Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. 
Esteliklerdiń úyreniliwi. Áyyemgi túrkiy jazıwı umıttırılıp 
jiberilgenlikten, bul «tas kitaplar»daǵı jazıwlar ásirler boyı oqılmay sır bolıp 
qalǵan. Olar XVIII-XIX ásirlerden baslap ilimge málim bola basladı. Tas 
kitaplardıń sırın birinshi márte Daniya professorı Vilgelm Tomsen (1842-1927) 
ańladı (1893-jılı). Bunnan soń rus alımı V.V. Radlov (1837-1918) esteliklerdi tolıq 
oqıp, ayırımların rus tiline awdardı. Solay etip, ásirler boyı sır bolıp kiyatırǵan 
Orxon-Enisey jazba estelikleri ilimiy aynalısqa túse basladı. Olar menen 
tariyxshılar, tilshiler, ádebiyatshılar qızıǵa basladı. Sebebi, Orxon-Enisey jazıwları 
áyyemgi túrkiy xalıqlar tariyxı haqqında anıq maǵlıwmatlar bere alatuǵın, áyyemgi 
túrkiy ádebiy tiliniń ózgesheliklerin sáwlelendiretuǵın hám kórkem-estetikalıq 
bahaǵa iye bolǵan shıǵarmalar. XX ásirde Orxon-Enisey esteliklerin rus sovet 
alımları S.E.Malov, A.M.Sherbаk, A.N.Kononov, I.V. Stebleva, ózbek alımları 
E.Fazılov, A.Kayumov, N.Mallaev, A.Rustamov, Ǵ.Abduraxmanov, N.Raxmanov, 
qazaq alımları Ǵ.Aydarov, Ǵ.Muwsabaev h.b. úyrendi. Qaraqalpaq alımlarınan 
H.Hamidov esteliklerdiń házirgi qaraqalpaq tili menen tuwısqanlıq (genetikalıq) 
baylanısların anıqladı, K.Mámbetov, A.Kárimov olardı qaraqalpaq ádebiyatınıń 
saǵası retinde úyrendi hám ilimiy miynetler jazdı. Alım hám shayır J.Xoshniyazov 
Orxon-Enisey jazba esteliklerin házirgi qaraqalpaq tiline awdardı hám basıp 
shıǵardı («Ámiwdárya» jurnalı, №1, 2007; №1, 2011).
3. Jazba esteliklerdiń tematikalıq mazmunı. Orxon-Enisey jazba estelikleri 
tariyxıy shaxslar bolǵan Bilke qaǵan, Kul-Tegin, Tonyuquq húrmetlerine pitilgen.
Olardıń mazmunı, tiykarınan, 551-744 jıllarda ómir súrgen Túrk mámleketiniń 

---

13 
tariyxı menen baylanıslı hám watan, el xalıq, batırlıq temaların sáwlelendiredi. 
Túrk qáwimleri birlesip 551-jılı kúshli mámleket dúzedi, paytaxtı Altaydaǵı 
Óteken qalası boladı. Túrk ataması kúshli, mıqlı degen mánini ańlatqan. Bul 
mámleket tariyxta Túrk qaǵanatı dep atalǵan. Mámleket basshısı qaǵan dep 
júritilgen, bul atama sońǵı dáwirlerde fonetikalıq ózgerislerge ushırap xan degen 
formanı qabıllaǵan. Qaǵannıń ásker basısın yabǵu (yabu), onnan kishirek ásker 
basshı shad dep júritiletuǵın bolǵan. Qáwim yaki urıwbasılardı biyler yamasa