Osmanlı-Rus Savaşı1

Fewster, K., V. Başarin & H. H Başarin “A Turkish View of Gallipoli and Canakale”, Hedjin Press, Melbourne, 1985.

Fewster, K. “Gallipoli Correspondent: the frontline diary of C. E. W. Bean”, Angus & Robertson, Sydney, 1983.

First Battalion History Committee, “The History of the 1st Battalion AIF, 1914-1919”, Melbourne, 1919.

Fowler, J. E. “Looking Backward: Being the Reminiscences of a Light Horseman on Gallipoli”, Pirie, Canberra 1979.

Frame, T. “First in Last Out, the Navy at Gallipoli”, Kangaroo Press, Sydney, 1990.

Gammage, B. “The Broken Years: Australian Soldiers in the Great War”, Australian National University, Canberra, 1974.

Gerster, R. “Big-Noting: the Heroic Theme in Australian War Writing”, Melbourne University Press, 1987.

Giannopoulos, G. “Apo to Nesto h¯os to Sangrio”, Ath¯ena: Hell¯enik ¯e Eur¯ockdotik¯e, 1988.

Gregory, A. ‘The Silenced Memory”, Berry Publishers, Oxford, 1994.

Grey, J. “A Military History of Australia”, Cambridge University Press, New York, 1998.

Grey, J. “The Australian Army”, Oxford University Press, Melbourne, 2001.

Hickey, M. “Gallipoli”, J. Murray, London, 1995.

Hogue, O. “Trooper Bluegum at the Dardanelles”, London, 1915.

Inglis, K. “Anzac Remembered: Selected writings”, Department of History, University of Melbourne, 1998.

Inglis, K. “The Anzac Legend”, Meanjin Quarterly, March 1965.

Inglis, K. “The Australians at Gallipoli”, in Historical Studies, Melbourne, C. 13 (40), October, 1967.

Idriess, I. “The Desert Column”, Angus & Robertson, Sydney, 1932.

James, K. K. “Gallipoli”, Angus & Robertson, Sydney, 1965.

Kent, D. A. ‘Bean’s Anzac and the Making of the Anzac Legend’ in A. Rutherford and J. Wieland (Eds.), “War and Australia’s Creative Response”, Allen & Unwin, Sydney, 1997.

Kerr, G. “Lost Anzacs; the Story of Two Brothers, Oxford University Press, Melbourne, 1997.

Lack, J (Ed.), “Anzac Remembered and Selected Writings by K. Inglis”, University of Melbourne Press, 1998.

Laird, J. (Ed) “Other Banners: an anthology of Australian Literature of the First World War”, Australian War Memorial, Canberra, 1971.

Laird, J. (Ed) “The Australian Experience of War”, Mead & Beckett, Sydney, 1988.

Lindsay, N. “Equal to the Task”, History Publications, Brisbane, 1999.

Mason, K. J. “Experience of Nationhood: Australia and the World since 1900”, McGraw-Hill, Sydney, 1983.

McKernon, M. “The Australian People and the Great War”, Nelson, Melbourne, 1980.

McQueen, H. “Gallipoli to Petrov, Arguing with Australian History”, Allen & Unwin, Sydney, 1984.

Morice, J. “Six Bob A Day Tourist”, Penguin, Melbourne, 1985.

Partridge, E. “Frank Hornywood, Private: a personal record of the 1914-18 War”, Melbourne University Press, Melbourne 1987.

Philips, J, E. P. Malone & N. Boyak, (Eds.) “The Great Adventure: New Zealand Soldiers describe the First World War”, Allen & Unwin, Wellington, 1988.

Pugsley, C. “Gallipoli: the New Zealand Story”, Hodder & Staughton, Auckland, 1984.

Reid, R. “A ‘duty clear before us’: North Beach and the Sari Bair Range, Gallipoli Peninsula 25 April-20 December 1915”, Department of Veterans’ Affairs, Canberra, 2000.

Robertson, J. “Anzac and Empire”, Hamlyn, Melbourne, 1990.

Robson, L. L. review in Meanjin Quarterly, vol. 33, no. 3, Melbourne, September, 1974, pp. 320-2.

Ross, J. “The Myth of the Digger, Australian Soldiers in two World Wars”, Hale & Iremonger, Sydney, 1985.

Rutherford, A & J. Wieland (Ed.) “War: Australia’s Creative Response”, Allen & Unwin, Sydney, 1997.

Sanders, M. L. “British Propaganda during the First World War 1914-1918”, Macmillan, London, 1982.

Serle, G, “Digger Tradition and Australian Nationalism”in Meanjin Quarterly, No. 101, vol 24/2, (1965), pp. 149-158.

Shadbolt, M. “Voices of Gallipoli”, Hodder & Stoughton, Auckland, 1988.

Stewart, D. & J. Fitzgerald, “The Great War: sources and evidence”, Thomas Nelson, Melbourne, 1995.

Thompson, A. “Anzac Memories: Living with the Legend”, Oxford University Press, Melbourne, 1994.

Tracey, M. P. “Australian Prisoners of War”, Australian Department of Defence, Canberra, 1999.

Treloar, J. L. “An Anzac Diary”, Armidale, 1993.

Tyquin, M. “Gallipoli: the Medical War”, University of New South Wales Press, Sydney, 1993.

Waite, F. “The New Zealanders at Gallipoli”, Whitcombe & Tombs, Auckland, 1921.

White, T. A. “The History of the Thirteenth Battalion AIF”, Tyrells Ltd., Sydney, 1924.

Williams, H. “The Gallant Company: a Soldier’s Story of 1915-18”, Sydney, 1933.

Williams, J. ANZACS, “The Media and the Great War”, Sydney University Press, 1999.

Winter, D. “25 April 1915”, University of Queensland Press, 1994.

Wrench, C. M. “Campaigning with the Fighting 9th: in and out of the Line with the 9th Battalion AIF”, Boolarong Publications, Brisbane, 1985.

I. Dünya Savaşı Başlarında Kafkasya ve Çevresine İlişkin Stratejik Yaklaşım ve Faaliyetler

Dr. Vahdet KELEŞYILMAz

Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

Tarih araştırmalarında belki de en zor olan yakın tarihin incelenip yazılmasıdır. Çünkü her şey yerli yerine oturmamış veya yakın tarih nesnel bir tarzda incelenemeyecek durumda olabilir. Yaşananlar henüz sıcaktır ve bu düzlemde tarihin öznesi ve nesnesi olanlar hâlâ ilgili zeminde yer alıyorlarsa yazılabilecekler nesnel tarihçiliğin dışına taşırılabilir ya da -öyle olsa da olmasa da- siyasal/iktisadi beklentilerin aracı olarak değerlendirilebilir. Ancak Birinci Dünya Savaşı yılları artık çok geride kalmasına, yaşananlara taraf olan insanların ve hatta devletlerin de çoktan tarihe karışmasına rağmen, bu süreçte Kafkasya ve çevresindeki gelişmelerin ve bu gelişmelerin tetiklediği hadiselerin tarihçilik açısından benzer zorlukları içerdiğini söylemek pek de yersiz olmasa gerektir. Bunun başlıca iki nedeni vardır. Bunlardan birincisi, Mim Kemal Öke’nin ifadesiyle ‘yüzyılın kan davası’1 olan Ermeni sorunudur. Diğeri ise Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinden sonra jeopolitik/stratejik önemi tartışılmayacak kadar açık olan Kafkasya odaklı sıcak çatışmalar ve yansımalarıdır.

Bu çalışmada, konunun anlaşılmasına katkı sağlayabilecek savaş öncesindeki bazı hususlara değinilmekle birlikte, bilimsel nesnelliği sağlamaya çalışan bir anlayışla -incelediğimiz arşiv belgelerine dayalı olarak- Birinci Dünya Savaşı başlarında Kafkasya ve çevresine ilişkin stratejik yaklaşım ve faaliyetlere ışık tutulmaya çalışılacaktır.

Birinci Dünya Savaşı öncesinde osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum, uluslararası ilişkiler ve stratejik değerlendirmeler bakımından gerek savaşa girişi ve gerekse Almanlar yanında yer almasında önemli rol oynamıştır. Çünkü Balkan savaşları sonrasından Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar olan süreçte Osmanlı Devleti’ni idare edenlerin, diğer endişelerinin yanı sıra, hiç de yersiz olmayan bir Rusya tehdidi algılaması olduğu ve bundan dolayı ülkelerinin toprak bütünlüğünü güvenceye alabilecek arayışlar içinde olduğu açıktır. Bu tehdit algılamasının birkaç yönü vardır. Bunlardan biri II. Balkan Savaşı sırasında Türk ordusunun Edirne’yi Bulgarlardan geri alması ve bunu korumaya çalışması esnasında ve hatta bir antlaşma ile bu durumu hukukîleştirdikten sonra bile aleyhte bir Rus müdahalesiyle önceki sınırlarına çekilmeye zorlanacağına ilişkindir.2 Diğeri ise, Rusların öncülüğü ve baskısıyla 1914 yılı Şubat ayında, Ermenilerin de yer aldığı Şark vilayetlerinde bölgede oluşturulacak iki idarî bölüme yabancı genel müfettişlerin atanmasını ve Hıristiyan ve Müslüman cemaat temsilcilerinden oluşan seçilmiş meclisler oluşturulmasını öngören ve bu programın uygulanmasında Rusya’ya belli bir yetki veren bir Osmanlı-Rus sözleşmesine imza atmak zorunda kalan Osmanlı yöneticilerinin anılan bölgenin geleceği hakkındaki kaygılarıyla ilgilidir.3 Öteki ve belki de en önemlisi ise Rusya’nın nihaî hedefi olan İstanbul ve Boğazları ele geçirmek için uygun zamanı ve fırsatı beklediğine dairdir.4 Ali İhsan Sabis’e göre; “Esasen Ruslar Ankara ve Ulukışla taraflarından Erzurum cihetine doğru bir demiryolu inşa etmekliğimize öteden beri mani oluyorlardı. Bu da, aynı Boğazların takviyesini istememek gibi Türkiye aleyhinde bir düşüncenin mahsulüydü. Çünkü bu demiryolu inşa edilirse Ruslara karşı müdafaa kudretimiz artacaktı.”5

İçinde bulunduğu zor koşullarda Osmanlı Devleti’nin herhangi bir büyük güç tarafından toprak bütünlüğüne güvence sağlayabilecek bir ittifak yapabilmek için gereken ve beklenen ilgi ve desteği gördüğü de söylenemez. Ne var ki Birinci Dünya Savaşı’nın çıkışını tetikleyen Saray-

bosna suikasti sonrasında değişen konjonktür 2 Ağustos 1914 tarihli Türk-Alman gizli ittifak Antlaşması’nın yapılmasının zeminini oluşturmuştur.

Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na henüz resmen girmemişken İtilaf Devletleri, Osmanlı topraklarına yönelik askeri hazırlıklarına hız vermişlerdir. Rusya ise Kuzey İran topraklarını kullanarak sınırına yakın Türk topraklarına karşı saldırılar başlatmış, Türk-İran sınır bölgelerinde yaşayan Ermeniler, Nasturiler ve bazı aşiretler, çeşitli vaadlerle Türkler aleyhine harekete kışkırtmıştır.6 Osmanlı Devleti de Birinci Dünya Savaşı’na resmen girmeden önce aynen Rusya’nın yaptığı gibi karşı etkinliklere girişerek bölgenin Türk ve Müslüman halklarıyla temasa geçmiştir. Ancak Osmanlı Ermenilerinin Rusya ile bağlantılı faaliyetleri ve bunun doğurduğu sonuçlar, geri kalan Kafkas halklarının Osmanlı Devleti ile olan işbirlikleri ve bu süreçte yaşananlara göre kıyaslanamayacak ölçüde -hem de bilimsel araştırma sınırlarının çok ötesinde bir istismar ve kan davası haline dönüştürülerek- işlenmiştir. Bu durum konuyu etraflıca bilmeyen kimi çevrelerde de yanıltıcı ön kabullere de yol açmıştır.7

Almanlar Osmanlı Devleti’nin kendileri safında bir an önce savaşa girmesini isterlerken Rusların bir kolordularını Kafkasya’dan Avrupa yönüne aldıklarını belirtip bu bölgenin Türkler için istikbal olduğunu vurgulayarak Erzurum’daki askerle Türk ordusunun Kafkasya’ya girmesini istemişlerdir.8 Şüphesizdir ki Almanların ısrarının nedeni Avrupa cephelerinde karşılarında daha az düşman askeri bularak rahatlamaktı. Fakat Almanların bu isteklerinin kendileri açısından ne anlama geldiği Enver Paşa tarafından anlaşılamayacak bir durum olmasa gerekti. Onun -sonraki süreçte- İstanbul’daki Amerikan Büyükelçisi Henry Morgenthau’ya, kendilerini Almanlara borçlu hissetmeleri için bir neden olmadığını, Türklerin Almanlar için yaptıklarının onlardan gördükleri destekten daha fazla olduğunu belirtmesi ve bu görüşlerine kanıt olarak ordularını Kafkas cephesine yığarak Batı cephesinde kullanılabilecek büyük Rus birliklerini burada meşgul ettiklerini belirtmesi bu açıdan kayda değer bir ifadedir.9

Beyrut valisi Bekir Sami Bey 30 Temmuz (13 Ağustos) tarihli ve Dahiliye Nezareti şifre kalemi antetli bir belgede kendi görüşlerini ortaya koyarken Kafkasya açısından ayrıca önem taşıyan ifadelere de yer vermiştir10:

Türk Alman gizli ittifak antlaşmasının varlığından haberdar olmadığı “siyaset-i devlet mechulüm olmağla beraber” ifadesinden anlaşılan Bekir sami Bey, ülkenin çıkarlarının ‘İttifak-ı Müselles’ ile bağdaşabileceği doğrultusunda olduğunu belirtirken halen ‘İtilaf-ı Müselles’ devletlerinin yönetimi altında bütün İslam dünyasının mahkûm olduğuna değinerek Kafkasya’dan Hindistan’a kadar uzanan Müslüman ülkelerinde, Rusya’nın -kısmen Almanya’ya karşı göndermeye mecbur kalacağı- Kafkasya’daki üç kolordusundan başka Rus ve İngiliz askeri olmak üzere elli altmış binden çok mevcut olmadığına dikkat çekmiştir. Ayrıca Tunus, Cezayir, Trablusgarb, Mısır ve Fas’ta dahi azami yüz bin kişilik kuvvet yoktur dedikten sonra Kafkasyalı olduğu için oranın durumuna ilişkin daha fazla bilgi edinebildiğinden bahisle biraz ayrıntılı bilgi sunmuştur. Ona göre; Kuzey Kafkasya’nın kadim ahalisi bütün Müslümanların, Dağıstanlılar, Çeçenler ve Çerkeslerin cengâverlikleri, Rusya’ya karşı düşmanlıkları izaha muhtaç olmadığından “müdrik ve oraca maruf vesait ile Çerkestan ve Dağıstan’da ihtilal çıkarmak pek mümkündür.”

6 Ağustos 1330 (19 Ağustos 1914) tarihinde, iki aydır Rus sınırları içinde olan Abdülcebbar ve Mutasım efendiler tarafından da Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının bazı bölgelerdeki yankıları ve Rusların faaliyetlerine dair bir rapor gönderilmiştir. Buna göre;11 Sivastopol’de Osmanlı uyruğu olan Müslümanlar Ruslar canibinden çıkarılmakta olduğu ve posta vapurlarının seferleri kesildiği gibi Ruslar tarafından şiddetli baskı ve sınırlamalar icrasına başlanmıştır. Yerli Müslümanlar galeyan halindedir. Batum’da, Kars’ta ise Müslümanlar kıyama amade bir haldedir. Fakat giriş ve çıkış tamamen kesildiği ve muharebe haberlerini neşredenlere mücazat ilan edildiği cihetle şimdilik bir şey yapılamamaktadır. Buralarda bulunan büyük ağaçlar kâmilen kesilmiş ve yeniden istihkâmlar inşasına başlanmıştır. Kafkasya’da, Rostof’ta ise, Çerkesler isyana hazır olup bu cihetten bir hareket beklemektedirler. Yalta’da, Akmescit’te bulunan Müslümanlar ise genellikle iğtişaşa hazırlanmışlar ise de oralarda külliyetli miktarda asker bulundurulmakta ve ihtilat ve ictimaat kesin olarak yasaklandığından doğal olarak fiili bir eser gösterilememektedir.

Aynı zaman dilimi içinde Rusya ile işbirliği içinde olan Ermenilerin Osmanlı karşıtı faaliyetlerinin de daha önceki isyan ve komitecilik deneyimlerinin de bir sonucu olarak etkili bir biçimde devam ettiğine şüphe yoktur. Hatta Ağustos ayında Kafkasya’daki Ermeniler ve bilhassa komiteciler -muhtemelen kendilerine ayak bağı olmaması için- ailelerini Erivan’a göndermek yoluna gitmişlerdir. Erzurum’daki komitecilerin de ailelerini kâmilen Rusya ve Erivan cihetine aşırmaları dikkat çekicidir.12

Dördüncü Ordu Müfettişi Cavid Paşa’nın “bizzat Başkumandan Paşa hazretlerine” kaydını taşıyan ve 12 Ağustos 1330 (25 Ağustos 1914) tarihli yazışmaya cevap olarak gönderdiği 13 Ağustos 1330 (26 Ağustos 1914) tarihli şifreli yazışması Kafkasya’ya ilişkin önemli bilgiler içermektedir:

Kafkasya’da ihtilal hareketleri ifa edilmek üzere Ruslara Osmanlı Devleti tarafından savaş ilan edildiği zaman orada bulunan Dağıstan’ın Avar ve Çeçen kabile-

lerinden ve en etkililerinden adamlar hazırlanmıştır. Ahmet Fazıl Paşa kadim vatanı olan Kafkasya için bu işin yorucu olmadığını ve yaşının ilerlemiş olmasının kendisinin bu ihtilali vucuda getirmesine engel olmadığını, Doksan üç senesinden evvel Petersburg’u terk ederek Türkiye’ye gelmesinin bu maksada mebni olduğunu beyan etmekle birlikte; vaki olan tekliflerinin hükümetçe kabul ve icra edilmemesinden dolayı Kafkasya ahalisini ayaklanmaya teşvik etmek üzere gönderdiği adamların Ruslar tarafından mahvedilerek yalnızca bir kişinin İstanbul’a dönebildiğini ve bu ihtilal sonucunda 15.000 kişiye yakın Dağıstanlının Sibirya’ya sürüldüğünden başkaca en ileri gelenlerin Ruslar tarafından asılarak köylerinin yakıldığını belirtmiştir.13 Anlaşılan odur ki, Fazıl Paşa Osmanlı Devleti’nin bir an önce savaş açmasını istemiştir ve Kafkasya’da istenilen ve beklenilen ihtilalin gerçekleşmesi ve başarıya ulaşmasının ön koşulunun bu olduğuna inanmaktadır. Çünkü;

“… Hükûmet-i Seniyyece Ruslara (ilan-ı) harbden evvel ahalinin ihtilale kıyam ettirilmesi maksadın adem-i husulünden başka bilahare erbab-ı kıyamın Ruslar tarafından imha edilmesi gibi ind-Allah’ta mucib-i mesuliyet ahvalden tevakki etmekte olduğu ve kendisinin icra-yı nüfuz ettiği Avarlarla Çeçenlerin kıyam ettikleri takdirde umum Kafkasya ahalisini ve hatta Rus zulmet-i askeriyesinde bulunan zabitanın Rus aleyhine kıyam edeceklerini ve bundan başka Rus idaresinden dilgîr olan Gürcü büyükleri ve Rus ordusunda bulunan Gürcü generallerle muhaberede bulunarak bunların dahi bizim taraftan muavenet gördükleri takdirde Rus esaretinden kurtulmak için ihtilale hazır bulunduklarını ve muharebe olduğu takdirde Irak havalisinde bulunan Çeçen ve Kafkasya muhacirlerini ve Kürdleri toplayarak Tebriz üzerinden bizzat Kafkasya’ya dahil olub akıncılık edebileceğini ve o sırada göndereceği adamlar vasıtasıyla Kafkasya halkını ihtilale kıyam ettireceğini söyledikten maada kendisinin vuruduna intizar eden Avar ve Çeçen ve Kürd ve Gürcülerin adam göndermeksizin kendisinin hareketinin şuyuuyla kıyam edeceklerini suret-i katiyede temin eylediği ve devletçe Ruslarla muharebe yapılmadığı takdirde maksad hasıl olamayacağı gibi beyhude yere kan döküleceğini14…” belirtmiş ve bu konuda Enver Paşa’nın mütalaasını sormuştur. Cavid Paşa’nın Mehmed Fazıl Paşa’ya ilişkin görüşü ise onun öteden beri cesaret ve özverisiyle bilinen, zinde vücutlu “gece gündüz düşüncesi Kafkasya üzerine yürümek ve harb etmekten ibaret”15 bir kişi olduğu ve Kafkasya arazisini çok iyi bildiği doğrultusundadır.

Cavid Paşa’nın 17 Ağustos 1330 (30 Ağustos 1914) tarihli yeni bir şifreli yazışması Kafkasya’ya yönelik girişimlerin içindeki Alman parmağını göstermekte ve bir an önce Ruslarla harbe girişilmesi yolunda yukarıda değinilen görüşlerde yönlendirici olabileceklerini kuvvetle düşündürmektedir:

“Kafkasya’da ihtilal ifası için Mehmed Fazıl Paşa hazretleriyle öteden beri düşünmekte bulunduğumuz cihetle müşarünileyhin arzusu vechile Bağdad Alman konsolosu vasıtasıyla İstanbul sefirinden teminat dahi alındığından buradan tertib edilmiş en güzide beş kişi yarın yola çıkarılacaktır…”16

Bu yola çıkacak kişilere, kendilerine katılacak bazı Çeçenlerle birlikte Kafkasya sınırı üzerindeki Dağıstan-Çeçen muhacirlerinin oluşturduğu İslam Sur köyündeki Dağıstanlılardan gerekenleri alarak Kafkasya cihetine geçip çetecilik yapmaları ve halkı Rus hükûmetine karşı ayaklandırmaları talimatı verilmiştir. Ayrıca bunlara bomba, silah gibi nesnelerin Osmanlılar tarafından verilirse daha çok etki yapacağından bahisle; İslam Sur köyünün bulunduğu sınır bölüğü kumandanı ya da bağlı olduğu kaza kaymakamı vasıtasıyla Türkiye tarafında uygun yerlerde depolara konmuş olan işbu nesnelerin anılan köy ahalisi olan Dağıstan muhacirlerine verilerek bunlar aracılığıyla Rusya dahilinde dağıtılması için gerekenlere irade buyrulması da değinilen bu belgede Cavid Paşa tarafından istenmiştir.

Bu arada Harbiye Nezaretine Kafkasya ile ilgili görev almak için dilekçe veren gönüllüler de vardır. Bunlardan biri ilk teşkil edilecek Kafkasya alayına tayinini istekte bulunmuştur.17 Bu konuda görev isteyenlerden bir diğeri ise şahsını tanıtırken aslen Dağıstanlı olduğunu, Kafkasya’dan Hazar Denizi’ne kadar olan dağlık kesimde meskûn Çeçen ve Lezgi ve Avar ve Kumuk ahalisiyle Şeyh Şamil merhumun kabilelerinin kendisini iyi tanıdıklarını, lisanlarını bildiğini belirterek kendisinin Şeyh Şamil’in sergerdelerinin yer aldığı Mihrhanzadelereden olduğunu vurgulamış ve oraya gidip özveriyle hizmet etmek ve ataları gibi kabilesinin başına geçip Ruslarla savaşmak istediğini ifade etmiştir. On yedi senedir Dağıstan’dan çıkalı beri muhabere ettiğini ve İstanbul’dan talimat alıp gittiği takdirde orada pek çok işler görmek mümkün olduğunun kendisine yazıldığını söyleyen bu gönüllü emir buyrulursa her türlü özveriye hazır olduğunu da arz eylemiştir.18

Faaliyetler devam ederken İstanbul’da bulunan bazı Hıristiyan Gürcülerin de deniz yoluyla Kafkasya’ya yakın Türk limanlarına gittikleri anlaşılmaktadır.19 Kafkasya’da yürütülen etkinliklere ışık tutan bir belgeye göre; Kafkasya ihtilalini gerçekleştirme çalışmaları devam ederken Türk yetkililer Almanların Osmanlı Devleti için zararlı faaliyetler yapabilecekleri endişesini taşımışlardır.20

1914 yılı Eylül ayı içinde, Türk makamlarına Ermeni Taşnak ve Hınçak komitelerinin Rusya hükûmetiyle anlaştığı ve harp vukuu takdirinde Türkiye Ermenileri-

nin bunlara katılacaklarına ilişkin istihbarat gelmiştir. Üstelik Ruslar Odesa, Sivastopol ve sair Karadeniz bölgesindeki yerlerde üç yüz seksen kişi kadar Osmanlı uyruğu Müslümanı Türk casusu diye tutuklamışlardır.21 Bu durum hem Türk tarafının işlerinin hiç de kolay olmadığını hem de Rusya’nın Ermenilerin gönüllü desteğiyle karşı hazırlıklar içinde olduğunu göstermektedir. Bu koşullarda bile Teşkilât-ı Mahsusa başkanı Süleyman Askerî; Türklerle iş birliği yapmasalar bile, hiç olmazsa yansızlıklarını sağlamaya çalışmak ve bu cihetle kesin zorunluluk olmadıkça Ermenilerin kalplerini bile kırmamak lüzûmu hakkında gerekenlerin dikkatinin çekilmesini istemiştir.22

İstanbuldan gönderilen bazı Gürcüler kayıklarla Rusya’ya gönderilmiştir. Bu arada Rusya’daki Rumlar ile Ermeniler ve keza Osmanlı uyruğu olup Rusya’ya firar edenler gönüllü olarak Rusya’da istihdam edilmişlerdir. Erzurum ve havalisinde Osmanlı askeri donanım bakımından çok eksiktir. Bir süre sonra Rusya karşıtı faaliyetler için kurulmuş olan “Kafkas İhtilâl Cemiyeti” için Erzurum’da bir genel merkez, Trabzon ile Van’da birer bölge yönetim kurulu oluşturulmuştur.23 Ayrıca İstanbul’dan -Süleyman Askerî Bey tarafından- bölgede görevli Rıza Bey’e, şu talimat gönderilmiştir:

1. Gürcistan’da başarılı olmak için Gürcüler ve özellikle Hıristiyanlarıyla ilişki kurmak ve örgütleriyle temasa girmek gereklidir.

2. Almanlarla talihimizi bağlamış ve işbirliği etmiş olduğumuzdan bunların maksadımıza hadim bir surette istihdamları gereklidir.

3. Bundan dolayı orada bulunan Gürcüler ve Almanlarla birlikte hareket etmek -örgüte ve tüm duruma egemen olmamız kaydıyla- çıkarımıza uygundur. Bunun için Alman ve Gürcülerle sizden teşkil ettiğiniz karma komisyonun oyu olmadıkça hiç bir hareket yapılmaması ilkesini koymak ve tamamen korumak gereklidir.

4. Gürcüler dahilde örgütlenmeye sevk ve Muzel’e de bu husus gereken surette telkin ediliyor.

5. Kereli’nin kurulması arzusunda bulunduğu lejyon behemehal sizin uygun göreceğiniz yerde ve denetim altında bulunmalıdır.

6. Dikkat çekecek nümayişkâr hareketler yapılmaması, henüz bizim tarafta yapılacak düzenleme ve hazırlıkların tümüyle tümüyle örtülmesi gereği icap edenlere bildirilmelidir.

7. Muzel ve Kereli’nin iyi idare edilmesi ancak kabil olamayacağına kanaat hasıl olduğu dakikada gereğine bakmak üzere durumun bildirilmesi.24

Türk yetkililerce tasarlanan Kafkasya ihtilalinin alt yapısı hazırlanmaya çalışılırken Bağdat’ta Irak ve Havalisi Umum Kumandanlığı’na gönderilen bir şifreyle “gerek İran dahilinde ve hudud üzerindeki aşair arasında ve gerekse Kafkasya dahilinde”25 o ana kadar ne gibi teşkilat ve hazırlık yapıldığı ve daha ne gibi kişilerin hangi mıntıkalara gönderilerek teşkilatın ne derecelerde tamamlandığının bildirilmesi istenmiştir. Musul Süvari Kolordu Kumandanı Mehmed Fazıl Paşa’ya gönderilen bir şifre ile aynı şekilde neler yapıldığı sorulmuştur.26 Musul vilayetinden gelen şifrede ise, Hindistan’a gitmeleri düşünüldüğü halde mevcut koşullardan dolayı bu yolculuğa çıkmaları zorlaşan Abdürreşid ve Ali Efendiler Mehmed Fazıl Paşa’nın vaki isteği üzerine ona katılarak Kafkasya ve Türkistan taraflarında birlikte faaliyete geçmeyi kabul etmişlerdir.27 Musul Vilayeti’ne çekilen bir başka telgrafla, Kafkasya’da ihtilal hareketleri meydana getirmek üzere yapılan teşkilat ve tertibatın İran’a dahi teşmil edildiği, Azerbaycan cihetinde vukua gelen isyan hareketlerinin bu teşkilatın fiili eserleri olduğu bildirilerek “vaziyet-i siyasiye faaliyet-i umumiyeyi tacil edecek mahiyette bulunduğundan” İran’da Rusya karşıtı faaliyetlerin ivedileştirilmesi istenmiştir.”28 Musul vilayetinden gelen cevabi cevabi telgrafta, kendilerine verilen emrin uygulanacağı bildirilmiştir.29 Bağdat vilayetinden İstanbul’a gönderilen şifrede ise yapılan işler hakkında bilgi verildikten sonra Mehmed Fazıl Paşa’nın Erzurum’a doğru gitmekte olduğu bildirilmiştir.30

Sonuç

‘Tarihsel tanıklıkların çeşitliliği hemen hemen sonsuzdur. İnsanın söylediği veya yazdığı her şey, imal ettiklerinin tümü, değdiği her şey onun hakkında bilgi verebilir ve vermelidir’31 Fakat ‘Tarihte her sahada misal o kadar çoktur ki bunlardan ustalıkla bir seçimle istenen her türlü netice çıkarılabilir.’32 Anılan asırlık kan davasını güdenler de ustaca seçimlerle hatta eklemelerle ya da aynı süreçte olumsuzladıkları ‘öteki’nin de savaşın mağduru olduğunu33 ve olanların nedenlerini göz ardı etmekle, kendi istedikleri sonuçları gerçeğin ta kendisi gibi sunabilirler, sunmuşlardır da. Ancak böylesi bir tutum doğru değildir. Çünkü ‘Tarih incelemesi, nedenlerin incelenmesidir. Neden, niçin sorusuna yanıt aramayanların kendilerine tarihçilik yakıştırmaları doğru değildir.34 Tarihin bir mahkeme ve şahitlerin de sanıklar olamayacağını35 hatırdan çıkarmadan tarihi tanıklıkları tenkide tabi tutarak hakikati durmaksızın yakalamaya çalışmak lazımdır. Bu bağlamda denilebilir ki;