Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Beynəlxalq nəqliyyat saziş və konvensiyaları avtomobil nəqliyyat

daşımaları hüququnun mənbəyi kimi
Beynəlxalq nəqliyyat saziş və konvensiyaları Azərbaycan

Respublikasında avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun əsas mənbə

növlərindən biri hesab edilir. Söhbət avtomobil nəqliyyatı sahəsində beynəlxalq

hüquqi aktlardan1 gedir ki, həmin aktlar Azərbaycan Respublikasının müvafiq

qanunları ilə təsdiq olunmuşdur. Yalnız müvafiq qaydada təsdiq olunmuş

beynəlxalq hüquqi aktlar avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyi

kimi tanına və qəbul edilə bilər. Həmin aktları iki yerə bölmək olar:

-çoxtərəfli beynəlxalq saziş və konvensiyalar;

-ikitərəfli beynəlxalq (dövlətlərarası) sazişlər.

Avtomobil nəqliyyatı sahəsində ən vacib beynəlxalq hüquqi sənədlərdən

biri «Beynəlxalq yük daşınması müqaviləsi (BYDM) haqqında»

Konvensiyadır Bu Konvensiya 19 may 1956-cı il tarixdə Cenevrədə qəbul

edilmişdir. Keçən yüzilliyin 80-ci illərinin əvvəllərində həmin Konvensiyada 23

dövlət iştirak edirdi. Hal-hazırda Konvensiyaya qoşulan dövlətlərin sayı

30-dan çoxdur. Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti bu Konvensiyanın üzvüdür.

SSRİ dövləti də Cenevrə Konvensiyasına qoşulmuşdu (1983-cü ildən).

Belorusiya, Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Moldova və digər MDB ölkələri

həmin Konvensiyanın üzvüdürlər. Azərbaycan Respublikası 2000-ci ildən

Konvensiyanın iştirakçısıdır. Konvensiya Azərbaycan Respublikasının müvafiq

qanunu ilə ratifikasiya olunmuşdur.2

Cenevrə Konvensiyası 1956-cı ildə imzalansa da 2 iyul 1961-ci il tarixdən

qüvvəyə minmişdir. Çox vaxt onu qısaca adla «CMR (Convention relative an

contrat de transport international de marchandises par roure)» kimi ifadə

edirlər.

Konvensiya özündə 8 fəsli birləşdirir və 51 maddədən ibarətdir:

-I fəsil – «Konvensiyanın tətbiq olunma sahəsi» (1–2-ci maddələr);

-II fəsil – «Barəsində daşıyıcının məsuliyyət daşıdığı şəxslər» (3-cü maddə);

-III fəsil – «Daşıma müqaviləsinin bağlanması və icra edilməsi» (4–16-cı

maddələr);

-IV fəsil – «Daşıyıcının məsuliyyəti» (17–29-cu maddələr);

-V fəsil – «Pretenziya və iddialar» (30–33-cü maddələr);

-VI fəsil – «Bir neçə daşıyıcı tərəfindən ardıcıl olaraq həyata keçirilən

daşımaya aid olan qərarlar» (34–40-cı maddələr);

-VII fəsil – «Konvensiyaya zidd olan müqavilə şərtlərinin etibarsızlığı»

(41-ci maddə);

-VIII fəsil – «Yekun maddələr» (42–51-ci maddələr).

Konvensiya avtomobillə beynəlxalq yük daşınması müqaviləsinin şərtlərini

(özü də Avropa ölkələri arasında), müqavilə bağlanan, icra olunan və ləğv edilən

zaman tərəflərin tətbiq etdikləri proseduranı, habelə müqavilə şərtlərini icra

etməməyə və ya lazımınca icra etməməyə görə daşıyıcının üzərinə düşən

məsuliyyəti müəyyənləşdirir.

Konvensiya beynəlxalq avtomobil daşımalarına anlayış verir: yük

daşınması müqaviləsində göstərilən yükü daşınmaya qəbuletmə yeri və həmin

müqavilədə nəzərdə tutulan yükün verilmə yeri iki müxtəlif ölkənin ərazisində

olarsa, bu daşımaya beynəlxalq avtomobil daşıması deyilir. Başqa sözlə desək,

əgər yük daşınması müqaviləsi yükün müəyyən bir ölkənin ərazisindən başqa

bir ölkənin əriazisinə daşınmasını nəzərdə tutarsa, ona beynəlxalq yük

daşınması müqaviləsi deyilir. Konvensiya özü də məhz beynəlxalq avtomobil

daşımalarına aiddir. O, daxili yükdaşımaları tənzimləmir.

Konvensiyaya görə, avtomobillə beynəlxalq yük daşınması müqaviləsi

əvəzli xarakter daşıyır. Daşıyıcının göstərdiyi xidmətin haqqı (daşıma haqqı)

müqavilədə və qaimədə göstərilməlidir.

Konvensiyaya görə, avtomobillə beynəlxalq yük daşınması müqaviləsinin

bağlanma faktı qaimə ilə təsdiqlənir və qaimə əsas daşıma sənədidir.2 Lakin

Konvensiya qaimənin formasını müəyyənləşdirmir. Qaimənin forması

Beynəlxalq Avtomobil Nəqliyyatı İttifaqı tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.

Qaimədə iki cür məlumatlar nəzərdə tutulur: məcburi məlumatlar, əlavə

məlumatlar.

Məcburi məlumatlara aşağıdakılar aiddir:

-qaimənin tərtib olunduğu yer və tarix;

-yükgöndərənin adı və ünvanı;

-daşıyıcının adı və ünvanı;

-yükün daşınmaya qəbul olunduğu yer və tarix;

-yükün təhvil verilməli olduğu yer;

-yükalanın adı və ünvanı;

-yükün xarakterini göstərən, onun qablaşdırılması növünü bildirən işarə;

-yük yerlərinin sayı, onların xüsusi olaraq markalanması və yerlərin

nömrəsi;

-yükün çəkisi (brutto) və yükün sayı;

-daşıma ilə bağlı ödənişlər;

-daşıyıcıya verilən təlimat (gömrük və digər işlər barədə);
-daşımanın konvensiyanın normalarına uyğun olaraq həyata keçirilməsi

barədə göstəriş.

Əlavə məlumatlara isə aşağıdakılar aiddir:

-həddindən artıq yükləməyə icazə verilməməsi barədə yükgöndərən üçün

nəzərdə tutulan göstəriş;

-yükgöndərənin verdiyi haqqın (ödənişin) məbləği və növü;

-yükalanın həyata keçirdiyi ödənişin məbləği və növü;

-yükün yükgöndərən tərəfindən elan edilən qiyməti;

-daşımanın həyata keçirilməsini şərtləndirən maraq və mənafe;

-yükalanın və ya yükgöndərənin yükün nəzərdə tutulan müddətdə

çatdırılmasında xüsusi marağını ifadə edən məbləğ;

-daşıyıcıya verilən sənədlərin sayı;

-daşıyıcıya verilən təlimat (yükün sığortalanması barədə).

Əgər tərəflər zəruri hesab edərlərsə, digər hər hansı istənilən məlumatı

qaiməyə daxil edə bilərlər. Qaimə bir neçə (çoxsaylı) nüsxədə tərtib edilir. Lakin

onlardan yalnız üçü eyni hüquqi qüvvəyə malik olur. Qalan nüsxələr qaimənin

surəti hesab edilir. Qaimənin surətinin sayı yükün keçdiyi dövlət sərhədləri ilə,

habelə milli gömrük proseduraları ilə müəyyən edilir.

Qaimənin nüsxəsinin biri yükgöndərənə, digəri isə yükalana verilir. Üçüncü

nüsxə daşıyıcıda saxlanılır.

Yükgöndərən qaimədə bütün məlumatları tam, dəqiq və düzgün

göstərməlidir. O, buna görə məsuliyyət daşıyır.

Daşıyıcı yükü qəbul edərkən qaimədə edilən qeydləri (yazıları)

yoxlamalıdır (yük yerlərinin sayını, yüklərin markalanmasını, yəni

nişanlanmasını, yerlərin nömrələnməsini, yükün xarici vəziyyətini və onun

qablaşdırılmasını).

Yükgöndərənin yükə sərəncam vermək hüququ vardır. Xüsusən, o,

daşıyıcıdan daşımanın ləğv olunmasını, yükün çatdırılmalı olduğu təyinat

yerinin dəyişdirilməsini, yükün qaimədə göstərilməyən şəxsə verilməsini tələb

edə bilər.

Yük təyinat yerinə çatdırıldıqda yükalan qaimənin daşıyıcıda olan

nüsxəsinin ona verilməsini tələb edə bilər. Bunun əvəzində o, yükün alınması

barədə qəbz verir. Daşıyıcıdan yükü qəbul etmək yükalanın vəzifəsi deyil,

hüququdur.

Elə hallar yaranır ki, yükalan yükü qəbul etməkdən imtina edir, daşıyıcı

yükgöndərəndən ağlabatan müddətdə yükün hüquqi taleyi barədə göstəriş almır.

Belə halda daşıyıcı yükü yükə sərəncam vermək hüququ olan şəxsin hesabına

boşaltdırır. Bundan sonra daşıyıcı yükü saxlamaya verir.

Daşıyıcı yükün itməsinə, əskik çıxmasına və ya xarab olmasına görə

məsuliyyət daşıyır. Məsuliyyət müddəti yükün daşınmaq üçün qəbul edildiyi

andan onun təhvil verildiyi ana kimi olan vaxt dövrünü əhatə edir. Əgər daşıma

vasitəsi qüsurlu və ya texniki cəhətdən nasaz olarsa, onda daşıyıcı məsuliyyətdən

azad edilmir. Daşıyıcının təqsiri məsuliyyətin şərti kimi hesab edilir.1

Yükün təyinat yerinə çatdırılma müddəti müqavilə iştirakçılarının

(tərəflərinin) razılığı ilə istənilən üsulla müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn,

qaimədə göstərilir: «Yük bu il mart ayının 5-dən gec olmayaraq təyinat yerinə

çatdırılsın».

Konvensiyaya görə, daşıyıcı yükü salamat saxlamamağa görə məsuliyyət

daşıyır. Əgər yükün salamat çatdırılmamasında daşıyıcının təqsiri olarsa, onda

o, vurulmuş zərərin əvəzini ödəməlidir. Zərərin məbləği yükün faktiki (həqiqi)

dəyəri əsasında müəyyənləşdirilir.

Əgər yük nəzərdə tutulan müddətdə çatdırılmazsa, onda yükalan sübut

etməlidir ki, gecikmə halı ona zərər vurmuşdur. Bu halda daşıyıcı zərərin əvəzini

ödəməlidir. Lakin zərərin əvəzini ödəmə daşıma haqqından çox olmamalıdır.

Konvensiya pretenziya qaydası (prosedurası) barədə norma nəzərdə tutur.

Bu o deməkdir ki, yaranmış mübahisə məhkəməyə kimi daşıyıcıya tələb irəli

sürülməklə həll edilə bilər. Konvensiyaya görə iddia müddəti bir ildir.

Cenevrə Konvensiyasının formulə etdiyi əsas müddəalar məhz bunlardan

ibarətdir.

Bişkek Konvensiyası da beynəlxalq avtomobil daşımalarının tənzimlən-

məsində mühüm rol oynayır. Bu Konvensiya MDB çərçivəsində sərnişinlərin və

baqajın beynəlxalq avtomobil daşımalarını nizama salır. Başqa sözlə desək,

Bişkek Konvensiyası MDB iştirakçısı olan dövlətlərin beynəlxalq əlaqələrində

avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj daşınması münasibətlərini

tənzimləyir.

Bişkek Konvensiyası MDB iştirakçısı olan dövlətlərin hökumət başçıları

Şurasının 1997-ci il oktyabrın 9-da Bişkek şəhərində keçirilmiş iclasında

imzalanmışdır. Konvensiya belə adlanır: «Sərnişinlərin və baqajın beynəlxalq

avtomobil daşımaları haqqında» Konvensiya.

Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan,

Gürcüstan və digər MDB ölkələri Konvensiyanın üzvüdür; Azərbaycan

Respublikası da Konvensiyanın iştirakçısıdır. Azərbaycan Respublikası həm də

Konvensiyaya əlavə edilən «Müstəqil Dövlətlər Birliyinin iştirakçısı olan

dövlətlərin beynəlxalq əlaqələrində avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj

daşımaları Qaydalar»ına qoşulmuşdur.1

Bişkek Konvensiyası ən azı iki MDB ölkəsi ərazisində həyata keçirilən

daşımaları tənzimləyir. Başqa sözlə desək, Konvensiyanın tətbiq edilməsi üçün

vacibdir ki, birinci, daşıma ən azı iki MDB ölkəsi ərazisində həyata keçirilsin;

ikinci, yoladüşmə və ya təyinat yeri həmin ölkələrin birində olsun.

Bişkek Konvensiyası daşınmanın qayda və şərtlərini, daşıyıcının

məsuliyyətini, iddia və pretenziyaların verilmə qaydasını müəyyənləşdirir. O, 5

fəsildən və 23 maddədən ibarətdir:

-I fəsil – «Ümumi müddəalar» (1-ci maddə);

-II fəsil – «Daşımanın şərtləri» (2–5-ci maddələr);

-III fəsil – «Daşıyıcının məsuliyyəti» (6–12-ci maddələr);

-IV fəsil – «Pretenziya və iddialar» (13–16-cı maddələr);

-V fəsil – «Yekun müddəaları» (17–23-cü maddələr).

Konvensiyaya əlavə edilən Qaydalar sərnişinlərin və baqajın həm

müntəzəm, həm də qeyri-müntəzəm beynəlxalq avtobus daşımalarını nizama

salır.

Azərbaycan Respublikası Daşkənd Sazişində də iştirak edir. Daşkənd

Sazişi 1998-ci il fevralın 19-da Özbəkistan Respublikası, Çin Xalq Respublikası

və Qırğızıstan Respublikası hökumətləri arasında bağlanmışdır. Azərbaycan

Respublikası Sazişə qeyd-şərtlə qoşulmuşdur.1 Həmin sənəd belə adlanır:

«Beynəlxalq avtomobil əlaqələri barədə» Saziş. Daşkənd Sazişi bu müqavilədə

iştirak edən ölkələrin ərazisində beynəlxalq avtomobil daşımaları ilə bağlı olan

məsələləri tənzim edir. Saziş həm sərnişin, həm də yük daşımalarını qaydaya

salır.

Beynəlxalq avtomobil daşımalarının tənzimlənməsində ikitərəfli

nəqliyyat sazişləri də mühüm rol oynayır. Həmin sazişlər Azərbaycan

Respublikası avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyidir. Bu

sazişlərdə ifadə olunan hüquq normalarının ikitərəfli beynəlxalq avtomobil

daşımalarının tənzimlənməsində əhəmiyyəti böyükdür.

Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında «Avtomobil

daşımaları haqqında» Saziş iki ölkə arasında və onların ərazisindən tranzit

qaydasında avtomobillə sərnişin və yük daşımalarını tənzimləyir. Saziş 1992-ci

il 2 noyabr tarixdə Ankara şəhərində imzalanmış və Azərbaycan Respublikası

tərəfindən 1995-ci ildə təsdiq olunmuşdur.

«Beynəlxalq avtomobil əlaqəsi haqqında» Azərbaycan Respublikası

Hökuməti ilə Qazaxıstan Respublikası Hökuməti arasında bağlanmış Saziş

avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyinə aid edilən sənəddir. Bu

sənəd əsasında Azərbaycanla Qazaxıstan arasında və onların ərazilərindən

tranzitlə, beynəlxalq avtomobil əlaqələri üçün açıq olan yollarla, Azərbaycan

Respublikasında və ya Qazaxıstan Respublikasında qeydə alınmış avtonəqliyyat

vasitələri sərnişin (o cümlədən turist) və yük daşımaları həyata keçirilir. Saziş
həm müntəzəm, həm də qeyri-müntəzəm daşımaları tənzimləyir. O, hər iki ölkə

arasında və onların ərazisindən tranzitlə avtomobil vasitəsilə sərnişin və yük

daşımalarının inkişafı üçün olduqca əhəmiyyətlidir.3

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Rumınya Hökuməti arasında

«Beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında» bağlanmış Saziş hər iki ölkə

arasında ticarət və iqtisadi münasibətlərin inkişafına təkan verən sənəddir. Saziş

Azərbaycanla Rumıniya arasında və yaxud onların ərazilərindən tranzitlə

sərnişinlərin və yüklərin beynəlxalq daşımalarını tənzim edir. Saziş həm

müntəzəm, həm də qeyri-müntəzəm daşımaları nizama salır.

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Moldova Respublikası Hökuməti

arasında «Beynəlxalq avtomobil əlaqəsi haqqında» bağlanmış Saziş hər iki ölkə

arasında beynəlxalq nəqliyyat əlaqəsi üçün əlverişli şərait yaradır.2 Bu Saziş

əsasında hər iki ölkə arasında və onların ərazilərindən tranzitlə müntəzəm və

qeyri-müntəzəm sərnişin (turistlər də daxil olmaqla) və yük daşımaları həyata

keçirilir. Sazişin əsas məqsədi Azərbaycan və Moldova arasında sərnişin və yük

avtomobili əlaqəsini və onların ərazisindən tranziti qarşılıqlılıq əsasında inkişaf

etdirməkdən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Rusiya Federasiyası Hökuməti

arasında «Beynəlxalq avtomobil əlaqələri haqqında» bağlanmış Saziş

Azərbaycan və Rusiya Federasiyası arasında müntəzəm və qeyri-müntəzəm

sərnişin daşımalarının, yük daşımalarının və onların ərazilərindən keçən

tranzitin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır.3 Sazişdə göstərilir ki, hər iki

dövlət arasında yüklərin daşınması və ya onların ərazisindən tranzit, bəzi

daşımalar istisna olmaqla, icazə əsasında həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Latviya Respublikası Hökuməti

arasında «Beynəlxalq avtomobil əlaqələri haqqında» bağlanmış Saziş 2001-ci il

iyulun 10-da Bakı şəhərində imzalanmışdır.Bu Saziş Azərbaycanla Latviya

əraziləri arasında və onların ərazilərindən tranzitlə göndərən ölkənin milli

qanunvericiliyinə uyğun olaraq, bu cür daşımaları həyata keçirmək səlahiyyəti

olan daşıyıcı tərəfindən kirayə etməklə, haqqı ödənilməklə və ya öz hesabına

yerinə yetirilən beynəlxalq avtomobil daşımalarını tənzimləyir.

Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti

arasında «Beynəlxalq avtomobil daşımaları haqqında» bağlanmış Saziş 2002-ci

il mayın 20-də Tehran şəhərində imzalanmışdır.5 Bu Saziş iki ölkə arasındakı

iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirmək, yük və sərnişin avtomobil daşımalarını (o

cümlədən tranzit daşımalarını) inkişaf etdirmək baxımından əhəmiyyətlidir.

Saziş Azərbaycan Respublikası və İran İslam Respublikası əraziləri arasında,

onların ərazilərindən tranzitlə üçüncü ölkələrə (ölkələrdən) daşıyıcılar tərəfindən

həyata keçirilən beynəlxalq yük və sərnişin daşımalarını tənzim edir.

Avtomobil əlaqələri haqqında Azərbaycan Respublikası digər ölkələrlə də

müvafiq sazişlər imzalamışdır: məsələn, Azərbaycan-Niderland (2004-cü il),

Azərbaycan-Tacikistan (2007-ci il), Azərbaycan-Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri

(2007-ci il), Azərbaycan-İordaniya (2007-ci il), Azərbaycan-İsveçrə (2007-ci il),

Azərbaycan-Türkmənistan (2008-ci il) və s. sazişlər.