İbn hübeyre, ebû HÂLİD 6 Bibliyografya : 7

İBN MÂLİK el-HAMMÂDÎ

(470/1077) Yemen İsmâilîtiği'ne dair Keşfü esrâri'I-Bâtınîyye adlı eserin müellifi.¹⁰⁴³

İBN MÂLİK et-TÂÎ

Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî (ö. 672/1274)

el-EIfîyye adlı eseriyle tanınan aramer, sözlük ve kıraat âlimi.

600'de (1204) Kurtuba (Cordoba) civa­rındaki Ceyyân'da (Jean) dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda doğum tarihi olarak598 (1202), 601 (1205) ve 602 (1206) yılları da verilmektedir. İspanya'nın fethinden sonra Kurtuba, İşbîliye (Sevilla) ve Mürsi-ye (Murcia) bölgelerine yerleşen kabi­lesine mensup olduğu için Tâî nisbesiyle anılır. İbn Mâlik Ceyyân'da Sabit b. Hıyar, Ebû Rezîn el-Külâî. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Nüvvâr ve Muhammed el-Merşânî gibi âlimlerden dil ve kıraat dersleri aldı. Bir süre Ebû Ali Şelevbîn'in dil derslerini din­ledi. Endülüs'teki siyasî istikrarsızlık ve sosyal çalkantılar sebebiyle otuz yaşların­da Kuzey Afrika'ya göç eden İbn Mâlik da­ha sonra hacca gitti. Dönüşte Dımaşk'a uğradı ve burada muhaddis Ebü'l-Hasan Alemüddin es-Sehâvî, Ebü'1-Fazl Müker-rem ve Ebû Sâdık Hasan b. Sabbâh'ın derslerine katıldı. Bu sırada Dımaşk'ta bulunan dil âlimi Cemâleddin İbnü'l-Hâ-cib'den de İstifade etti. Ardından gittiği Halep'te Ebü'l-Bekâ İbn Yaîş ile öğrencisi İbn Amrûn'un derslerinde bulundu.

İbn Mâlik, öğrenimini tamamladıktan sonra Halep'te Sultâniyye ve Âdiliyye medreselerinde dil ve kıraat dersleri ver­di. Bu dersleri gittiği Hama'da da sürdür­dü. Bir müddet sonra Dımaşk'a dönerek buraya yerleşti. Endülüs'ten gelen âlim­ler gibi Mâliki iken Şafiî mezhebine geçen İbn Mâlik, hayatının sonuna kadar dil ve kıraat dersleri vermeye ve eser yazmaya devam etti. Birçok eserini şerheden ve İbnü'n-Nâzım diye tanınan oğlu Bedred-din Muhammed İle Bedreddin İbn Cemâa, fıkıh âlimi Ebû Zekeriyyâ en-Nevevî, hadis âlimi Ebü'l-Hüseyin Ali b. Muhammed el-Yûnînî ve şair Bahâeddin İbnü'n-Nehhâs öğrencileri arasında zikredilebilir. 12 Şa­ban 672'de (21 Şubat 1274) Dımaşk'ta ve­fat etti ve Kâsiyûn dağının eteklerindeki mezarlığa defnedildi. Öğrencisi Bahâed­din İbnü'n-Nehhâs el-Halebî ile Şerefed-din el-Hasnî onun hakkında mersiyeler kaleme almışlardır.¹⁰⁴⁴

Arap dilinin inceliklerine vâkıf olmak hu­susunda büyük gayret sarfeden İbn şöhreti Sîbeveyhİ'yi aşmış büyük bir dil âlimidir. Arap dili ve grameri yanında lü­gat ve kıraat ilminde de otorite sayılırdı. Gramer ve lugata dair meselelerde zik­rettiği örnek beyitler âlimlerin takdirini kazanmıştır. Gramer meselelerinde Kur-'an'dan sonra hadisleri ilk defa yoğun ve sistemli bir şekilde örnek olarak kullanma­sı Arap gramerinde yeni bir çığırın açılmasına vesile olmuştur.¹⁰⁴⁵ İbn Mâlik'ten önce gramer kuralları anlatılırken Kur'an'dan ve 150 (767) yılından önce yazılan şiirler­den örnek veriliyor, hadisler örnek olarak kullanılmıyordu. Öte yandan İbn Mâlik, karmaşık gramer meselelerini sade bir dille anlatarak Arap gramerinin öğreti­minde büyük kolaylık sağlamıştır. Aynı zamanda şair olan İbn Mâlik, gramer ve lugata dair çok sayıda didaktik manzume kaleme almıştır. Basra ve Küfe dil mek­teplerinden etkilenmekle birlikte bunla­ra bağlı kalmamış, zaman zaman birine veya her ikisine muhalefet ettiği gibi ba-zan iki mektebin görüşlerini uzlaştırmış, bazan her ikisinde de olmayan görüşler ileri sürmüştür.

Eserleri.

A) Gramer.

1. Teshîlü'1-Fevâ^id ve tekmîlü'l-Maköşıd. Müellifin el-Fevâ'id ve el-Mokâşıd adlı eserleri­nin sade bir dille genişletilmiş şeklidir.¹⁰⁴⁶ Eser üzerine başta müellifin şerhi olmak üzere otuz kadar şerh yazılmıştır. Bunların en meşhuru İbn Akil'in el-Müsâ'id calâ Tes-hîH'l-Fevâıid.¹⁰⁴⁷ Abdülfettâh Ebü'l-Fü-tûh İbrahim, el-Mesâ'ilü'1-hilâfiyye ve 'alâkatühâ bi'l-lehecâti'l-%rabiyye tî Kitabi't-Teshîl li'bn Mâlik adlı kitabın­da (Kahire 1990) eserdeki ihtilaflı mese­lelerin Arap lehçeleriyle ilgisini incelemiş­tir.

2. Şerhu't-Teshil. Bir önceki eserin şerhidir. ¹⁰⁴⁸

3. el-K6fiyetü'ş-Şâfiye. İbnü'l-Hâ-cib'in el-Kâtiye ve eş-Şâfiye adlı eserle­rinden etkilenerek kaleme alınmış 2757 beyitlik bir urcûzedir (Kahire 1332/1914).

4. Şerhu'l-Kâfiyeti'ş-Şâtiye. ¹⁰⁴⁹

5. el-Eifiyye.¹⁰⁵⁰ eI-Kâfiyetü'ş-Şâtiye'n\n özetidir. İbn Mu'tî'nin ed-Dürretü'1-eHiyye tî CİJ-mi'l-'Ambiyye adlı eserinden esinlenile­rek nazmedilen eser Sİlvestre de Sacy ta­rafından Fransızca'ya çevrilerek metniyle birlikte yayımlanmış (Paris - London 1833), Enrico Vıtto tarafından İtalyanca'ya çev­rilip şerheditmiştir (Beyrut 1898). el-El-/iyye'nin çok sayıda neşri ¹⁰⁵¹ ve elliye yakın şerhi mevcuttur.

6. Lâmiyyetü'l-el'âl.¹⁰⁵² ei-£tfiyye'nin sarf kısmının zey­li olup 114 beyitten ibarettir.¹⁰⁵³ Kahire(1273), Fas(13!7) ve Tunus (1329) neşirleri de bulunan eser, müellifin oğlu Bedreddin Muham-med tarafından Şerhu Lûmiyyeti'l-ef'ûl adıyla şerhedi I mistir. ¹⁰⁵⁴

7. Vmdetü'l-hâfız ve cUd-deîü'1-lâhz. Nahve dair bir risale olup mü­ellifi tarafından şerhedilmiştir.¹⁰⁵⁵ Müellif ayrıca esere İkmâlü'l-'Umde adıyla bir tetimme yazdığı gibi bunu da şerhetmiştir.

8. Şevâhidü't-tavzîh ve't-taşhîh li-müşkilâti'l-CâmiH'ş-şahih. ¹⁰⁵⁶

9. el-Fevâ'idü'1-mahviyye fi'l-makâşıdi'n-nahviyye. ¹⁰⁵⁷

10. Mes'eletü tezkîri "karîb" fîkavlihîtecâlâ "înne rahmetallâhi karibün mine'l-muhsi-nîn. ¹⁰⁵⁸

11. îcâzü't-ta'rîf fi cilmi't-taşrif. ¹⁰⁵⁹

12. Taşrifü İbn Mâlik. ¹⁰⁶⁰

13. Tenbîhâtü İbn Mâlik. 'Umdetü'l-hâfız adlı eseri üzerine düş­tüğü notlardan ibarettir. ¹⁰⁶¹

14. Şerhu Tahrîri'1-haşâşa fî tey-sîri't-H ulaşa. Müellifin el-£zyye"si üze­rine kaleme aldığı bir eserdir.

15. el-Min-hâcü'1-celî iî şerhi Kânûni'l-Cezûîî. Ebû Mûsâ îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî'nin el-Mukaddime ¹⁰⁶² adıyla tanı­nan gramere dair eserinin şerhidir.¹⁰⁶³

B) Lügat.

1. Zikru me'ânî ebniyeti'l-esmâ'i'l-mevcûde fi'1-Mufaşşal. Zemah şerî'nin e1-Mui:aşşal'ında geçen isimlerin anlamlarını açıklayan bir eserdir.¹⁰⁶⁴

2. Tuh-fetü'l-mevdûd fi'1-makşûr ve'l-mem-dûd. 164 beyitlik bir manzume olup ¹⁰⁶⁵ müellifi tarafından şerhedilmiştir.

3. Şerhu'n-Nazmi'1-ev-cez ûmâ yühmez ve mâ lâ yühmez. Ka­side ii'1-mehmûz ve ğayrihâ adlı man­zumesinin şerhidir. ¹⁰⁶⁶

4. Risale (Man­zume) îîmâ verede mine'I-efâl bi'l- vâv ve'l-yö' (Kahire 1278, 1310).

5. Viîâku'l-mefhûm fi'htilâü'l-mekül ve'1-mersûm.¹⁰⁶⁷ Bir harfi ibdal gereği farklı olduğu halde aynı anlamı ifade eden kelimelere dairdir. ¹⁰⁶⁸

6. ei-İ'lâm bi-müşelleşi'1-kelâm. İlk harfinin üç değişik harekesine göre farklı anlam­lara gelen kelimelerle ilgili 2704 (veya 2755) beyitlik urcûzedir. İbn Mâlik'in Ha­lep'te nazmedip Selâhaddîn-i Eyyûbfnin torunu el-Melikü'n-Nâsır'a takdim ettiği eser Ahmed Emîneş-Şinkitî (Kahire 1329) ve Sa'd b. Hamdan el-Gâmidî (Cidde 1404/ 1984) tarafından neşredilmiştir.

7. îkmâ-lü'1-flâm bi-teşlîşi'i-kelâm. Bir önceki eserin mensur şeklidir. ¹⁰⁶⁹

8. el-EHâzü'l-muhtelifefi'l-mecâni'l-mü3-teliîe. ¹⁰⁷⁰

9. el-İHidâd fi'1-fark bey­ne 'z-za1 ve 'd-dâd. Altmış iki beyitlik bir manzumedir. Müellifin şerhiyle birlikte Hüseyin Tural ve Tâhâ Muhsin tarafından neşredilen esere (Necef 1391/1972) yine müellifi tarafından iki zeyil yazılmıştır. ¹⁰⁷¹

10. ei-İ'timâd ü nezâ^iri'z-zâ1 ve 'd-dâd. Otuz üç benzer kelimenin anlamlarını incele­yen bir risaledir.¹⁰⁷²

11. Fâ'itü nezâ'i-ri'z-zâ' ve 'd-dâd. Bir önceki eserin zey­lidir.¹⁰⁷³ Müellifin lugata dair Vifâku'l-isti'mâl ü'î-fcâm ve'1-ihmâl ile Kaside ii'1-mehmûz ve ğayrihâ ¹⁰⁷⁴ adlı iki eseri daha bulunmaktadır.

İbn Mâlik'in kaynaklarda geçen ve bir­çoğunun yazma nüshası mevcut olan di­ğer eserleri de şunlardır: el-Kaşidetü'd-Dâliyyetü'l-Mâlikİyye h'1-kua'ât, eî-Kaşidetü'l-Lâmiyye fi'1-kıra'ât, el-Mu-kaddimetü'l-Esediyye,¹⁰⁷⁵ en-Nüke-tü'n-nohviyye colâ Mukaddimeti İb-ni'l-Hâcib, el-Muvaşşal fî nazmi'1-Mu-faşşal ¹⁰⁷⁶ Sebkü'l-manzûm ve îekkü'l-mahtûm ¹⁰⁷⁷ Zavâbitu Za'âü'l-Kurân, el-Fark beyne'z-zâ3 ve'd-dâd, Kaside ü'1-esmâ^'l-Mtfenne-şe, Mesâ'il fi'n-nahv, el-İrşâd ü'i-iark beyne'z-zâ ve'd-dâd, Tuhietü'1-ihzâ* fi'1-fark beyne'd-dâd ve'z-zâ3. Risale fi'1-iştikak, Urcûze fi cümleti'l-kasem, Risale fî ba'zı'ş-şiyağ ve me'ânîhâ, eş-Şâfiye şerhu'l-Vâfiye, Sülâsiyyâtü'l-e/cdi, Ferdvâ fi'l-'Ambiyye, Urcûze fi't-tâ1 ve'ş-şâd, el-Lâmiyye fînazîreti Bâ-netSü'âd, Makşadü's-sâlik.¹⁰⁷⁸ Bazı kaynaklarda İbn Mâlik'e nisbet edilen Ki-tâbü'l-'Arûz oğlu Bedreddin İbn Mâlik'e aittir. Yine ona izafe edilen Nazmü'1-Kifâye fi'1-luğa adlı eser de İbnü'l-Ecdâbî'-nin Kjfâyefü'İ-müfeha/fiz'ının Muhammed el-Hûyî tarafından manzum hale getirilmiş şeklidir.

Bibliyografya :

İbn Mâlik et-Tâî. Vifâku't-mefhüm fi'hMâfı'l-mekül oe'l-mersûm (nşr. Bedrüzzamân Muham­med Şefî' en-Nîbâlî], Medine 1409/1989, neşre-denin girişi, s. 7-40; a.mlf.. Şerhu't-Teshîl (nşr. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedevi el-Mahtûn), Kahire 1410/1990, neşredenin gi­rişi, I, 10-70; a.mlf., İkmâlü'l-İ'lâm bi-teşlîşi'l-A:e/âm(nşr Sa'd b. Hamdan ei-Gâmidî), Cidde 1404/1984, neşredenin girişi, 1, 9-106; a.mlf.. el-Eifâzü'l-muhteiife fİ't-me'âni'l-mü'telife (nşr Muhammed Hasan Avvâd), Beyrut 1411/1991, neşredenin girişi, s. 9-98;a.e. (nşr. Necat Hasan Abdullah), Mekke 1991, neşredenin girişi, s. 7-20; a.mlf., Şerhu 'ümdeti'i-hâfız ue 'uddeti'i-/â/ız(nşr. Adnan Abdurrahman ed-Dûrî}, Bağ-dad 1397/1977, neşredenin girişi, I, 17-73; a.mlf., Şeuâhidii't-taüzîh ue't-taşhîh H-müşki-lâti't-Câmi'i'ş-şaMh (nşr Tâhâ Muhsin). Bağdad 1405/1985, neşredenin girişi, s. 10-44; a.mlf.. ei-İ'tidâd fı'l-fark beyne'z-zâ* ue'd-dâd(nşr. Hü­seyin Tural-Tâhâ Muhsin], Necef 1391/1972, neşredenlerin girişi, s. 13-24; a.mlf., Şerhu'l-Kâfıyeti'ş-Şâfiye{nşLAbdûimün']m Ahmed He-rîdî], Mekke 1402/1982, neşredenin girişi, !, 5-152; Kütübî. Feoâtü'l-Vefeyât, II, 284-285; Sa-fedî, el-Vâfî, 111, 359-364; Sübkî, Tabakât, s. 67-68; İbnü'l-Cezeri. Gâyetü'n-nihâye.ll, 180-181; İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü'z-zâhire, VII, 243-244; Süyûtî, Buğyetü'l-vııeât, I, 130-137;Taş-köprizâde, Miftâhu's-sa'âde, I, 136-138;Mak-kari, Nefhu'l-Üb, H 222-233; Keşfü'z-zunûn, I, 119, 144, 151-155, 205, 405-407, 412; II, 978, 1166, 1170, 1301, 1369, 1536, 1774, 1798, 1800, 1960; İbnü'1-İmâd. Şezerât, V, 339; Ser-kîs. Mu'cem, 1, 232-234; Brockelmann, GAL, I, 359-363; SuppL, I, 521-527; Hediyyetü't-'âri-fin,ll, 130;C. Zeydân.Âdâb(Dayf). 111,151-152; Şevki Dayf. el-Medârisü'n-nahuiyye, Kahire 1968, s. 309-317; Ömer Ferruh, Târlhu't-edeb, VI, 260-270; Abdülâl Salim Mekrem, ei-Medre-setü'n-nahuiyye fi Mışr ue'ş-Şâm fı'l-karney-ni's-sâbf ue'ş-şâmin mine'i-hicre, Beyrut 1410/ 1990, s. 146-274; Abdülmün'im Ahmed Herîdî. "Te'âruzü.'1-âr.â* fî nahvi İbn Mâlik", Mecelle-tü'l-Bahşi'i-'ilml ue'L-türâşi'l-İslâmİ, IV, Mekke 14Ql/1981,s. 181-193; Tâhâ Muhsin, "el-İstiş-hâdü'n-nahvî fî kitabi Şevâhidi't-Tavzîh ve't-taşhîhli'bn Mâlik", MMİlr., XXXV/1 (1984), s. 231-250; Moh. Ben Cheneb. İbn Mâlik", İA, V/ 2, s. 767-768; H. Fleisch. "ibn Mâlik", E/^ing.), 111,861-862; İnâyetullah Fâtihi Nejâd. "İbn Mâ­lik", DMBİ, IV, 567-571.