Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Hava yolu ilə baqaj daşınması müqaviləsi
Hava nəqliyyatının xidmətindən baqaj daşımalarında da istifadə olunur.

Belə ki, sərnişin hava gəmisində özü ilə şəxsi əşya apara bilər. O, həmin əşyanı

daşıyıcı-ya təhvil verir. Daşıyıcı ona verilmiş bu əşyanı təyinat yerinə çatdırır və

onu almağa səlahiyyəti çatan şəxsə təhvil verir. Sərnişinin apardığı əşyanın

daşınması ilə əlaqədar olaraq müvafiq münasibətlər əmələ gəlir ki, həmin

münasibətlər müqavilə ilə rəsmiləşdirilir. Buna baqaj daşınması müqaviləsi

deyilir. Daha doğrusu, baqaj hava nəqliyyatından istifadə olunmaqla, yəni hava

gəmisi vasitəsilə daşındığına görə, həmin müqavilə hava yolu ilə baqaj

daşınması müqaviləsi adlanır.

Hava yolu ilə baqaj daşınması müqaviləsinə görə, aviasiya müəssisəsi

(daşıyıcı) biletdə göstərilmiş reyslə uçan sərnişinin təhvil verilmiş baqajını təyinat

məntəqəsinə çatdırmağı və onu almağa ixtiyarı olan şəxsə verməyi, sərnişin isə

baqajın daşınma haqqını ödəməyi öhdəsinə götürür.

Baqaj daşınması müqaviləsi, xüsusi olaraq, baqajın daşınması ilə əlaqədar

bağlanan müqavilədir. Bu müqavilə hava yolu ilə sərnişin daşınması

müqaviləsindən ayrıca olaraq bağlanılır. Lakin həmin müqavilənin bağlanması

hökmən və mütləq sərnişin daşınması müqaviləsi ilə şərtlənir, bu müqavilədən

törəyir və ondan asılı olur. Məhz bu səbəbdən baqaj daşınması müqaviləsinin

sərnişin daşınması müqaviləsindən ayrıca və xüsusi olaraq bağlanmasını inkar

edən müəlliflərin mövqeyi həqiqətə uyğun gəlmir.1 Göstərilən müəlliflərin

fikrincə, baqaj daşınması ayrıca və xüsusi olaraq bağlanan müqavilənin deyil,

sərnişin daşınması müqaviləsinin predmetini təşkil edir və bu müqavilənin

predmetindən kənara çıxmır.

Fikrimizcə, sərnişin baqajı təhvil verdikdə, ona «baqaj qəbzi» adlı daşıma

sənədinin verilməsi onu göstərir ki, sərnişin daşınması müqaviləsindən ayrıca

olaraq başqa bir müqavilə bağlanmışdır. Bu, baqaj daşınması müqaviləsidir.

Hava yolu ilə baqaj daşınması müqaviləsi, hər şeydən əvvəl, öz hüquqi

təbiətinə görə əvəzli müqavilədir. Belə ki, baqaj daşınması müqaviləsinə verilən

anlayışa görə, sərnişin baqaj daşınması üçün müvafiq haqq ödəməyi öhdəsinə

götürür, yəni daşıyıcı sərnişinin ona təhvil verdiyi baqajı təyinat yerinə

müəyyən haqq (daşıma haqqı) müqabilində çatdırır.

Digər tərəfdən, baqaj daşınması müqaviləsi ikitərəfli (qarşılıqlı)

müqavilədir. Belə ki, həmin müqaviləni bağlayan tərəflər bir-birlərinə

münasibətdə qarşılıqlı hüquq və vəzifələrə malikdirlər.

Baqaj daşınması müqaviləsi həm də real müqavilədir. Ona görə ki, həmin

müqavilə baqajın daşıyıcıya təhvil verildiyi andan bağlanmış sayılır. Məhz

baqajın daşıyıcıya təhvil verildiyi andan başlayaraq tərəflər üçün hüquq və

vəzifələr əmələ gəlir. Bu cəhəti ilə baqaj daşınması müqaviləsi sərnişin daşınması

müqaviləsindən fərqlənir. Belə ki, sərnişin daşınması müqaviləsi konsensual əqd

kateqoriyasına aid edilir.

Hava yolu ilə baqaj daşınması, əsasən, «Aviasiya haqqında» Azərbaycan

Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir.1 Həmin Qanunda baqaj daşınması

münasibətlərini qaydaya salan kifayət qədər yetərli normalar nəzərdə tutulur.

Məsələn, sözü gedən Qanunun 47.1-ci maddəsində baqaj daşınması

müqaviləsinə toxunulur, 47.2-ci maddədə baqaj qəbzinin rekvizitləri nəzərdə

tutulur, 47.5-ci maddədə baqajın qorunması üçün daşıyıcının məsuliyyəti

müəyyən edilir və s.

Hava yolu ilə baqaj daşınması Daşıma Qaydaları ilə daha konkret və geniş

şəkildə tənzimlənir.2 Daşıma Qaydalarının IV fəsli baqaj daşınması üzrə

münasibətlərin tənzimlənməsinə həsr edilmişdir.

Müqavilə iki tərəf arasında bağlanılır: daşıyıcı və sərnişin. Daşıyıcı sərnişin

daşınması müqaviləsi əsasında sərnişini, habelə baqaj daşınması müqaviləsi

əsasında sərnişinin baqajını təyinat yerinə çatdıran şəxsdir. O, sərnişinlə ayrıca

olaraq iki müqavilə bağlayır: sərnişin daşınması müqaviləsi, baqaj daşınması

müqaviləsi. Bununla daşıyıcı, eyni zamanda, ayrı-ayrı iki müxtəlif mülki-hüquqi

müqavilənin subyektinə çevrilir.

Sərnişin də eyni vaxtda ayrı-ayrı iki müxtəlif mülki-hüquqi müqavilənin

tərəfi qismində çıxış edən şəxsdir. Bu o deməkdir ki, daşıyıcı baqaj daşınması

müqaviləsini yalnız onunla sərnişin daşınması müqaviləsi bağlayan şəxslə

bağlayır. Başqa sözlə desək, daşıyıcı o şəxslə baqaj daşınması müqaviləsi

bağlayır ki, həmin şəxsin əlində sərnişin daşınması müqaviləsini rəsmiləşdirən

yol bileti olsun. Yol biletinə malik olmayan şəxslə baqaj daşınması

müqaviləsinin bağlanması istisna edilir.

Baqaj daşınması müqaviləsi baqaj qəbzi ilə rəsmiləşdirilir. Sərnişində

baqaj qəbzinin olması onu göstərir ki, daşıyıcı ilə sərnişin arasında sərnişin

daşınması müqaviləsindən ayrıca olaraq baqaj daşınması müqaviləsi də

bağlanmışdır.

Baqaj qəbzi baqaj daşınması müqaviləsinin sadə yazılı formada

bağlanmasını ifadə edir. Burada müqavilənin əsas şərtləri barədə müəyyən

məlumatlar vardır. Baqaj qəbzi baqajın təhvil verilməsini təsdiq edən daşıma

sənədidir. Bu sənədin olması onu sübüt edir ki, baqaj daşınmaq üçün daşıyıcıya

verilmiş, daşıyıcı isə onu qəbul etmişdir. Baqaj qəbzi həm də baqajın verilməsinə

(alınmasına) əsas verən daşıma sənədidir. Baqaj təyinat yerinə çatdırıldıqda

həmin sənədi (baqaj qəbzini) təqdim edən şəxsə verilir.

Baqaj qəbzi müəyyən rekvizitlərə malik olan sənəddir. Bu

sənəddə

aşağıdakılar göstərilir:

-qəbzin verildiyi yer;

-qəbzin verildiyi gün;

-baqajın göndərilmə yeri;

-baqajın son təyinat yeri;

-daşıyıcının adı, ünvanı;

-gediş biletinin nömrəsi;

-baqajın qəbzi təqdim edən şəxsə verilməsinə aid göstəriş.

Baqaj qəbzi iki nüsxədə tərtib edilir. Nüsxələrdən biri daşıyıcıda qalır və

baqajı müşayiət edir. Digər nüsxə isə sərnişinə verilir. Təyinat yerində sərnişin

həmin qəbzi daşıyıcıya təqdim edir və baqajı alır.

Müddət müqavilənin elementlərindən biridir. Müqavilənin müddəti

dedikdə baqajın təyinat yerinə çatdırıldığı vaxt anı başa düşülür. Bu an isə

sərnişin daşınması müqaviləsinin müddəti ilə bağlıdır.

Qiymət də müqavilənin elementlərindən biri olmaqla baqaj daşınması

üçün alınan haqqı ifadə edir. Baqaj daşınması üçün haqq, bir qayda olaraq,

daşıma sənədi (baqaj qəbzi) verilərkən tutulur.

Müqavilənin predmetini baqajın təyinat yerinə çatdırılması üçün

daşıyıcının sərnişinə göstərdiyi daşıma xidməti təşkil edir.

Müqavilənin obyekti qismində isə baqaj çıxış edir. Baqaj dedikdə daşıyıcı

ilə razılaşma əsasında hava gəmisində daşınan sərnişinin şəxsi əşyaları başa

düşülür.

Bir sıra əşyalar baqaj kimi daşına bilməz və bununla da müqavilənin

obyekti ola bilməz. Həmin əşyaların qrupları Daşıma Qaydaları ilə müəyyən

edilir:1

-odlu və soyuq silahın bütün növləri;

-partlayıcı maddələr və predmetlər;

-balona doldurulmuş (sıxılmış) qaz: məişətdə istifadə edilən qaz;

-tez alışan mayelər;

-alışan maddələr;

-zəhərli maddələr;

-radioaktiv materiallar və s.

Qiymətli əşyalar, pul, qiymətli kağızlar, habelə sənədlər baqaj şəklində

daşınma üçün qəbul edilmir. Sərnişin onları baqaj kimi təhvil verməməli, özü ilə

aparmalıdır.

Çəkisi 5 kiloqramdan çox olan tərəvəz və meyvələr yalnız baqaj kimi

daşınma üçün qəbul edilə bilər. Meyvə və tərəvəz daşınma üçün yararlı olan

tara və qabda təhvil verilir.

Bəzi predmetlər daşınmaq üçün baqaj kimi deyil, yük kimi qəbul edilir.

Bunlar, əsasən, ev-məişət şəraitində istifadə olunan iriqabaritli əşyalardır.

Həmin əşyalara aşağıdakılar aiddir:

-soyuducu;

-paltaryuyan maşınlar;

-tikiş maşınları (ayaqla işləyən);

-motosiklet;

-motoroller;

-velosiped;

-idman və ov qayıqları, onların mühərrikləri;

-avtomobil təkərləri;

-evdə və məişətdə istifadə olunan digər iriqabaritli əşyalar.

Sadalanan predmetlər, bir qayda olaraq, sərnişindən daşınmaq üçün yük

kimi qəbul edilir. Lakin daşıyıcı, əgər mümkün olarsa, həmin predmetləri baqaj

qismində də qəbul edə bilər.

Televizor, maqnitofon və radioqəbuledicilər baqaj şəklində daşınmaq üçün

bir şərtlə qəbul edilir ki, onların qabariti 0,5 x 0,5 x 1,0 m ölçüsündən çox

olmasın. Sadalanan predmetlər baqaj kimi daşınmaq üçün təhvil verildiyi

hallarda ayrıca olaraq qablaşdırılmalıdır. Həmin predmetlərin qabaritləri bu

ölçülərdən çox olduqda, onlar daşınmaq üçün baqaj kimi deyil, yük şəklində

qəbul edilir.

Daşıma Qaydalarına görə, baqaj kimi daşınanəşyalar çemodanlarda,

kisələrdə, torbalarda, zənbillərdə, səbətlərdə və bu kimi başqa taralarda

qablaşdırılmalıdır. Əldə tutub aparmaq üçün onların dəstəyi olmalıdır. Qutu və

səbətlər iplə sarınaraq elə bağlanmalıdır ki, onları aparmaq mümkün olsun.

Qıfıllar yararlı vəziyyətdə və bağlı olmalıdır. Qıfılı və kilidi olmayan

çemodanlar, kisələr, torbalar, çantalar, səbətlər və portfellər xüsusi olaraq

qablaşdırılmalıdır.

Təsərrüfat zənbilində qablaşdırılan əşyalar baqaj kimi daşınmaq üçün

qəbul edilmir. Həmin əşyalar daşıyıcının razılığı ilə yalnız hava gəmisinin

salonunda sərnişinlə birlikdə daşına bilər.

Müqavilə üzrə həm daşıyıcı, həm də sərnişin vəzifə daşıyır. Daşıyıcının əsas

vəzifəsi baqajı vaxtında, salamat şəkildə təyinat məntəqəsinə çatdırmaqdan

ibarətdir.

Daşıyıcı baqajı daşınmaq üçün qəbul edir və baqajın daşınacağı barədə

baqaj qəbzi verir. Daşınmaq üçün qəbul edilən baqaj birka ilə nişanlanır

(markalanır, damğalanır). O, baqaj birkası adlanır. Baqaj birkası dedikdə

baqajın sərnişin tərəfin-dən tanınması (ümumiyyətlə, baqajın tanınması) üçün

daşıyıcı tərəfindən verilən sənəd başa düşülür. Bu sənəddən talon kəsilir (cırılır)

və sərnişinə verilir. Sərnişin həmin talon əsasında öz baqajını tanıyır və təyinat

məntəqəsində onu geri alır.

Baqaj, bir qayda olaraq, sərnişinin yola düşdüyü aeroportda (şəhər

aerovağzalında) daşınmaq üçün qəbul edilir.

Baqaj, adətən, sərnişinin uçduğu hava gəmisi ilə daşınır. Daşıyıcının

borcu və vəzifəsidir ki, sərnişinin baqajını onun özünün getdiyi reyslə göndərsin.

Bunun üçün o, mümkün olan bütün tədbirləri görməlidir. Əgər baqajı sərnişinin

özünün uçduğu reyslə daşımaq mümkün olmazsa, onda daşıyıcı baqajı yaxın

reyslə göndərməlidir. Belə halda, baqaj əlavə olaraq müəyyən edilmiş formada

yoxlamadan keçir.

Sərnişin iri və ağır olmayan, çox yer tutmayan əşyaları daşıyıcıya təhvil

ver-mir, həmin əşyaları əl yükü kimi hava gəmisinin salonunda özü ilə aparır, bir

şərtlə ki, onların çəkisi 5 kiloqramdan artıq olmasın. Məsələn, sərnişin çantanı,

portfeli, «diplomatı» və s. əl yükü kimi özü ilə götürür və baqaj kimi daşıyıcıya

təhvil vermir. Bundan əlavə, müstəsna hallarda, daşınması üçün xüsusi ehtiyat

tədbirləri-nin görülməsi tələb olunan əşyalar da daşıyıcının razılığı ilə əl yükü

kimi daşınır.

Daşıyıcının digər əsas vəzifəsi baqajı, onu almağa hüququ olan şəxsə ver-

məkdən ibarətdir. Daşıyıcı bu vəzifəni baqajı təyinat məntəqəsinə çatdırdığı

zaman icra edir. Sərnişin baqajı almaq üçün baqaj qəbzini və baqaj

birkasından kəsilmiş (cırılmış) talonu təqdim etməlidir. Əgər təqdim etməzsə,

baqaj ona verilmir.

Baqaj qəbzi və talon itirilə bilər. Belə halda da baqaj sərnişinə verilmir.

Bununla bərabər, əgər sərnişin baqajın ona məxsus olmasını kifayət qədər əsaslı

və tutarlı sübutlarla təsdiqləsə, yəni onun baqajı almaq hüququnun olmasını

təsdiqləyən sübutlar təqdim etsə, o, baqajı ala bilər. Bunun üçün müvafiq akt

tərtib edilir və baqaj həmin akt əsasında sərnişinə verilir.

Baqaj əskik gəldiyi (çatışmadığı) və ya zədələndiyi hallarda aeroport

müəyyənləşdirilmiş formada kommersiya aktı tərtib edir. Aktın bir nüsxəsi

sərnişinə verilir. Bu akt əsasında sərnişin daşıyıcıya müvafiq tələb irəli sürür.

Bəzi hallarda baqaj təyinat yerinin aeroportuna çatdırıldıqda məlum olur

ki, baqajın birkası yoxdur və onun sahibi müəyyən deyil. Buna «sənədsiz baqaj»

deyilir. Bu cür baqajın sahibi axtarılır. Lakin axtarış müddəti altı aydan çox

olmamalıdır. Göstərilən müddət ötüb keçdikdən sonra «sənədsiz baqaj» satılır.

Eyni zamanda, axtarışın nəticəsində «sənədsiz baqaj»ın sahibi müəyyənləş-

dirilə bilər. Belə halda, təyinat yerinin aeroportu baqajın gəlməsi barədə onun

sahibinə yazılı məlumat verir. Baqaj haqqında məlumat verildiyi gündən baqaj

aeroportda 30 gün ərzində saxlanılır. Bu müddət ötüb keçdikdən sonra baqaj

«tələb edilməyən baqaj» sayılır və satılır. Satış ticarət təşkilatı vasitəsilə həyata

keçirilir.

Sərnişinin əsas vəzifəsi baqajın daşınma haqqını ödəməkdən ibarətdir. O,

yalnız təyin edilmiş normadan artıq baqaj təhvil verdikdə bu vəzifəni daşıyır.

Həmin normadan az baqaj verdikdə, sərnişinin üzərinə baqaj daşınması haqqını

ödəmək vəzifəsi qoyulmur. Belə halda, baqaj pulsuz daşınır. Baqajın pulsuz

daşınma norması isə Daşıma Qaydaları ilə müəyyən edilir.

Baqajın pulsuz daşınması norması hava gəmisinin tipindən asılı olaraq

müəyyənləşdirilir. Məsələn, sərnişin TU-154 və İL-86 təyyarələrində çəkisi 20

kiloqramdan az, AN-2 və L-410 təyyarələrində çəkisi 10 kiloqramdan az, 1-ci

dərəcəli salonu olan təyyarələrdə isə çəkisi 30 kiloqramdan az olan əşyaları

pulsuz apara bilər.

Göstərilən norma əsasında baqajın pulsuz aparılması hüququndan

yetkinlik yaşına çatmış hər bir şəxs istifadə edə bilər. Bu cür hüquqa uşaq bileti

olan, yetkinlik yaşına çatmayan şəxs də malikdir.

Sərnişin apardığı bütün əşyaları çəkilmək üçün təqdim etməlidir. Lakin o,

aşağıdakı predmetləri çəkilmə üçün verməyə borclu deyildir:

-qadın çantası;

-uçuş zamanı uşağı yedizdirmək üçün lazım olan qida məhsulları;

-çətir;

-əl ağacı;

-əlil araba-kreslosu.

Sərnişinin vəzifəsidir ki, o, hava gəmisinin salonunda özü ilə apardığı

əşyaların (əl yükünün) salamatlığını təmin etsin. Bunun üçün sərnişin müvafiq

tədbirlər görməlidir. Daşıyıcı əl yükünün salamat saxlanması üçün məsuliyyət

daşımır. Reysdə fasilə yaranan kimi (məsələn, hava gəmisinin gecə dayanacaqda

olması zamanı, hava gəmisi uzun müddət yubandığı hallarda və s.) sərnişin

salondakı əşyanı götürməlidir.

Sərnişin təyinat yerinin aeroportunda baqajı qəbul etməlidir. Əgər o,

baqajı almazsa, onda baqaj 30 gün müddətinə saxlanılır və bu müddət ötdükdən

sonra baqaj müvafiq qaydada satış üçün ticarət təşkilatlarına verilir.

Baqaj qismində tez korlanan (tez xarab olan) məhsullar olarsa və sərnişin

həmin məhsulları dərhal almazsa, bu zaman onların xarab olması üçün təhlükə

yaranarsa, onda göstərilən məhsullar ticarət təşkilatlarına verilir və bu

təşkilatların vasitəsilə satılır. Həmin məhsullar satış üçün yaramadıqda onlar

müəyyən edilmiş qaydada məhv edilir.

Sərnişin, bəzən, baqaj satıldıqdan sonra gəlib çıxa bilər. Belə olan halda

münasibətlər necə qaydaya salınmalıdır? Daşıma Qaydalarında bu məsələnin

həlli yollarını göstərən müvafiq normalar nəzərdə tutulmuşdur. Həmin normaya

görə, baqajın satışından əldə edilən pul məbləğindən daşıyıcıya çatası haqqın

məbləği çıxılır, yəni satış pulunun hesabına daşıyıcıya çatası haqq (daşıma

haqqı) ödənilir. Qalıq isə sərnişinin özünə verilir. Bunun üçün iki şərtə əməl

edilməsi tələb olunur. Birinci şərtə görə, sərnişin baqaj qəbzini təqdim etməlidir.

Baqaj qəbzi təqdim olunmazsa, satış pulu verilmir. İkinci şərtə görə, altı aylıq

müddət keçməməlidir. Sərnişin yalnız altı ay ərzində satış pulunu geri ala bilər.

Altı ay keçdikdən sonra o, satış pulunun verilməsi barədə heç bir tələb irəli sürə

bilməz.

Baqaj daşınması müqaviləsinin iki növü fərqləndirilir:

-adi (müntəzəm) baqaj daşınması müqaviləsi;

-çarter formasında (qeyri-müntəzəm) baqaj daşınması müqaviləsi.

Baqaj müntəzəm surətdə müəyyənləşdirilən hava xətləri (müntəzəm hava

xətləri) ilə daşındıqda adi baqaj daşınması müqaviləsi bağlanılır. Belə hallarda

baqaj cədvəl üzrə hərəkət edən hava gəmilərində daşınır.

Çarter formasında baqaj daşınması müqaviləsinə gəldikdə isə, qeyd etmək

lazımdır ki, bu müqavilə baqajın sifarişli reyslərlə, qeyri-müntəzəm hava xətləri

ilə, habelə cədvəl üzrə hərəkət etməyən hava gəmiləri ilə daşınmasını nəzərdə

tutur. Bu növ müqavilə anlayışına Azərbaycan Respublikasının aviasiya

qanunvericiliyində toxunulur: çarter müqaviləsi üzrə bir tərəf (kirəverən)

baqaj daşımaq üçün bir hava gəmisinin və ya bir neçə hava gəmisinin

tutumunu haqqı ödənilməklə, tamamilə və ya qismən bir və ya bir neçə reys üçün

digər tərəfə (kirəçiyə ) verməyi öhdəsinə götürür.

Müqavilədə aşağıdakılar göstərilir:

-tərəflərin adı;

-hava gəmisinin tipi;

-baqajın miqdarı;

-kirə haqqının məbləği;

-hava gəmisinin yoladüşmə yeri və vaxtı;

-hava gəmisinin təyinat yeri.