olacaqdı. Çünki Yaqubun

Tövratın enişindən uzun zaman əvvəl yaşadığı açıq-aşkar bir gerçəkdir.

Bu səbəbdən belə bir məzmunda ondan danışmanın mənas(n)ı yoxdur."

Yuxarıda fikirlərinə yer verdiyimiz təfsir məlumatın qiymətləndirmə-

lerinin özü budur. Bir başqası da bənzəri şeylər söyləmişdir.

Bu fərqlə ki, İsrailoğullarının bəzi

şeyləri özlərinə haram etmələrinin

mənas(n)ı, onların bunu özbaşlarına və Allah tərəfindən

bəzi peyğəmbərlərə endirilən hər hansı bir vəhyə söykən/dözmədən

qanuni olaraq qadağan etmiş olmalarıdır. Necə ki uca Allahın kitabında

ifadə etdiyi kimi cahiliyyə Ərəbləri də belə edirdilər.

Bu təfsirçilərin hamısı, mütəxəssislər tərəfindən xoş qarşılanmayan bir sıra

məcbur etmələr içinə girmişlər və sözü, təbii axışından sapdırmışlar.

Aslında onları bu nəticəyə aparan şey, "Tövrat endirilmədən

əvvəl" ifadəsini: "İsrailin özünə haram etdikləri" ifadəsiylə elin idili

görmələridir. Halbuki ifadə, ayənin başında iştirak edən: "halal idi"

ifadəsiylə elin idilidir. "Haram etdiklərindən başqa..." ifadəsi isə

istisnas(n)ı mu'tarıza (mötərizə açma xüsusiyyətli istisna) mövqesindədir.

Buradan da aydın olur ki, "İsrail" sözünü "İsrailoğulları" an-

lamına al/götürmək gərəksizdir. Söz mövzusu iki təfsirçisə, ancaq bu

mənada istifadə edilməsi vəziyyətində ayənin mənasının dəqiqlik qazanacağını

vehmetmişlərdir.

Ayrıca, hərçənd "İsrail"in mütləq olaraq istifadə edilməsi vəziyyətində

"His-railoğulları" şəklində qəbul edilməsi normaldır. Çünki Ərəblər

Bəkr, Tağ-lib, Nizar və Adnan deyərdilər və bununla, Bekroğullarını,

Tağliboğulla-rını, Nizaroğullarını və Adnan oğullarını nəzərdə tutardılar.

Ancaq "İsrail-oğulları" ilə əlaqədar olaraq, Quranın endiyi müddətdə Ərəblər

arasında böylə bir istifadə vərdişi yox idi. Ayrıca, Quran da

bu sözlə əlaqədar olaraq belə bir istifadəyə (söz mövzusu iki təfsirçinin

bu ayələ əlaqədar iddialarını bir tərəfə buraxsaq) heç bir yerdə

müraciət etmiş deyil.

Qaldı ki, Qurani Kərimdə "İsrailoğulları" deyimi təxminən olaraq

qırx yerdə keçməkdədir. Bunlardan biri də təfsirini təqdim etdiyi

292........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

banan bu a-çatdır: "İsrailin özlərinə haram etdiklərindən başqa,

İsrailoğullarına bütün yeməklər halal idi." Ayədəki bu iki yer/yeyər arasında

nə fərq var? Çünki başlanğıcda Yəhudilərdən "İsrailoğulları"

deyə danışılır, ardından -iddialarına görə- "İsrail" deyə danışılır.

Qaldı ki, belə bir istifadənin qarışdırılmağa uyğun bir yerdə söz

mövzusu olduğu da çox açıqdır. Bunun yanında, ədədləri böyük bir

yekunu tutan təfsirçilər, bundan Yaqubu anlamışlar, oğullarını

deyil...

Bu ifadəylə "Yaqub"un nəzərdə tutulduğunun ən gözəl şahidi, "ələ

nefsi-hi=kendine" ifadəsidir. Burada tək çatıl əvəzliyi "İsrail"ə çevirilmişdir.

Əgər məqsəd İsrailoğulları olsaydı, Ərəb ədəbiyyatı

qaydalarına görə dişil-tekil (ələ nefsiha) ya da çoxluq-çatıl əvəzliyinin

(ələ nefsihim) istifadə edilməsi lazım idi.

"Də ki: "Bu halda əgər doğrusansanıq, Tövratı gətirin də onu

oxuyun." Ta ki, iki qrupdan hansının haqq üzrə olduğu ortaya

çıxsın. Mənmi, sizmi?... Bu, uca Allah tərəfindən Peyğəmbərinə

təlqin edilən bir cavabdır.

(Al/götürü İmran / 94) "Artıq bundan sonra kim Allaha qarşı yalan uydurub

böhtan düzsə, işdə onlar, zalım olanlardır." İfadənin axışından aydın olduğu qədəriylə

bu, uca Allahın Peyğəmbərinə xitab olaraq söylədiyi bir sözdür. Bu

vəziyyətdə, Peyğəmbərimizin könülünün xoş tutulmasının məqsəd qoyulduğu

aydın olur. Deyilir ki: Sənin düşmənlərin olan Yəhudilər, bu

şərhdən sonra zalımlardırlar. Çünki Allaha qarşı yalan böhtanda

ol/tapılırlar. Ayrıca, bilvasitə olaraq Yəhudilərə də bir etiraz yönəldilir.

Bu baxımdan ifadənin bir kinayə xüsusiyyətində olduğunu da

söyləyə bilərik.

İfadənin, Peyğəmbərimizin (s. a. a) sözlərinin davamı olması ehtimalını

isə, "min gözəl zalike=bundan sonra" sözündəki işarə əvəzliyinin

tək olması səbəbindən ayənin zahiri dəstəklənilməməkdədir.

Bu baxımdan da cümlənin kinayə xüsusiyyəti diqqətə çarpanlaşır və məğlub rəqib

görməzlikdən gəlinir. Ki söz, onun nezdində də bir növ qəbul

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................293

görsün. Uca Al-lahın bu sözü buna bağlı bir nümunədir: "Həqiqətən

ya biz, ya da siz hərhalda bir hidayət üzrəyik və ya açıq-aşkar bir

pozğunluqda." (Səba', 24) Bu səbəbdən "zalike=bu" əvəzliyi ilə şərh

və dəlilə işarə edilir.

Böhtan atan kimsə, hər vəziyyətdə zalım olmasına qarşı "bundan

sonra" deyilməsinin səbəbinə gəlincə; bunun səbəbi, deyildiyi

kimi, zülmün ancaq konkret bir şərhdən sonra reallaşmasıdır.

"İşdə onlar, zalım olanlardır." ifadəsindəki məhdudlaşdırma,

hər vəziyyətdə (istər bu Allahın sözü olsun, istər peyğəmbərin sözünün

davamı olsun) ürək sənəti çərçivəsindən bir münhasır etmə

nümunəsidir. [Onların etdiklərini yalnız zülm olaraq xarakterizə etmə

yerinə, mübaliğə sənətinə uyğun olaraq zülm onların etdiklərinə

məhdud qılınmış və zalımlar onlarla sərhədli olaraq göstərilmiş və:

"İşdə onlar, zalım olanlardır." deyilmişdir.]

(Al/götürü İmran / 95) "Də ki: "Allah doğru söylədi. Elə isə Allahı bir

tanıyanlar olaraq İbrahimin dininə yatıl..." Sizə xəbər verdiyim və sizi

çağırdığım xüsusla əlaqədar olaraq haqq məndən yana olduğuna görə, mənim dinimə

yatıl. Dəvə əti kimi Allahın halal etdiyi gözəl şeyləri halal kılışımı

təsdiqləyin. Onların sizə haram qılınmış olması, Allahın xəbər verdiyi

kimi zülmünüzdən və haqsızlığınızdan ötəri verilmiş bir cəza idi.

Bu halda: "yatıl..." şəklindəki ifadə, öz dininə uyğun gəlilməsinə

bağlı bir kinayədir. Onun şəxsən zikr edilməməsinin səbəbi, onların

İbrahimin dinini qəbul edir olmalarıdır. Bununla, çağırdığı dinin

Allahın birliyini əsas alan/sahə fitri bir din olduğuna işarə edilir.

Çünki fitrət, insanın et/ət və digər ruzilər baxımından gözəl və təmiz

şeyləri yeməsinə maneə meydana gətirməz.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi

rəvayət edilər: "İsrail [Yaqub] dəvə əti yediyi zaman narahat olar

və böğrü ağrıyardı. Bunun üzərinə dəvə ətini özünə haram etdi. Bu

294........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

vəziyyət Tövratın enişindən əvvəl idi. Tövrat endikdən sonra (Musa)

dəvə e idini haram etmədi, amma yemədi də." (əl-Kafi, c. 5, s. 306, h: 9;

Təfsir-ul Aya-şi, c. 1, s. 184, Tahran nəşr/təzyiqi.)

Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir rəvayət də Əhli Sünnə kanalların tərəfindən

köçürülmüşdür. Rəvayətdə keçən "dəvə ətini haram etmədi,

amma yemədi də" sözündəki iki əvəzlik Musaya dönükdür. Çünki

mövqe bunu tələb edir. [İsrail o zaman yaşamırdı.] Dolaysıyla

nəzərdə tutulan məna şöylə olar: "Musa onu haram etmədi, amma yemədi

də." "Yemədi" mənasını verən "lem ye'kul" sözünün tef'il

qəlibindən törəmiş olması da (lem yuekkil) mümkündür. Bu səbəbdən

"Yemədi, digərinə də yedirtme idi." mənasını verər. Çünki et/ət-Tac

adlı əsərdə, bu sözün "Tef'il" ka-lıbıyla birlikdəliyi ifadə edən

"Mufaele" qəlibinin eyni mənas(n)ı ifadə etdikləri ifadə edilir (yəni

özü başqasıyla birlikdə onu yemədi).

--------------------------

[YUXARI GIT]