Kur’an-i kerim allah’i nasil tanitiyor

II. ENFÜSÎ DELİLLER

1- Bedâhat Delili

İnsan fıtratı enfüsî bir bedahetle (apaçıklıkla), hiçten, yok­tan, sebebsiz bir şeyin olamayacağını bilir. Bu hem dinin, hem ilmin müşterek temel bir prensibidir.⁸⁶⁹ Bunda şüphe mümkün değildir. Bu bilgi insanın yaratılışına konulmuş bir kabiliyettir. Bununla birlikte bu âlemde bir çok şeylerin, hiç yok iken sonra­dan vücuda geldiğini bir müddet sonra da yok olduklarını görü­rüz.⁸⁷⁰ Hamilton, "Hiçten hiç bir şey meydana gelmez" der. Bu apaçık gerçeklerdendir. Bunu akü, yorgunluk, acizlik ve ve­him arız olmadan, istidlal ve cedele dalmaya ihtayaç duymadan idrâk eder. Çünkü bizzat bedîhî deliller, başkalarını doğrulamak için hüccet teşkil ederler. Paskal da "Akı/ gerçekten kendinde bulunan ilk fıtrî fikirler, ilk akıl prensipleriyle gerçeği anla­yabilir. Bunlardan da Allah'ı bilir" der.⁸⁷¹

Kur'ân selim fıtrata hitab ettiği için, Allah'ın varlığını her­kesin bedîhî ve zarurî olarak kabul ettiği bir gerçek olarak ele aldığından, isbatına çalışmaz. Gerçekten de her millet bir kabûl-ü âmme halinde Allah'ı tanıyor.⁸⁷² Onun için Kur'ân da­ha ziyade, beşeriyetin en çok yanıldığı, Allah'ın birliği ve diğer sıfatlarını tanıtmaya yönelir.⁸⁷³ Max Horten, haklı olarak "Do­ğu milletleri için tanrının var oluşu bir bedahet (evidance) teşkil eder. İşte bu sebeble İslâm dünyasında Tann'nm isbatına pek iltifat edilmez" der.⁸⁷⁴ Gazzâlî, İhyâ'sında "İbrahim, 10; Ankebût, 61; Rûm, 30 vb. âyetlerinin delaletiyle anlaşı­lıyor ki, doğuşundan beri gençliğinde ve her çağda insan fıt­ratı ve Kur'ân'ın şahidleri, Allah'ın varlığına başka delil aramaya ihtiyaç bırakmayacak derecede kuvvetli ve apaçık delillerdir; fakat biz, kelâmcılara uyarak aklı delilleri de zikredeceğiz" diyerek isbat-ı vacib hakkındaki delilleri serde gi­rişir.⁸⁷⁵ Yüce Rabb Kur'ân'da "Peygamberleri, 'Gökleri ve ye­ri yaratan Allah hakkında bir şüphe olur mu? (...)' dediler" (ibrahim. ıo) buyurur. Gökler yer ve arasındaki her şeyiyle, eserleri ortada duran, icraatlarıyla sıfatları anlaşılan Zatın hiç varlığın­dan şüphe edilir mi?! Bu âyetteki şekkin, Allah'ın varlığı veya peygamber gönderilenlerin puta tapanlar olmaları itibarıyla, Al­lah'ın birliği veya her ikisi hakkında olduğu görüşleri ileri sürül­müştür.⁸⁷⁶Yani nasıl böyle bir şey olabilir ki, fıtrat onun varlığı­na şâhid ve O'nu ikrar üzere yaratılmıştır. Çünkü selîm fıtratın Allah'ın varlığını itirafı zarurîdir.⁸⁷⁷ Gözle görülen ve görülme­yen bütün varlıklar, O'nun eseri oldukları halde, eğer O'nun varlığı bedîhî değilse, hiç bir şey bedîhî değildir. O zaman bü­tün ilimler de yıkılır, ortada medeniyet eseri denen bir şey kal­mazdı. İnsan kendi varlığından, bütünün parçasından büyük ol­duğundan şüphe eder mi? İşte Allah'ın varlığı böyle apaçıktır. Onun için Allah'a Vâcibu'l-Vücûd (varlığı zarurî olan) demek âdet olmuştur. Varlığı zarurî olanın apaçıklığında artık şüphe yoktur. Nitekim müşriklere yapılan ilk davetlerde de Allah'ın varlığını isbatla işe başlanmamıştır. Alâk, Müddessir ve Müzzemmil gibi surelerde Allah'ın rubûbiyeti onlara hatırlatılarak, O'nun birliği ve Rabbının hukukunda riayet temaları dile getiri­lir. Rubûbiyet sıfatları içerisinde Allah'ın yaratıcılığı çok önemli­dir. Bu sıfatla her varlığın vücuda gelişi anlaşılır. Gökler ve yer ortada dururken Allah'tan şüphe edilir mi?⁸⁷⁸ "B/z sizi yarattık; tasdik etmeniz gerekmez mi?" (Vakıa, 57) buyurulur.

Descartes,⁸⁷⁹ Bossoe, Leibnitz ve Pascal⁸⁸⁰ gibi pek çok Batı filozof ve bilginleri ve Farabî, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi İs­lâm filozofları, Gazzalî, Şehristânî, Ebû Nuaym îsfahanî, Râzî gibi İslâm âlimlerinin pek çoğu, Allah'ın varlığını bilmenin zaru­rî ve bedîhî olduğu, binaenaleyh bunun için fikir ve nazara ihti­yaç olmadığı kânaatındadırlar. İsbat-ı vâcib delilleri, insanları ikâz ve onlardaki zarurî marifeti isbat için irâd olunmalıdır. Ni­tekim peygamberler gönderilmesi de bu maksada mübtenî-dir.⁸⁸¹ İnsanlar arasında yayılmış hiç bir hakikat yoktur ki, be­dahet ve inanç güvenirliği ile olmasın. İlmin kararlaştırdığı şeylerde de bedahete güven lüzumludur, nerde kaldı ki gaybe imân mukarrerâtında olmasın? Allah'ı tanımada akıl've ilmin vazifesi için bedahetten müstağni kalınamaz.⁸⁸² İlimler ve fen-ler ve sebeblerin sebebini arayarak küllî kaidelere varmıyorlar mı? insan bilgileri bu merdivenle, sebepten müstağni bir sebe­be, bir Mutlak Varlığa varır dayanır. Bedîhî bilgilerden olan se­bebiyet fikri ortadan kaldırılacak olsa, beşeriyetin bütün bilgileri zan ve hezeyan derecesine sokulmuş olur. Binaenaleyh bu esastan işe başlayınca, ilmen, inkârın mümkün olmadığı görülür⁸⁸³.- İnsan için en bedîhî, en katî hakîkat nefsidir. Nefsini ger­çekten bilen, ise Rabbını bilir.⁸⁸⁴ Bu itibarla kendi varlığını in­kâr etmeyen insan için, Allah'ı inkâra yol yoktur. Bunun aksini iddia edenler, kendi varlığını tahlilden acizler, demektir. Kendi izafî varlığını inkâr mümkin olmayınca, izafî ve nisbî varlığın hakikî illetini, Mutlak Varlığı inkâr etmek nasıl olur?! Bundan dolayıdır ki inkâra kalkışanlar daimî bir tenakuz ve öldürücü bir ızdırâbtan kurtulamazlar.⁸⁸⁵ İnsanın, apaçık gerçek olan Allah'ı inkâr etmesi, Nasreddin Hoca'nın gelen misafiri savmak için içeriden "Efendi evde yok" demesi gibidir. Çünkü kendi varlığı onun şahidi, kendisini konuşturan odur. Onun varlık ve yoklu­ğu hakkındaki faraziye ve teoriler bile varlığının en açık delille­rinden sayılmalıdır. Zira bir şey var olmasa, onun yok olduğunu isbatlamak için zihin yormaya gerek olmadığı gibi, bir şey var olduğu takdirde de onun var olduğunu isbatlama çabası boşuna bir yorgunluktur.⁸⁸⁶ Nefiy, isbata tekaddüm edemez. Varlık bi­linmeyince yokluk bilinemez. Varlık hakkında menfî bir hüküm verebilmek için, o hükmü vermeden önce, behemahal varlığı bilmek, varlığın sabit olduğuna kail olmak gerekir.⁸⁸⁷

Şu halde varlık esasdır. Yokluktan bir şey çıkmaz. Binae­naleyh gaflet, kibir, inad gibi bazı arizî hallerle bozulmamış olan selim fıtrat sahihleri, bütün kainatın varlığını borçlu olduğu asıl varlığı, yani Allah'ın varlığını, tabiî, zarurî ve bedîhî olarak bilirler. Hatta münkirler bile bir felâketle, dayanılmaz bir acıyla karşılaşınca, yani çok sıkışık durumda kalınca, daha doğrusu, gaflet, kibir ve inadından sıyrılma fırsatı bulunca başka şeye de­ğil, sadece tek olan Allah'a yalvarırlar.⁸⁸⁸ İşte Kuran, daima bedahete dokunmak, duyguyu uyandırmak ve bunlar yoluyla doğrudan doğruya basitlere nüfuz etmek, vicdana ulaşmak is­ter.⁸⁸⁹ "Gemiye bindikleri zaman dini yalnız Allah'a has kı­larak O'na yalvarırlar. Fakat (Allah) onları salimen karaya çıkarınca hemen (O'na) ortak koşarlar" (Ankebût, 65), "O kâfirle­ri kara bulutlar gibi dalgalar sardığı vakit, dini Allah'a halis kılarak dua ederler. Fakat onları kurtarıp karaya çıkarınca içlerinden doğru giden de bulunur (birçoğu da inkâr eder­ler); zaten bizim âyetlerimizi (öyle) nankör gaddarlar'dan başkası inkâr etmez" (Lokman, 32). "İnsanlara bir zarar dokun­du mu, Rabblerine yönelerek O'na yalvarırlar. Sonra (Al­lah) katından onlara bir nimet taddırınca hemen onlardan bir grup Rabblerine ortak koşarlar" (Rûm, 33). Yaratıcının varlı­ğını lisanıyla inkâr edenlerin pek çoğu vicdanlarında Allah'ın varlığını kesin olarak bilmektedirler.⁸⁹⁰ Ancak bilerek, inadla, vicdanlarının sesini susturmaya çalışırlar. Allah şöyle-buyurur: "Vicdanları da bunlara tam bir kanaat hasıl ettiği halde, zu­lüm ve kibir ile yine bunları (âyetleri, inatlarından) inkâr ettiler.

Şu halde Allah'ın yarattığı temiz fıtratı kirletmemek gere­kir. İnsan kalbi gerçekler gösteren aynaya benzer. Bu ayna ya­ratılıştaki gibi temiz tutulur ve Allah'a yöneltilirse, ilahî gerçek­leri apaçık (bedâheten) aksettirir. Günah, kibir, gaflet vb. pisliklerle kirletilir ve Allah'tan başka yönlere çevrilirse, bu ilahî ve bedîhî gerçekleri yansıtamaz. Çünkü artık böylesi bir kalp, kalb-i selîm olmaktan çıkmıştır. Kitaplarda yer alan, fıtratı bo­zulmamış bir bedevinin şu sözleri kalb-i selimin fıtratına ne gü­zel bir örnektir! "Yerdeki deve pisliği bir deveyi, ayak izleri yürümeyi gösterir de, karanlık geceler, parlak gündüzler, geçitleri, yolları bulunan yerler, burçlar sahibi gökler, dal­galı denizler, her şeydan haberdâr Kadir bir yaratıcıyı gös­termez mi?⁸⁹¹

2- Psikolojik Delil

Bu delil, insanı Allah ile en çok münâsebete getiren Kur'ânî bir delildir, denilebilir. Kur'ân'da âyetlerin çoğu, insa­nın ruhî halleriyle ve Rabbıyla olan ilgilerini dile getiren âyetler­dir dense mübalağa sayılmamalıdır. Kur'ân âdeta bir ayna gibi­dir. İnsan onu okuduğu zaman, onda kendisini görür. İnsanı yaratan Allah olduğu için, onun bedenî ihtiyaçlarını nasıl her­kesten iyi bilir ve rızkını vakti vaktinde yetiştirirse, ruhî İhtiyaç­larını da en iyi bilen O'dur. "Allah yarattığını bilmez mi? O Lâtifdir her şeyden haberdardır" (Mülk, 14). Ona göre de şeriat koymuştur. Kur'ân var oluşun kelâmî problemleri üzerinde dur­maz. Halik ile mahlûk arasındaki münâsebetin esrarını ortaya koyar.⁸⁹² Çünkü iman insanda, iman mevzularını bilmenin öte­sinde, başka bir duyguya ihtiyaç gösterir. İnsan her zaman bil­gisi ölçüsünde iman etmez. İnanacağı şeyi hissetmesi, yaşama­sı, inanç mevzuuna ruhî uygunluğu ölçüsünde inanır.⁸⁹³ Kur'ân Allah'ı müphem bir üniversal varlık olarak değil, yaşayan ve yüceltilen bir varlık olarak tanıtır.

Kur'ân sadece ibâdetlerde değil, günlük, haftalık, aylık, se-nelik yaşayışta ve hatta bütün bir ömür boyunca, insanı Allah ile münasebete getirir. İnsan, Cenab-ı Hakk'ın, her haline uy­gun bir ismiyle O'na yönelir. En derûnî duygu, üzüntü, tasa, şi­kâyet ve ihtiyaçlarını doğrudan doğruya Rabb'ına açar (Yûsuf. 86). Çünkü her isteği verecek O'dur rrahâ, 36). İnsanların maddî ka­ranlıklardan, sıkıntılardan, gamdan O kurtarır (Enam, 63-64; Tâha. 40). Hastalandığı zaman O şifâ verir (Şuarâ, so), günahları örtecek, tevbeleri, duaları kabul edecek olan O'dur (Mümin, ı-3; Tevbe. ıo4; şurâ 26-, Saffat 75). Allah'ın rahmetinden ümit kesilmez (Yusuf, 87), va'd eder, vadinde durur (Rûm. 6; Enbiya, 9), öğüt verir (not, 17), ümit verir (Talak, 1-2), emniyet Verir (Ankebut. 67; Kureys, 4), yardim eder (Âl-l İmrân, 13) iyi anılış verir (Meryem, 50). Düşündürür, muhakeme ettirir (Enam, sı-83,46), ömür ve mühlet verir (Kalem 45; Fatır, 37). Kendine yönelenleri sever (âh imrân, 3i; Sad, 40), sevdirir (Mümtahme, 7), zerre kadar haksızlık etmez (Nisâ,40). Kendisinden hiç bir şey gizlenemez (Kasas 77), şıma­rıkları (Âi-ı imrân, 140) sevmez. Allah'ın mekri vardır, keydi vardır (Rau 42: Kalem, 45). Allah tehdid eder [ta, 68; A'râf, i83; Yusuf. 107). Kalble-re korku atar (ah imrân, 15i), korkulmaya lâyık olan O'dur (Maide, 44; Tevbe, 13). Çünkü Allah'ın can yakıcı azabı vardır (Hicr, 50). Kâfirleri Allah kendisine düşman tutar (Bakara, 98).

Bu âyetler Kur'ân'da, insanın Allah ile münasebetini bildi­ren sadece birkaç misaldir. Bunların benzerleri pek çoktur. Ye­rimiz müsaid olmadığı için birer örnekle ve hatırlatmalar yap­makla yetindik. Bu ayetler bize gösteriyor ki insanın hiç bir ruhî tarafı Allah'a gizli kalmamaktadır. İnsan her yönden kendi­sini kuşatan bir yüce Varlık karşısında olduğunu duyarak yaşar. Bu kişiye, Allah'ı kendisini tanıtan en derûnî ve enfüsî bir delil­dir. "Kesin inanacak insanlar için arzda (Allah'ın varlığını ve kudretini gösteren) nice işaretler vardır. Kendi nefisleri­nizde de öyle. Görmüyor musunuz?" (Zanyât, 20-21). Vicdanına döndüğü zaman herkes yaratılışmdaki anladığı⁸⁹⁴ ve anlayama­dığı sırlardan, görünen şahsiyetinden ve ondan da içeri olan benliğinden, Allah'ın varlığını ve kudretini duyar. Çünkü fıtrat yalan söylemez. "Yahut, dua ettiği zaman darda kalmışa kim yetişiyor da kötülüğü (onun üzerinden kaldırıp) açıyor ve sizi (eskilerin yerine) yeryüzünün hakimleri yapıyor? Al­lah ile beraber başka bir ilâh mı var? Ne de az düşünüyorsu­nuz!" (Nemi, 62). "De ki: Düşündünüz mü kendiniz hiç? Size Al­lah'ın azabı gelse, ya da o (kıyamet) saat(i) gelse, Allah'dan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru (sözlü) iseniz söyleyin (ba­kayım)? Hayır, yalnız O'na yalvarırsınız; O da dilerse (kal­dırmasını) istediğiniz belâyı açar (kaldırır). Ve o zaman or­tak koştuklarınız (putlannız)ı unutursunuz" (Enam, 40-41).

İnsanın davranışları ve ruhî tezahürleri üzerinde araştırma yapan bir ilim dalı olan psikoloji ilmi, Kur'ân'da her insanı ra­hatlıkla bulur.⁸⁹⁵ Darda Allah'ı hatırlayıp, genişlikte şımarıp unutanları (Yunus 2i; Hûd, 9; Rûm, 36), inkarcı tiplerin ruh hallerini (Müd-dessir, 49-51), bir tehlike karşısında korkanlan (Enfâi; 6), iki yüzlülerin davranışlarını (Tevbe, 42], inatçı münkirlerin ruh yapılarını (En'âm, 7; Hicr 14-15), ihtiyarlıktaki davranış bozukluklarını (Hacc, 5), heyecan SiraSindakİ fizyolojik değişiklikleri (Zariyât, 29) Zümer, 23; Ahzâb, 10; Nahl, 58; Furkân, 27-29; Yusuf, 31-33) bulur. Hatta hayvanların içgüdüleri denilen, ilahî ilhamları (Nahi, 68-69; Ankebot. 4i; Nemi, 18) bulur. Cinsî arzuları bile (Yusuf, 23-24).

İnanan insanlar Allah'ın ismi zikredildiğinde kalplerinin titrediğini hissederler (Enfâi, 2). "Allah, sözün en güzelini, birbiri­ne benzer, ikişerli bir kitap halinde indirdi. Rablerinden korkanların, O'ndan derileri ürperir, sonra da hem derileri ve kalbleri Allah'ın zikrine yumuşar (...)" (Zümer, 23). Kul ile Al­lah'ı arasında öyle ruhanî münasebetler olur ki, buna melekler bile gıbta eder. "Bunlar iman edenlerdir. Allah'ın zikriyle huzur ve sükûna kavuşanlardır. Haberiniz olsun ki kalbler ancak Allah'ın zikriyle yatışır" (Ra'd, 28). Gerçekten mü'minler, Allah'ın zikredildiği meclislerine, bu itmînân ve sekînetin indiği­ni duyarak yaşarlar. Yani Kur'ân'da nazarî psikoloji ilmi bulun­maz, bizzat yaşanan ruhî tecrübelerle Allah, duyulur, tanınır, yakîne erilir.

İnsanların vicdanlarının derinliklerinde bulunan hakk, doğ­ruluk ve kemâle hayranlık duyguları da kaynağını Allah'da bu­lan, insan ruhundaki psikolojik delillerden sayılabilir.⁸⁹⁶ Bozul­mamış fıtratta bunlar parıldar.

Kur'ân'a göre İnsan, sevgisini de korkusunu da Allah'tan başlatarak gelmelidir. En çok Allah sevilir. En çok Allah'tan korkulur. Hiç bir şey Allah sever gibi sevilmez. Hiç bir şeyden Allah'tan korkar gibi korkulmaz. Allah'ın sev dedikleri sevilir, Allah için sevilir. Allah'ın emirlerine karşı gelmekten korkulur, gazabından korkulur, rızasına sığınılır. İşte mü'minin halet-i ru-hiyesi bu korku ile ümid arasındadır. Kısaca mü'min psikolojik yönden Allah'ı hem sevilen, hem korkulan bir varlık olarak ta­nır. Sevgi, arzu, şükür, tevazu haya emel ve irade gücünün kaynağı,⁸⁹⁷ ümidsizlik duygularına mukavemet etmenin en güç­lü zırhı ve psikolojik temelleri, Kur'ân'ın tanıttığı ulûhiyet inan­cındadır.⁸⁹⁸