Нязяри вя практики риторика

Paralogika – yarımənənəvi termindir. Artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, adətən məntiq səhvləri paraloqizm adlandı­rırlar. Amma "paralogizm", "paralogika" sözünün ilkin mənası yə­qin ki, başqa da ola bilərdi. Yunancadan tərcümədə yaxın­lığında, yanında mənasını verən "para" ön şəkilçisi ilə işlənən bütün sözlər kimi paralogika sıx əlaqədar olan sahə kimi də müəy­yən edilə bilər. Və əgər məntiq həqiqətən dispozisiya üçün təbii zəmin yaradırsa, paralogika da "məntiqdən qeyri-düzgün şəkildə istifadə edən" sahə kimi elokusiya üçün zəmin yaratmalı idi. Mülahizə qurularkən pozitiv şəkildə riayət olu­nan məntiq qanunları tamamilə əks şəkildə paralogika da isti­fadə olunur.

Fiqurlar məntiqi səhvlərlə sıx əlaqədə qəbul edilirdi: ri­to­rikanın həqiqətən yaxşı mənimsəyənlər (bu isə təbii şəkildə həm invensiyanı/ dispozisiyanı, həm də elokusiyanı mənim­sə­məyi nəzərdə tuturdu) üçün məntiqi səhvlər ciddi təhlükə ya­ratmırdı: onlar sərbəst olaraq məntiqi qanunlardan hər iki isti­qamətdə səmərəli şəkildə istifadə edə bilirdilər.

Bu istiqamətlərdən biri məntiqi səhv etməməyi, digəri isə – onları paralogizm əsasında həyata keçirməkdir. Buna gö­rə də yəqin ki, bir tərəfdən "neytral səviyyə", digər tərəfdən isə "estetik səviyyə" anlayışını mühakimə üçün əsas götürmək təhlükəlidir. Yəqin ki, nitq tamamilə əks istiqamətlərdə inkişaf etdirilən eyni mexanizmdən istifadə etməlidir. Bu mənada fiqur sadəcə olaraq əks istiqamətdə səhvlərin "işə salınma" mexanizmidir.

Burada artıq qeyd etmək lazımdır ki, söhbət nitq prak­tikasının iki sahəsindən getmir; bu sahələrdən birində müla­hizənin qurulma qanunları yalnız və xüsusən "müsbət" işarə ilə, digərində isə – yalnız və xüsusən – "mənfi" işarə ilə istifa­də olunur. Aydın məsələdir ki, "müsbət" işarə ilə qanunlardan istifadəyə dair nümunədə, məsələn, elmi məlumatda fiqurların olmasını tam qadağan etmək düzgün deyil.

Belə hesab edirlər ki, müxtəlif növ nitq situasiyaları üçün bu və ya digər mülahizənin qurulması qanunları nitq situasi­yasının əsas istiqamətini müəyyənləşdirən meyl və ya vektor kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Bu o deməkdir ki, bu və ya digər nitq fəaliyyəti sahəsi prinsipcə qanunlardan pozitiv – məntiqi və ya neqativ – paralogik istifadəyə üstünlük verir.

Başqa sözlə, hər şeydən əvvəl və ya ənənəvi olaraq mən­tiqin zəruri əhəmiyyət kəsb etdiyi nitq situasiyaları var; və hər şeydən əvvəl və ya ənənəvi olaraq paralogikaya, fiqurlara daha çox müraciət edilən nitq situasiyaları var.

Bu səbəbdən də mülahizənin qurulma qanunlarının pozi­tiv və ya neqativ istifadəsini nisbi olaraq qəbul etmək lazımdır, belə ki, istənilən nitq situasiyası hər iki növ nitq davranışını ehtiva edir. Amma nitq situasiyasının vektoru həmişə kifayət qədər aydın şəkildə hiss olunur.

Daha doğrusu, müvafiq qanunların məntiqi və ya para­lo­gik istifadəsi heç bir halda mütləq xarakter daşımır, amma izo­topiya və ya məlumatın tamlığı və eyniliyi kimi obyektiv əla­mətləri ilə əlaqədar istifadəsi ciddi şəkildə məsləhət görü­lür.

"Ümumi ritorika" kitabının müəllifləri A.J. Qreymasa isti­nad edərək yazırlar:

"İstənilən mətndə və ya məlumatda dinləyici və ya oxucu "məna baxımından tam nə isə" görmək istəyir. Əslində kom­munikasiyanın kifayət qədər effektiv olması üçün məlu­matda aydın olmayan, ikili məna daşıyan heç bir şey olma­ma­lıdır." (Döbua J., Gdelin F., Klinkenberq J. – M. Obşaə ritorika. M. 1986, s.72)

İzotopiya diskursun semantik norması kimi nəzərdən ke­çirilir. Əgər bu həqiqətən belədirsə, onda müvafiq qanun­lardan pozitiv və ya neqativ istifadəsi məlumatın izotopiyası üçün ca­vabdeh olan ən güclü vasitədir.

Məntiq – mülahizənin qurulması üçün əsas kimi "Dis­pozisiya" bölməsində təsvir olunub. Orada bir tərəfdən məntiq qanunlarından, digər tərəfdən isə anlayışların düzgün müəy­yən­ləşdirilməsi və düzgün əqli nəticələrin qurulması prinsip­lərindən bəhs edilirdi.

Mülahizənin qurulması qanunlarından pozitiv istifadə sa­də­cə olaraq bu qanunlar müəyyən istiqamət kimi nəzərdə tut­maq deməkdir. Başqa sözlə, danışanın müəyyən etdiyi istiqa­mətə əsasən onun məqsədi birbaşa taktika üzərində müla­hi­zəni qurmaq və müvafiq qanunlara əməl etməkdir.¹

Beləliklə, mülahizənin qurulmasında qanunlara əməl etmək istiqamətini saxlayarkən də, mənim konkret bu və ya di­gər mülahizəmin nəticəsi kimi asanlıqla məntiqi səhv tə­zahür edə bilər. O, çətin ki, nitq tapıntısı kimi qiymət­lən­dirilər. Bu zaman məhz mənim mülahizəmin qurulmasında qanunlardan pozitiv istifadə istiqamətim nəzərə alınacaq. Başqa sözlə, mən­tiqi səhvlər yalnız "öz-özünə" – müvafiq məntiqi qanunlar, prin­siplər və qaydalar baxımından deyil, həm də danışanın isti­qaməti baxımından qiymətləndirilir.

Dinləyici danışanın müvafiq qanunlardan pozitiv və ya neqativ istifadə istiqamətini necə bilə bilər?

İstiqamət danışan tərəfindən qeydə alınır, yəni o, öz mə­lu­matını təqdim etmək üçün mühit seçir. Bu, xüsusilə yazılı nitq praktikasında özünü göstərir. Hər hansı mətni tərtib edər­kən, biz artıq bu mətnin hansı qrupa – elmi, rəsmi-işgüzar, pub­lisist və ya bədii mətnlər qrupuna, bu qrupun tərkibində isə hansı altqrupa (məsələn, publisistikada – məqaləyə və ya fel­ye­tona) daxil etməyin daha yaxşı olacağını bilirik. Yazılı nitq praktikasında hər hansı mətnin "yad qrupa" təsadüfən daxil edil­məsi praktiki olaraq baş vermir.

Həqiqətən, məsələn, mənim yazdığım bədii əsəri oxucu­lar çətin ki, elmi traktat kimi qəbul etsinlər. Əlbəttə ki, mətnin səhv şəkildə məhdudlaşdırılması halları da mümkündür. Belə ki, publisist yazını bəzən bədii yaradıcılıq nümunəsi kimi nəzərdən keçirirlər və əksinə, çünki publisistikanın bəzi janr­ları bədii ədəbiyyata çox yaxındır. Eyni mətn "düzgün" və ya "qeyri-düzgün" (mümkün olmayan) və ya "düzgün olan, amma bununla belə müəyyən normaların nəzərə alınmadığı" mətn ki­mi xarakterizə etmək olar. Bu isə bizim bu mətni bədii və ya qey­ri-bədii mətn hesab etməyimizdən və s. daha doğrusu ona da­xil etdiyimiz mədəniyyətin kontekstindən asılıdır.

Beləliklə, ümumi kontekstdən kənarlaşan gizli mədəniy­yə­tin mətnləri xüsusi (bir qayda olaraq, yalnız bundan xəbər­dar olanlara məlum olan) mədəniyyət kodlarından ayrılıqda, ümu­miyyətlə, anlaşılmaz olur, və mənanın sirrini yalnız dar dai­­rə üçün qoruyub saxlayırlar. Sufistlərin, masonların və s. mətn­ləri məhz belə qurulur (Lotman Ö.M. Ritorika. İzbran­nıe statği v 3-x tomax. –Tallin, 1992, s.176).

Beləliklə, məlumatın daha yaxşı şəkildə nəzərdən keçi­ril­diyi koordinat sisteminin seçimi faktiki olaraq məlumatın məx­sus olduğu şəxsə tapşırılır. Məlumatın müəyyən koordinat sisteminə yerləşdirərkən o, faktiki olaraq burada qəbul edilmiş davranış formasının (o cümlədən, nitq formasının) düzgün­lü­yü­nə təminat verir.

Məsələn, rəsmi-işgüzar növ məlumatı təqdim edərkən, bu­nunla həm də paralogikanın deyil, məntiqin qanunlarından isti­fadə edəcəyimi bildirirəm. Digər tərəfdən bədii növ mə­lu­mat ilə çıxış edərkən, mən məntiq qanunlarına sadiq qala­ca­ğı­mı vəd edə bilmərəm, yəni bu qanunların pozulması ehtimalı var.