On üçüncü Ders: Kamu Yönetiminde Etik

Etik Standartları Oluşturacak ve Uygulanmasını Denetleyecek Kurul ve Kurumlar

Etiğe dayalı bir yönetim modelinde, dış denetim araçları olarak zikrettiğimiz etik bildirgeleri, etik yasaları, mal bildirimi ve ihbarcılık kurumunun etkin bir şekilde uygulanmasını sağlayacak mekanizmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Bu mekanizmalar, her örgütte bulunacak etik kurulları ile ülke düzeyinde örgütlenecek ulusal etik kurumudur. Bunların dışında genel anlamda yolsuzlukları ortaya çıkarmak amacıyla, tüm kamu yönetimini denetlemekle görevli bir denetim kurumunun bulunması da, etiğe dayalı bir yönetim modeli açısından gereklidir.

Etik Kurulları

Daha önce de vurguladığımız gibi, kamu görevliliği mesleği, kendi içerisinde pek çok alt meslek gruplarını (doktor, mühendis, öğretmen, muhasebeci, maliyeci vb.) içermektedir. Bu nedenle belirlenecek etik ilke ve standartların, hem tüm kamu hizmetlerine ilişkin genel standartları, hem de spesifik olarak belli kurumların hizmet alanlarına ilişkin standartları içermesi gerekmektedir. Bu da ancak, her kurumda oluşturulacak etik kurullarıyla gerçekleştirilebilecek bir husustur.

Etik kurulları, kuruma özgü etik problemlere ilişkin etik ilke ve standartların belirlenmesi, etik ikilemlerin çözümünde rehberlik, etik kanunlarının uygulanması, tavsiye niteliğindeki düşüncelerin ilan edilmesi, etik standartları ihlal edenlerin belirlenmesi ve cezalandırılması gibi konularda önemli işlevler yerine getirmektedirler.

Etik kurullarının etkin olabilmesi için, siyasi etkilerden bağımsız olarak görev yapabilecek şekilde oluşturulması ve siyasi etkilere açık kişilerin bu kurullarda görev almasının yasaklanması gerekmektedir. Kurul üyelerinin sorumlulukları ve görevleri, açık bir şekilde belirlenmelidir. Kurullar, etik ilke ve standartları ihlal ettiği belirlenen görevlilere cezalar verme, soruşturmalarla ilgili belgeleri getirtme ve şahitlik yaptırtma gibi yetkilerle donatılmalıdır. Etik kurullarının etkin olarak görev yapabilmesi için, gerekli personel ve mali imkânın da sağlanması gerekmektedir.

Ulusal Etik Kurumu

Yönetsel etiğe ilişkin ilke ve standartları ulusal düzeyde belirleyecek, geliştirecek, onların uygulanmasını sağlayacak, kamu görevlilerinin karşılaşabilecekleri etik ikilemler konusunda rehberlik edecek, etik yasalarının hazırlanmasında rol üstlenecek bir “ulusal etik kurumu”, etiğe dayalı yönetim modelinin önemli bir unsurudur.

ABD’de bu amaçla Devlet Etiği Ofisi (Office of Government Ethics) bulunmaktadır. 1988 yılında yeniden düzenlenen söz konusu örgüt, şu andaki görünümüyle, ödeneksizlik ve zorunlu görevlerin çoğu için başka federal kurumlara bağımlı olma gibi nedenlerle acıklı bir duruma düşmüştür. Söz konusu kurum, etik standartlarla ilgili yönetmeliklerin hazırlanmasında önemli bir rol üstlenmekte, çıkar çatışmalarını önlemeyi içeren politikalar geliştirmekte ve mal varlığı beyanlarını izlemektedir. Ayrıca, Devlet Etiği Ofisi, kamu görevlilerinin karşılaşabilecekleri muhtemel etik ikilemlerin çözümüne yardımcı olmak üzere, broşürler ve video kasetleri hazırlamakta ve dağıtmaktadır.

Genel Müfettiş, Ombudsman ya da Benzeri Bir Denetim Kurumu

Genel anlamda yolsuzlukları ortaya çıkaracak, davranışların etik standartlara uygunluğunu araştıracak ve ulusal düzeyde görev yapacak bir denetim mekanizması, etiğe dayalı yönetimin yerleştirilmesinde gereklidir. Çeşitli ülkelerde, sözünü ettiğimiz denetimi yapan, yapısı ve işleyişi farklı olmakla birlikte benzer işlevi gören kurumlar bulunmaktadır.

ABD’de bu amaçla “Genel Müfettişlik” (Inspector General) birimleri oluşturulmuştur. Federal düzeyde Senato’nun onayına bağlı olarak Başkan tarafından atanan genel müfettişler, ancak Kongre’ye gerekçesi belirtilerek yine Başkan tarafından görevden alınabilir. Çeşitli kurumlarda oluşturulan Genel Müfettişlik Ofisleri, her türlü denetim ve soruşmayı yapmaya yetkilidir. Yasa uyarınca, genel müfettişler, hiç bir şekilde mali denetim ya da soruşturma yapmaktan, bir rapor hazırlamaktan ya da mahkemeye sevketmekten alıkonamaz. Bu bağlamda, genel müfettişlere her türlü kayıt ve belgeye sınırsız olarak ulaşma imkânı verilmek zorundadır. Genel müfettişler altı ayda bir Kongre’ye sundukları raporlarında, her türlü kötüye kullanımın, ahlaksal ihlallerin ve yetersizliklerin ayrıntılarını, çözüm önerileriyle birlikte belirtmek durumundadır. Ayrıca raporlarda, makul olmayan bir şekilde bilgi ve belge yardımında bulunmayan kurumlar da belirtilmektedir. Yılda iki kez Kongre’ye verdikleri raporların dışında, etik standartların ciddi olarak ihlal edildiği acil durumlarda, özel raporlar düzenleyebilirler. Kongre’ye rapor verme zorunluluğuna ek olarak, her kurumdaki genel müfettiş, doğrudan kuruluşun başındaki kişiye ya da yardımcısına da rapor verebilir.

Yönetimin denetlenmesinde pek çok ülkede kullanılan diğer bir yöntem, ombudsman kurumudur. Ombudsman kurumu, kamu yönetiminin denetlenmesi ve yozlaşmanın önlenmesi bakımından önemli bir işlev yerine getirmektedir. Ombudsmanın şikâyet üzerine veya kendiliğinden yaptığı denetim, yargı denetimden farklı olarak daha az biçimsel, daha hızlı çalışan, yönetim hakkında daha çok bilgi sahibi olan, onu kavrayabilen, kolaylıkla içine girebilen, daha somut ve kişisel araştırma yapabilen ve en az yargı kadar bağımsız bir niteliğe sahiptir. Bu kurum, yönetimin uygulamalarını sadece yasallık çerçevesinde değil, beşeri ilişkiler ve insan hakları bakımından da denetler ve değerlendirir.

Bu anlamda ombudsman veya benzeri kurumlar idarenin işleyişinde görülen düzensizlik, yolsuzluk ve anormallikleri ortaya çıkaran bir görev yürüterek, yönetilenlerle yönetim arasındaki sorunların çözümüne katkıda bulunmaktadırlar.

Etiğe Dayalı Yönetim Kültürü

Ahlaksal davranış, her zaman kültürle yakın ilişki içerisindedir. Kültür, davranışın kabul edilebilir standartlarını, toplumsal yükümlülükleri ve ödevleri yansıtır. Ahlaksal davranış, aynı zamanda içinde yaşanılan dönem ve yerle de yakından ilgilidir. Biz ahlaksal kararları, belli bir durumun ya da bir dizi benzer durumların sınırları içinde veririz. Ne yapacağımız konusundaki kararımız, büyük ölçüde ne öğrendiğimize ve deneyimlerimize bağlıdır.

Yönetsel kültür, içinde bulunulan toplumun kültüründen ayrı düşünülemez; çünkü yönetsel kültür toplumsal kültürün bir alt unsurudur. Bu nedenle toplumdaki kültürel mozaik, yönetsel kültürü de olumlu ya da olumsuz etkilemektedir. Örneğin toplumumuzda, dış görünüşe önem vermek, bir kültür değeri olarak algılanmaktadır. İnsanlarımızın bir bölümü, ellerine maddi imkan geçtiğinde, herşeyin dış görünüş olarak en iyisini almaya ve yapmaya yönelmekte ve çoğu zaman bu konuda aşırıya kaçmaktadırlar. Mersedes marka otomobile binme tutkusu, beş yıldızlı otellerde tören yapma arzusu, çok pahalı mağazalardan giyinme isteği, saray gibi villalarda oturma hayali vb. söz konusu anlayışın bazı örnekleridir. Sözünü ettiğimiz anlayış, yönetsel kültüre de olumsuz olarak yansımaktadır. Örneğin yönetici olan bir kimse, çoğu zaman, ilk iş olarak büyük bir odaya taşınmakta, çalışma masası ve koltuklarını yenilemekte, makam aracını değiştirmektedir.

Ahlaka dayalı bir örgütsel ve yönetsel kültür, güçlü ve ilkeli önderlik, saygınlık ve uzak görüşlülük ile başlar. Bu kültür, belli bir durumda uygun görünen, ancak ülkülerimiz, standartlarımız ve ahlakımızdan özveriyi yansıtan geçici heveslere ve çarelere karşı durabilen temel özellikleri yansıtmalıdır. Geliştirmemiz gereken kültür, vicdanımızın sesini dinlediğimiz ve bizim güdülerimizi ve davranışımızı etkilediği ölçüde, ahlak açısından doğru ve yanlış arasında seçim yapmamızı sağlayan kültür olmalıdır. “Vicdanınız kılavuzunuz olsun” sözü, basmakalıp olarak doğru olmakla birlikte, deneyimler de böyle olduğunu göstermektedir. Ancak vicdan çok naziktir; onun için, beslenmesi, korunması ve çevresel tehlikelere karşı savunulması gerekir. Geleneksel dürüstlük ve namusluluk nitelikleri, yönetimin içinde işlev yapması gereken kültürün bir başka yanıdır. Halkın namuslu olarak algıladığı bir yönetim, kamu kaynaklarını insanların çoğu için en iyiyi gerçekleştirmek üzere harcadığı güvenini geliştirir. Kamu çalışanları, çoğunluğun zararına bir kaç kişinin refahını değil, genel refah ve mutluluğu artırmayı amaçlamalıdırlar. Namuslu bir yönetim ahlak dışı uygulamaları engeller.

Etiğe dayalı örgüt kültürü, ahlaki davranışların tüm işgörenlerce benimsenmesiyle oluşturulabilir. Bu bağlamda, herşeyden önce, örgütte bulunan üst düzey yöneticinin bir önder olarak tüm çalışanlara örnek olması gerekmektedir. Çünkü işgörenler, yöneticilerin tutumlarını, eylemlerini ve yaklaşımlarını taklit etme eğilimindedirler. Etik davranışların benimsenmesi, üst düzey yöneticilerden sonra orta düzey yöneticilere ve onlardan da tüm işgörenlere yayılmalıdır. Örgütteki ve genel olarak kamu yönetimindeki önderlerce oluşturulacak kültürün sonucunda, memur olmak onur duyulacak bir kariyer sahibi olmak olarak değerlendirilir. Devlette seçilerek ya da atanarak bir göreve gelmek ya da iş bulmak, yüksek kişisel davranış standartlarına sahip olunduğunun bir kanıtı olarak düşünülür.

Kamu kurumları, etiğe dayalı olarak oluşturacakları örgüt kültürünü, belli dönemlerde örgüt dışarısındakilerle paylaşmalıdırlar. Başka bir anlatımla, etik uygulamalar çerçevesinde oluşan örgüt kültürü, hizmetten yararlanan vatandaşlara tanıtılmalıdır. Bu son derece önemlidir; çünkü, vatandaşların örgüt hakkındaki kanaatini oluşturan ve örgüte karşı davranışlarını belirleyen şey, onların örgütü nasıl algıladıklarıdır. Örneğin, tapu dairesini yozlaşmış bir kurum olarak algılayan bir vatandaş, oraya işi düştüğünde, işlerinin hızlanması için rüşvet vermesi gerektiği kanaatine varacak ve görevli memur istemese de rüşvet vermeye çalışacaktır. Vatandaşın söz konusu davranışı, tamamen tapu dairesinin örgüt kültürünün dışa karşı olumsuz yansımasından kaynaklanmaktadır. Buna karşılık, örgüt kültürünün halkın nezdinde olumlu olduğu kurumlarda, örneğin üniversitelerde, ders geçmek amacıyla öğretim üyesine rüşvet teklif etmek, öğrencinin belki aklından bile geçmeyecektir. “Erdemli uygulamaların dönemsel olarak açıklandığı bir kültür, hem eylemi hem de görüntüyü, o yetki alanının ahlakına uygun düşen önleyici ve koruyucu davranışları güçlendirecek biçimde bir araya getirir”.