O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

9. 3. Statik elektrdan saqlanish choralari 
Ayrim ishlab chiqarish jarayonlari statik elektr zaryadi hosil 
boʻlishi va ularning manfiy va musbat elektr zaryadlariga 
boʻlinishi bilan oʻtadi. Ba’zi hollarda bu zaryadlar tezda yerga 
tarqaladi, boshqa hollarda esa ular toʻplanib, yuqori elektr 
maydoni kuchlanganligini hosil qiladi.
Bir hil vaziyatlarda statik elektr brak maxsulot chiqishiga, 
dvigatel va qurilmalarning tezligining ortib ketishiga sabab 
boʻladi. Ayrim hollarda ishchilarga jarohat keltirishi ham 
mumkin.

---

106 
Statik elektrning paydo boʻlishi juda murakkab jarayon 
boʻlib, u juda koʻp omillarga bogʻliq boʻladi. Hozirgi davrgacha 
statik elektrning paydo boʻlish sababini tushuntirib bera oladigan 
aniq fikr yoʻq. Faqatgina har hil taxminlar bor xolos.
Shulardan eng koʻp tarqalgan gipotezalardan biri bu modda 
va materiallarning bir-biriga ishqalanishi natijasida statik elektr 
zaryadlari hosil boʻlishidir. Mana shu fikrga asosan statik elektr 
ikkita har hil tarkibli moddalarning bir-biriga tegishi va ishqala-
nishi shu tegishish yuzasida har hil atom va molekulalar kuch-
larining tortishishi tufayli paydo boʻladi. Bunda moddaning elek-
tronlari va ionlarining boʻlinishi, ikkita qarama-qarshi belgili 
elektr qatlami paydo boʻlishi kuzatiladi.
Elektrostatik zaryadlar koʻproq dielektrik materiallarning 
ishqalanishi, quvurlardan yengil yonuvchi suyuqliklarning oqishi 
hamda paxta tolalarini va tayyor maxsulotlarni tashish vaqtida 
paydo boʻladi. AT sanoatida elektrostatik zaryadlarning roli sezi-
larlidir. Paxta yoki ayniqsa sun’iy tolalar bilan ishlaganda statik 
elektr zaryadlari koʻp hosil boʻladi. Bu zaryadlarning yigʻilish 
intensivligi ishqalovchi materiallarning turiga, kontakt maydo-
niga, atrof-muhit havosining nam-quriqligiga, ishqalanayotgan 
materiallarning solishtirma qarshiligiga va boshqa sabablarga 
bogʻliqdir.
Ishqalanish 
natijasida 
hosil 
boʻladigan 
elektrostatik 
zaryadlar katta miqdorlardagi kuchlanishlarga ega boʻlishi 
mumkin. Masalan: sun’iy tolalardan toʻqilgan poyondoz, oyoq 
kiyimlariga ishqalanishi natijasida kun oxiriga kelib 15-20 kV 
gacha potensiallar ayirmasi hosil qilishi mumkin. Bu katta 
miqdordagi kuchlanishlar tok kuchi va energiya juda oz 
miqdorda boʻlganligi uchun kishiga katta zarar yetkaza olmaydi, 
lekin u kishiga nohush ta’sir qilishi, gʻayriixtiyoriy harakatlarga 
olib kelishi mumkin. Bular esa kishini biror yerini urib olishi, 
ishlab turgan mashinaga yiqilib tushish va boshqa xavflarni 
tugʻdiradi.

---

107 
Kishiga uzoq vaqt elektrostatik zaryadlarning ta’sir qilishi 
ogʻir kasalliklarga olib kelishi mumkin.
Bulardan tashqari elektrostatik zaryadlar AT sanoatida 
texnologik jarayonning barcha oʻtimlarida qoʻshimcha qiyinchilik-
lar tugʻdiradi. Tarash mashinasidan chiqayotgan taram, muallif-
ning tadqiqotlariga binoan, 1500-1800 V gacha musbat zaryad-
lanar ekan. Bunda zaryadlar taramning eni boʻyicha bir xil 
taqsimlanmagan, ayni paytda taram oʻrtasida potensiallar ayirmasi 
1800 V boʻlsa, uning chetlarida 1000-1100 V boʻlishi aniqlangan. 
Sexda nisbiy namlikning kamayishi, tarash chetlarining hur-
payishiga, paxmoqlanishiga, oʻrtasining koʻtarilishi va hatto uzi-
nasi boʻylab yirtilishiga olib keladi. Bu koʻngilsiz hodisalar bir xil 
zaryadlangan tolalarning bir-biriga itarilishi natijasida roʻy beradi.
Statik elektr xavfini yoʻqotishning asosiy usullariga quyida-
gilarni koʻrsatish mumkin: 
- texnologik uskunalarni, jihozlar, kommunikatsiyalar, 
apparat va idishlarni yerga ulash; 
- havo namligini oshirish yoki materiallarga antistatik 
moddalar bilan ishlov berish (bu usul AT sanoatida keng 
qoʻllaniladi); 
- havo yoki muhitni, ba’zi hollarda apparatlar, idishlar va 
shunga oʻxshashlarning ionlanishini kamaytirish.