Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(5-7-2) İQTİSADİ HӘMKARLIQ TӘŞKLATI VӘ YA EKO

EKO təşkilatı regional iqtisadi qurumların bir nümunəsidir. Onun coğrafi əhatə dairəsi Iran, Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Pakistan və Türkiyəyə şamildir. Aşağıda adları çəkilən 10 ölkə EKO-ya üzvdür: Azərbaycan, Türkiyə, Iran, Türkmənistan, Özbəkistan, Tacikistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Әfqanıstan və Pakistan. Bu təşkilat dil cəhətdən 3 məntəqə dilinə—türk, fars və ordu dillərinə mənsub olur. Iran bu regionda coğrafi mövqeyinə görə mərkəzdə yerləşir və EKO-nun əsas mərkəzi mehvərini Iran, Türkiyə və Pakistan təşkil edirlər.

EKO, Iran Islam inqilabının qələbəsindən əvvəl regionda mövcud olmuş digər bir iqtisadi qurumun—”abadlaşdırma üçün məntəqə həmkarlıq təşkilatı”nın dəyişilmiş formasıdır. Həmin təşkilat Islam inqilabından sonra öz fəaliyyətini dayandırıb, daha sonra isə, başqa şəkildə və digər ad altında—EKO kimi işə başladı.

SENTO adı ilə məşhur olan hərbi-siyasi mahiyyətli və bir növ iqtisadi təşkilat sayılan digər qurum isə Soyuq Müharibə dövründə kommunizmin nüfuzunun qarşısını almaq məqsədi ilə ABŞ və digər qərb dövlətlərinin strateji maraqlarını qoruyan, bölgədə Amerikanın “peykləri” hesab olunan Iran, Türkiyə və Pakistan tərəfindən təsis edilmişdi. Iran SSRI-nin cənuba tərəf yönəlmiş təsirinin qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulan “nazik rimland divarı” rolunu oynayırdı. Ona görə də, ABŞ və qərb üçün Iranın xüsusi əhəmiyyəti var idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, BӘS-cilərin qiyamından əvvəl, Iraq da SENTO-nun üzvü sayılırdı. Lakin SSRI-yə tərəf meyl etdiyindən, SENTO-dan çıxmışdı. Hərbi-siyasi qurum SENTO ilə paralel olaraq Iran, Türkiyə və Pakistandan ibarət olan Abadlaşdırma üzrə Regional Iqtisadi Təşkilat, 1974-cü ildə Ankarada həmin ölkələrin xarici işlər nazirlərinin iştirakı ilə keçirilən konfransda təsis edildi.

Bu dövr, Soyuq müharibə və fövqəldövlətlərin rəqabətinin ən yüksək zirvəyə çatdığı bir vaxta təsadüf edirdi. Adı çəkilən 3 ölkə isə ABŞ və qərbin düşərgəsində qərar tutmuşdular. Öz coğrafi, strateji və geopolitik mövqeyinə görə, Iran daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə də, onun regiondakı rolu digər ölkələrdən üstün idi.

Yuxarıda adı çəkilən iqtisadi təşkilatın əsas məqsədi, üzv ölkələr arasında ictimai, iqtisadi və texniki sahələrdə əməkdaşlığı gücləndirməklə, regionda iqtisadi inkişafa nail olmaq idi. Xüsusilə, ticarət əlaqələri, sənayenin inkişafı, daşınma, bank və sığorta sistemi, turizm və poçt xidmətləri, eləcə də texniki yardımların yüksək səviyyəyə qaldırılması nəzərdə tutulurdu. Abadlaşdırma üzrə Regional Iqtisadi Təkşilat, ABŞ və qərb ilə sıx bağlılığa baxmayaraq, özünün 15 illik fəaliyyəti dövründə nəzərə çarpacaq müvəffəqiyyətlərə nail ola bilmədi.

Onun qəbul etdiyi qərarlarda sənaye inkişafına dair 30 və neft-kimya sənayesi sahəsində 13 layihə təsdiq edilsə də, bunların yalnız 3-ü kamil surətdə icra olunmuşdu. Ticarət, sənaye, əkinçilik, nəqliyyat daşınmaları, sığorta, bank sistemi, telefon-teleqraf və poçt, informasiya, texniki həmkarlıq və s. sahələrdə 16 müqavilənin imzalanmasını isə, bu qurumun müvəffəqiyyətli fəaliyyətlərinə aid etmək olar.