Toplayan və TƏRTİb edəN: K. HÜSeyn

4 - Xitab olunanı ya bütünlüklə başa düşmür, ya da başqa bir tərzdə başa düşür. Dəlillər bu iki növün üzürlü olmasına sübutdur. Birinci Növ – dəlili bütünlüklə başa düşməyənə: Ömər - radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Üç şəxsin üzərindən qələm qaldırılmışdır (onlara günah yazılmır). Həddi buluğa çatmamış uşaq, ruhi xəstə və yuxuda olan şəxs»⁴³¹. Qələm bunlardan nə üçün qaldırılmışdır? Onların başa düşmədiklərinə görə. İkinci Növ – dəlili qəsd olunan formada başa düşməmişdir. Adiy b. Hətim - radıyallahu anhu – ağ sap, qara sapdan seçilənə qədər yeyin için ayəsini eşitdikdən sonra deyir ki: «Mən ağ sap və qara sap götürdüm. Gecənin bir aləmi ona baxdım. Lakin fərqləndirə bilmədim. Səhəri Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in yanına gələrək ona danışdım». Peyğəmbər: «Ağ sap, qara sap deyildiyi zaman gecənin qaranlığı ilə gündüzün işıqlığı qəsd olunur». Səhabə ayədə qəsd olunanı tam başqa bir formada başa düşmüşdür. Həmçinin Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – səhabələrə buyurdu: «Sizdən hər biri əsr namazını Bəni Qurəyzədə qılsın». Səhabələrin bir qrupu dedilər ki: Biz Bəni Qureyzəyə çatmamış qılmarıq. Bir qrupu dedilər ki: Xeyr, qılmaq lazımdır. Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – in qəsdi belə deyildir. Çünki artıq namazın vaxtı girmişdir. Lakin bu hal Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – ərz olunduqdan sonra onların heç birini qınamadı. Yolda qılanları da, Bəni Qureyzədə qılanları da». Peyğəmbər – sallallahu aleyhi və səlləm – hər iki hədisdə başa düşməyənləri üzürlü saymışdır. Onlar qəsb olunanı, əsil məqsədi səhv başa düşmüşdülər.

5 - İnsanlar bir-biriliərini başa düşmədikləri zaman deyirlər ki: «Mən səni başa düşmədim». O, da onu başa düşmədiyinə görə üzürlü sayır. Əgər insanlar bir-birilərini başa düşmədiklərinə görə üzürlü sayırlarsa, Allah buna daha layiqdir. Bu da iki tərəfdən izah olunur: 1) Ümumilik Tərəfdən: Birinci səbəb bu insanda olan tərif və kamillik sifətidir ki, bir-birilərini bağışlayır və üzürlü sayırlar. İnsan barəsində hər hansı kamillik tərif sifəti sabit olubsa, Allah o, sifətə daha layiqdir. Əgər insan rəhimlidirsə, Allah ondan da Rahmən və Rahimdir. «Ən yüksək sifət Allaha məxsusdur». (ən-Nəhl 60). 2). Xüsusilik Tərəfdən: İbn Məsud – radıyallahu anhu – rəvayət edir ki, Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: «Allahdan daha qısqanc bir kəs yoxdur. Allah bu qısqanclığına görə açıq və gizli olan bütün çirkin əməlləri haram etmişdir. Təriflənməyi Allahdan daha çox sevən bir kimsə yoxdur. Buna görə Uca Allah Öz nəfsini tərifləmişdir. Allahdan daha çox dəlil sevən yoxdur. Bax, bunun üçün də bir çox müjdələyən və qorxudan Peyğəmbərlər göndərmişdir (Başqa rəvayətdə: Bax buna görə də Allah Peyğəmbərlərini göndərmiş və kitablarını endirmişdir)⁴³².

6 - Birinci qrupun gətirdiyi dəlillərə cavab olaraq deyirik ki: Bu ayələr dəlalət etmir ki, onlar xitabı və hüccəti başa düşməyiblər. Əksinə dəlalət edir ki, onlar Quranı və hüccəti başa düşüb və sonra üz döndəriblər. Əgər onlar Allahın xitabını başa düşməsəydilər, Allah onları üzürlü sayardı. Onları danlamaz və qınamazdı. Şovkani – rahmətullahi aleyhi – bu ayənin təfsirində buyurur: «Yoxsa elə güman edirsən ki, onların əksəriyyəti (sən deyən sözü) eşidəcək və ya ağıllı-başlı fikirləşəcək? Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə ondan daha çox zəlalətdədirlər». (əl-Furqan 44). Müşriklər, kafirlər mənfəətlənmək tərəfdən heyvan kimidirlər. O, heyvan ki, onun fəhmi və dərk etməsi yoxdur. Ona görə də sən onlara ümid etmə. Onlarda bu eşitmə və dərk etmə üzərində qurulan fayda yoxdur. Bunlar hamısı var, lakin faydasızdır. Onlara deyiləni eşitsələr də, dərk etsələr də belə faydalanmırlar. Buna görə də onları sanki hissiyatları olmayan kimi vəsf etmişdir». Onlar dərk etmə və eşitmə orqanları ilə faydalanmadıqlarına və üz döndərdiklərinə görə heyvan kimi oldular. Həmçinin başqa dəlillər də vardır ki, Allah bəzi kafirləri və münafiqləri də bu sifətlə vəsf etmişdir və bu dəlalət etmir ki, onlar xitabı başa düşmürdülər. Allah özü şahidlik edir ki, Kitab əhli Quranın və Peyğəmbərin haqq olduğunu öz övladlarını tanıdıqları kimi tanıyırdılar. «Kitab (Tövrat və İncil) verdiyimiz şəxslər onu (Muhəmmədi) öz oğullarını tanıdıqları kimi tanıyırlar. (Buna baxmayaraq) onların bir qismi şübhəsiz ki, həqiqəti bilə-bilə gizlədir». (əl-Bəqərə 146). «Onlara Allah tərəfindən əllərindəkini (Tövratı) təsdiq edən bir kitab (Quran) göndərildiyi zaman onu qəbul etmədilər. Halbuki əvvəlcə kafirlərə (ərəb müşriklərinə) qələbə çalmaq üçün (Tövratda adı çəkilən axirüzzəman Peyğəmbər gəlib bizə yardım edəydi deyə) Allaha yalvarırdılar. Bildikləri gəldikdə isə ona inanmadılar. Allah kafirlərə lənət eləsin». (əl-Bəqərə 89). Bu ayədə Allah vəsf etdi ki, onlar bilirdilər. «Bu onların anlamaz bir tayfa olmalarındandır». (əl-Maidə 58). Bu ayədə isə Allah vəsf edir ki, onlar dərk etmirlər. «Tövrata əməl etməyə mükəlləf olduqdan sonra ona əməl etməyənlər belində çoxlu kitab daşıyan (lakin onların içində nə yazıldığını bilməyən, onlardan faydalanmağı bacarmayan) ulağa bənzərlər». (əl-Cümə 5). Allah Yəhudiləri faydalanmadıqlarına görə ulağa bənzətmişdir. İbn Kəsir – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allah Yəhudiləri məzəmmət edərək buyurur: O, Yəhudilər ki, onlara əməl etmək üçün Tövrat verildi. Onlar da əməl etmədilər. Onların misalı da bu ulağdır. Ulağ belində kitab daşıyarsa, orada nə olduğunu bilməz. Hissiyat tərəfdən belində nə isə olduğunu bilər. Lakin içində olanlardan xəbərsizdir. Bu kitab əhli Yəhudilər kitabı başa düşməyib, sadəcə ləfzi tərəfdən əzbərləyib, onun tələb etdiyinə əməl etməyib əksinə kitabı təhrif etdilər və bunların halı uzunqulağın halından daha pisdir. Çünki uzunqulağın fəhmi yoxdur. Lakin bunların fəhmi var istifadə etməyiblər». Onlar Allahın xitabını başa düşüblər, çünki əvvəlki ayələr buna dəlalət etdi. Lakin əməl etməyib təhrif ediblər. Onlar bu təhqirə məzəmmətə layiq oldular nə üçün? Hüccəti başa düşüb qəbul etməkdən üz döndərdiklərinə görə. Ərəblərin müşrikləri də hüccəti başa düşmüşdülər. «Onlar öz içərilərindən özlərinə qorxudan bir Peyğəmbər gəlməsinə təəccüb etdilər və kafirlər belə dedilər: Bu yalançı bir sehrbazdır. Əcaba o, tanrıların hamısını bir tanrımı edir. Bu doğurdan da çox təəccüblü bir şeydir». (Sad 4-5). Belə bir sözü Peyğəmbər - səllallahu aleyhi və səlləm – in risalətinin mahiyyətini bilən şəxs deyə bilər. Lə İləhə İlləlah – kəliməsinin mənasını bildilər. Bildilər ki, onlar bütün ilahları ataraq ibadəti Allaha yönəltməlidirlər. Lakin onlar qəbul etməkdən üz döndərdilər.

Birinci qrupun gətirdiyi dəlildən o, qəsd olunmur ki, onlar başa düşməyiblər və onlara hüccət qalxıb. Xeyr, onlar başa düşüb, üz döndəriblər. Onlar da hüccətdən üz döndərdikləri üçün eşitmirlər, dərk etmirlər. Üz döndərmələrinə görə də Allah onları heyvana oxşatdı. «Yoxsa elə güman edirsən ki, onların əksəriyyəti (sən deyən sözü) eşidəcək və ya ağıllı-başlı fikirləşəcək? Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə ondan daha çox zəlalətdədirlər». (əl-Furqan 44). Onlar hüccəti başa düşdükdən sonra üz döndərmişlər. Bu dəlil isə onların bütün suallarına cavab verməkdədir: «Ha, Mim! Rəhmli və mərhəmətli olan Allah tərəfindən nazil edilmişdir. (Bu) ərəb dilində Quran olaraq (onu) bilən bir qövm üçün ayələri müfəssəl izah edilmiş bir kitabdır. Onların əksəriyyəti (Qurandan) üz döndərib (onu) dinləməz». (Fussilət 1-4). Allah bu surənin üç ayəsində onları bilən qövm olaraq vəsf etdi – Zəməhşəri – rahmətullahi aleyhi – bu ayə haqqında deyir ki: «Onlara nazil olan ayələrin mənalarını bilirlər, açıq-aydın ərəb dilindədir. Onlara gizli heç nə qalmır». Şovkani – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Onlar bunun mənalarını bilirlər və başa da düşürlər. Onlar ərəb dili əhlidirlər». Dördüncü ayədə isə: Bildikdən sonra üz döndərdilər. Bildikdən sonra üz döndərdiklərinə görə Allah onları eşitməyən kimi vəsf etdi. Allahın kəlamından üz döndərdiklərinə görə münafiqlər də anlamırlar. «Bir surə nazil edildiyi zaman bir-birinə baxıb: (Müsəlmanlardan) sizi görən varmı? deyə soruşur, (görən yoxdursa) dönüb aradan çıxarlar. Onlar (haqqı) anlamaz bir tayfa olduqları üçün Allah da ürəklərini döndərmişdir». (ət-Tövbə 127). Artıq bu ayələrdən bəlli oldu ki, onlar başa düşməyiblər yox, başa düşdükdən sonra üz döndərdiklərinə görə bu məzəmmətə layiq olublar. İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Əzab iki səbəbə görə insana verilir: 1 – Dəlildən üz çevirmək, onu istəməmək və onun tələblərinə lazimi qaydada əməl etməməkdir. Bu üz döndərmək – Küfrü İrad. 2 – Dəlil gətirildikdən sonra ona qarşı inad göstərmək, onun tələb etdiyini istəməməkdir. Bu da inadkarlıq küfrüdür. Lakin Allah Peyğəmbərləri tərəfindən göndərdiyi dəlilləri çatdırılana qədər və dəlili öyrənməyə imkanı olmadan cahillik küfrünə görə Allah əzab verməz»⁴³³.

Alimlər hüccətin çatması üçün başa düşməyi şərt görüblər. İbn Arabi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Bu ümmətin cahilləri və xəta edənləri, insanın müşrik və ya kafir olmasına səbəb olan, hər hansı bir küfr və ya şirk edərlərsə, əmması qalmayan açıq-aşkar hüccət çatana qədər onlar cahillikləri və xətaları ilə üzürlü sayılırlar. Elə hüccət ki, onu eşidəndən sonra ona müxalif olan kafir olar. Belə ki, bundan sonra bütün İslam alimlərinin qəti olaraq yekdilliklə İslam dininin önəmli əsaslarından saydıqları və hər bir sıravi müsəlmanın düşünüb araşdırmadan bu əməlin dinin əsaslarından olduğunu bildikləri bir işi inkar edən kimsə kafir olar»⁴³⁴. İmam Buxari – rahmətullahi aleyhi – öz Səhih əsərinin «İstitabətul Murtəddin» adlı bölümündə belə bir fəsil qeyd edir: Bab: Qatlul Xəvaric Vəl Mulhidin Bədə İqamətil Huccəti Aleyhi – Xəvariclərin Və Digər İnadkarlarin Hüccət Çatdırıldıqdan Sonra Öldürülməsi. «Allah bir tayfanı doğru yola yönəltdikdən sonra qorxub çəkinməli olduqları şeyləri özlərinə bildirmədən onları (haqq yoldan) sapdırmaz». (ət-Tövbə 115). əl-Ayni – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Buxari bu ayə ilə demək istəyir ki, Xəvariclərin və digər inadkarların öldürülməsi, onlara hüccət çatdırıldıqdan sonra və əsas götürdükləri dəlillərin batil olmasını isbat etdikdən sonra vacib ola bilər. Dəlil isə deyilən ayədir. Çünki ayənin mənasına görə Allah öz bəndələrinə nəyi edib – etməmək haqqında xəbərdarlıq etmədən onları cəzalandırmaz»⁴³⁵. İbn Qudamə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allahın haram etdiyi bəzi əməlləri yozumlu düşüncələrə əsasən halal görən, lakin bununla kafir olmayan bir neçə sələf haqqında danışdıqdan sonra deyir: Bu adamların vəziyyətində onlara da belə münasibət bəslənir. Həmçinin hər hansı bir insan barəsində cahil ola biləcəyi bir məsələyə görə kafir deyilməz. Yalnız bunu (əməlin küfr olduğunu) biləndən sonra və şübhəsi dəf ediləndən sonra halal görərsə o, zaman kafir olar»⁴³⁶. Digər bir yerdə deyir: «Kim İslamda yeni olduğundan, yaxud da uzaq bir kənddə yaşadığından cahil olub, onun (zəkatın) vacibliyini inkar edərsə, həmin hökmün vacib olduğu ona öyrədilməlidir. Lakin ona kafir hökmü verilmir. Çünki o, üzürlüdür»⁴³⁷. İmam Şəfii – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Allah öz kitabında dediyi və Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in xəbər verdiyi Ad və Sifətləri vardır. Hüccət çatdıqdan sonra məxluqat içərisində heç kəsin bunu inkar etməyə haqqı yoxdur. Çünki bu Quranda nazil olmuş, ədalətli rəvayətçilərin Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in nəql etdikləri səhih hədislərdə öz təsdiqini tapmışdır. Özünə hüccət çatandan sonra buna qarşı çıxan artıq kafir olar. Hüccət çatmadan özncə o, cahilliyi ilə üzürlü sayılır. Çünki bu əqil, nəzəri və ya ağılnan dərk olunan bir elm deyildir. Bu haqda cahil olan heç bir kəsə kafir hökmü vermək olmaz. Bu yalnız hüccət çatdırdıqdan sonra mümkündür»⁴³⁸. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – filan sözü deyən kafir olur – sözü barəsində deyir ki: «Həqiqətdə məsələ belədir. Ola bilər deyilən söz küfr olsun və belə bir söz deyən insanın ümumi ifadələrlə kafir olması deyilsin. Məs: Kim belə deyərsə o, kafirdir. Lakin bunu deyən fərdi insanın kafir olmasına hökm vermək olmaz. Bunun üçün hüccət çatdırılmalıdır. Elə bir hüccət ki, ona qarşı çıxan artıq kafir olar. Bu qayda Qurani Kərimin əzab vəd edən ayələrinə aiddir. «Həqiqətən yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlərin yedikləri qarınlarında oda çevriləcək və onlar (Qiyamətdə) alovlu Cəhənnəmə girəcəklər». (ən-Nisa 10). Bu və digər belə əzab vəd edilən ayələr haqdır. Lakin müəyyən bir insanın belə əzaba düçar olmasını demək olmaz. Ümumiyyətlə, Qiblə əhli sayılan müəyyən bir insanın Cəhənnəmlik olmasına şahidlik edilməz. Çünki ola bilər, onun barəsində əzabın haqq olmasına aid şərtlər tamamlanmasın, yaxud bu əzaba mane olan səbəblər olsun. Məs: bəlkə etdiyi əməlin haram olmasını eşitməyib, yaxud tutduğu haram işdən tövbə edib, ola bilər qazandığı böyük savablar etdiyi haram işin günahını yusun, həmçinin ola bilər ki, başına gələn müsibətlər günahının bağışlanmasına səbəb olsun və ya Allahın razılıq verdiyi kimsə ona şəfaətçi olsun. İnsanı kafir edən sözlər də belədir. Ola bilər kimsə haqqı bilməsi üçün şəriət dəlilləri yetişməyib, yaxud ola bilər ona çatıb, lakin onların mötəbərliyinə əmin olmayıb, bəlkə onları başa düşmək imkanı olmayıb və ya onun qarşısına qoyulan şübhələrə görə Allah onu üzürlü saysın. Haqqı axtarmaq üçün ictihad edib səhv nəticəyə gələn hər bir müsəlmanın səhvini Allah bağışlayır. Bunun elmi və ya nəzəri məsələlərdə olmasının fərqi yoxdur. Bu Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in səhabələrinin və bütün İslam alimlərinin görüşüdür. Onlar inkar baxımından əməlləri hissələrə bölməmişlər. Əsas əməlləri inkar edənin kafir, ikinci dərəcəli əməlləri inkar edənin isə kafir olmaması görüşünü dəstəkləmişlər»⁴³⁹. Sözünə davam edərək buyurur: «Bu və buna bənzər cahil insanlara fərdi şəkildə şəriət dəlilləri ilə hüccət çatdırılana qədər kafir demək olmaz. Məhz hüccət çatdıqdan sonra həmin insanların Peyğəmbərlərə müxalif olduqları aşkar ediləcəkdir. Onların danışdıqları sözlərin küfr olması şübhə doğurmur. Lakin hər bir fərdi insanın kafir sayılması üçün qayda belədir. Bidətlərin birinin digərindən daha pis olması bir faktdır. Bəzi bidətçilərdə müşahidə olunan iman gücü digərində müşahidə olunmur. Hüccət çatdırılana və həqiqət bəyan edilənə qədər, heç kəsin səhv edən müsəlmana kafir deməyə haqqı yoxdur. İman gətirdiyi yəqinliklə bəlli olan kimsənin imanı şəkk etməklə getməz. Onun imanı hüccət çatdıqdan və şübhəsi dəf edildikdən sonra gedər». Sonra deyir: «Hər bir kəs Allaha və Rəsuluna mütləq şəkildə iman gətirərsə və ona doğrunu başa salan elm çatmayıbsa ona küfr hökmü verilmir hətta ona hüccət çatmadıqca. Elə bir hüccət ki, ona müxalif olan kafir olur. Çünki insanların çoxu Quranın açıqlanmasında səhvə yol verir, Quran və Sünnənin bir çox məqsədləri barəsində cahilliyə yol verirlər. Bu ümmət etdikləri xəta və unutqanlıqlarına görə günah daşımırlar. Həqiqət bəyan edildikdən sonra kiməsə kafir hökmü verilə bilər»⁴⁴⁰. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «…İstiğasə (kömək diləmək) iki məna daşıyır. 1 – Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – dən ona layiq təqdirdə kömək istəməkdir. Heç bir müsəlman bu barədə ixtilaf etmir. Kim bu mənanı inkar edərsə, əgər inkar etdiyi məsələ İslamdan çıxardan bir məsələdirsə bununla o, kafir olar və ya səhv edib haqq yoldan azar. 2 – Peyğəmbər - sallallahu aleyhi və səlləm – in inkar etdiyi istiğasəni isə inkar etmək vacibdir. Kim Allahın vahid haqq sayılan bir işi başqasına nisbət edərsə o, insan da hüccət çatdırılandan sonra kafir olar. Elə hüccət ki, onu eşidəndən sonra onu tərk edən kafir olar»⁴⁴¹. İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Ola bilər əksər insanlar Peyğəmbərlərin gətirdikləri bir çox elmlərin unudulduğu zaman və məkanda yaşasınlar. Hətta bu yerlərdə Allahın öz Peyğəmbərinə göndərdiyi kitab və hikməti (sünnə) təbliğ edəcək bir insan da qalmaya bilər. Bunun nəticəsində həmin insan Allahın öz Peyğəmbərinə göndərdiyi kitab və hikmət haqqında çox bilməsin və onu öyrədəcək bir insan da olmasın. Bu kimi insanlar bununla kafir olmurlar. Ona görə alimlər yekdilliklə vurğulayırlar ki, kim elm və iman əhlindən uzaq olan bir kənddə böyüməsi, yaxud İslamda yeni olması səbəbi ilə şəriətin əsaslı dəlilləri ilə təsdiq edilmiş hansısa bir hökmünü inkar edərsə Peyğəmbər - səllallahu aleyhi və səlləm – in bu haqda buyurduğunu ona çatdırana qədər ona kafir hökmü verilmir»⁴⁴². İbn Qeyyim – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Hüccətin çatdırılması zamana, məkana və insanlara görə dəyişir. Kafirlərə Allahın hüccəti vaxta və məkana görə bəzən çatar, bəzən də çatmaz. Həmçinin fərdi insanlar da belədir. Ola bilər hüccət hamıya deyil, bəzi insanlara yetişsin. Buna səbəb həmin insanın əqlinin və seçim qabiliyyətinin olmamasıdır. Məs: Dəli və körpə uşaq kimi. Yaxud ola bilər ki, danışılan sözü başa düşməsin və ona başa salmaq üçün tərcüməçi də olmasın. Belə insan kar və heç nə başa düşməyən adamın hökmündədir. Bu insan da Qiyamət günü Allaha irad tutan dörd qism insanlardan biridir»⁴⁴³. Mütləqdir ki, kimsə Quranı başa salsın və çatdırsın. Şeyx Həfs əl-Həkəmi – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Sahibini kafir edən bidətlər hansılardır?». Cavab: «Belə bidətlər çoxdur. Bunun üçün qayda belədir. Kim hamının yekdilliklə qəbul etdiyi şəriət dəlilləri ilə tutarlı şəkildə təsdiqini tapmış, dinin zəruri amillərindən sayılan bir şeyi inkar edərsə kafir olar. Çünki bu Quranı, Peyğəmbərlərə Allah tərəfindən verilən şəriəti təkzib etmişdir. Buna Cəhmilərin – Allahın sifətlərini, İbrahim – əleyhissəlam – ın Allahın Xəlili olmasını, Allahın Musa – əleyhissəlam – ilə danışmasını və s. inkar edən bidətlərini misal çəkmək olar. Bu insanların bəzisi bu işdə məqsədinin dinin əsaslarını məhv etmək və müsəlmanları şübhəyə salmaq olduğunu dərk edirdilər. Belələrinin kafir olması dəqiqdir. Əslində bu insan dinin qatı düşməni və ona yad olan kimsədir. Qalanları isə aldanmış insanlardır. Belələrinə kafir hökmü vermək üçün hüccət çatdırılmalı və ona əməl etməyə məcbur edilməlidirlər»⁴⁴⁴.

Muhəmməd İbn AbdulVahhabın – Rahmətullahi Aleyhi – Qiyamul Hüccəni Başa Düşmək Məsələsində Olan Sözünün Təhqiqi - AbdulVahhab – rahmətullahi aleyhi – təkfir məsələsini geniş şəkildə araşdırmışdır. Bu barədə risalələr, fətvalar ondan çox gəlmişdir. AbdulVahhab – rahmətullahi aleyhi – nin bu məsələdə dediyi sözlər müxtəlif hallara yerin və insanların fərqlənməsinə görə görürsən ki, risalələrində hökmlər də fərqlənmişdir. AbdulVahhab – rahmətullahi aleyhi – nin kitablarını kim oxuyubsa, hüccətin başa düşməyin şərt olub olmaması barəsində ixtilafa düşmüşlər. AbdulVahhab – rahmətullahi aleyhi – müxtəlif yerlərə və müxtəlif şəxslərə risalələr göndərib. Hökmləri də fərqli olub. Nə üçün? Yerlərə və xitab olunan şəxslərə görə. Kim onun kitablarını oxuyubsa, onun rəyini dəqiqləşdirməkdə çətinlik çəkib və ixtilafa düşüb. Bəziləri Fəhmul Hüccəni şərt görür, bəziləri isə şərt olmadığını söyləyirlər. Elm əhlindən onun kitablarını öyrənən tələbələrindən və onun dəvətinin bayrağını qaldıranlardan biri demişdir ki: «Şeyx Qiyamul Hüccənin başa düşülməsini şərt görmür. Nə vaxt ki, bir şəxsə dəlil çatdısa, hüccət qalxır başa düşsə də, düşməsə də. Buna dəlil Şeyxin bəzi sözlərini gətirirlər. Bu görüşdə olanlardan biri Şeyx İshaq b AbdurRahman b. Həsən Əli Şeyx – rahmətullahi aleyhi – «Müəyyən şəxsi təkfir etmək və hüccətin qaldırılması ilə hüccəti başa düşmək arasında olan fərq» kitabında Şeyxdən belə sözləri nəql edir: «Şeyx qeyd edib ki, hüccət Quranla qalxıb. Kimə Quranla hüccəti çatırsa, onu başa düşməsə də hüccət qalxır». Digər yerdə: «Şeyxin müsəlmanlara yazdığı risaləsində» İbn Teymiyyə – rahmətullahi aleyhi – nin sözlərini qeyd etdikdən sonra deyir ki: «Kim filan filan şeyləri inkar edərsə artıq ona hüccət qalxmışdır. Siz bu tağutların və onların tabeçiliyndə olanlardan şəkk edirsiniz. Onlara hüccət qalxıb. Siz necə bu barədə şəkk edirsiniz. Bu barədə mən sizə dəfələrlə izah vermişəm. Hüccət kimə qalxmır, İslamda yeni olan və çoldə böyüyən bir şəxsə. Belə bir məsələr ona bildirilmədikcə, təkfir olunmaz. Dinin əsaslarına gəldikdə isə Allah bunu kitabında bəyan etmişdir. Kimə Quran çatıbsa artıq ona hüccət qalxıb. Problem buradadır ki, siz Qiyamul Hüccə ilə onu başa düşməyin fərqini bilmirsiniz. Kafirlərin və müsəlmanlardan olan münafiqlərin çoxu Allahın hüccətini başa düşməmişlər. Lakin onlara Allahın hüccəti qaldırılmışdır. «Yoxsa elə güman edirsən ki, onların əksəriyyəti (sən deyən sözü) eşidəcək və ya ağıllı-başlı fikirləşəcək? Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə ondan daha çox zəlalətdədirlər». (əl-Furqan 44). Onlara hüccət qalxmışdır. Onların hüccəti başa düşməsi isə bu başqa bir növdür. Onlara hüccətin çatması ilə hökm qaldırılır. Bunu başa düşməsələr də»⁴⁴⁵. Əsas dəlilləri budur.

Həqiqətən bu kəlimələri oxuyan kimsədə elə təsəvvür yaranır ki, hüccəti başa düşmək şərt deyildir. Oxuyan bu sözlərdən bu mənanı götürür. Lakin Şeyxdən başqa naslar da gəlmişdir ki, hüccəti başa düşməyi şərt görür, təkfir etməzdən əvvəl. «Şərifə yazdığı risaləsində» Muhəmməd b. AbdulVahhab – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Biz AbdulQadirin qübbəsindəki bütə sitayiş edən, həmçinin Əhməd Bədəvinin və buna bənzər (digər kimsələrin) qəbrinə ibadət edən kimsələri cahillikləri və onlara bu əməllərinin səhv olmasını başa salacaq insanlar olmadığı üçün təkfir etmədiyimiz halda, bizə hicrət etmədiyi, bizim təkfir etdiyimizi təkfir etmədiyi və bizim döyüşdüklərimizlə döyüşmədiyi halda Allaha şərik qoşmayan kimsələri biz necə küfrdə ittiham edə bilərik? Subhənəllah! «Aman (Allah) bu çox böyük bir böhtandır». (ən-Nur 16)»⁴⁴⁶. Onların cahilliklərinə və onlara bildirən bir şəxsin olmadığına görə. Bu ondan açıq-aydın olan bir nasdır ki, hüccəti başa düşməyi Şeyx şərt görür. Bilindiyinə görə AbdulQadir, Əhməd Bədəvi müsəlman ölkələrində yaşayıblar. Quran və Sünnə onların arasında yayılmışdır. Onların sadəcə hüccəti bəyan edən Əhli Sünnə alimlərinə ethiyacı vardır. Şeyxin sözlərini cəm etmək artıq mümkündür. Şeyxin sözlərindən başa düşülür ki, hüccət qaldırmaq təkfir məsələsində şərtdir. Fəhmul Hüccə deyildiyi zaman şərt deyil ki, o bunu təfsilatı ilə başa düşsün. Yəni Əbu Bəkr, Ömər – Allah onlardan razı olsun – kimi başa düşsün. Lakin bilsə ki, haqq budur, zəlalət budur artıq hüccət qalxır. Şeyxin şərt görmədiyi hüccət isə təfsilatı ilə başa düşməkdir. Onlar yuxarıda qeyd etdiyimiz dəlili gətirirlər. Halbuki Şeyxdən açıq-aydın dəlillər də varid olmuşdur. Əhməd b. AbdulKərimə göndərdiyi məktubunda deyir ki: «Şeyxin (İbn Teymiyyə) bu sözlərini sənə yanlış çatdıqmaqla pis iş tutublar. Əgər biz sizin dediyiniz fikirdə olsaydıq o, zaman bir çox məşhur insanları fərdi şəkildə kafir sayardıq. Lakin şeyx orada qeyd edir ki, müəyyən insana hüccət çatdırılmadan kafir deyilmir. Fərdi insan hüccət çatmamış kafir olmur. Lakin bu o, demək deyil ki, o insan Allah və Rəsulunun sözlərini Əbu Bəkr - radıyallahu anhu – nun anladığı kimi anlamalıdır. Kimə Allah və Rəsulunun kəlamı çatsa və o insana üzr yeri qalmasa o, kafir sayılır. Elə əvvəllər bütün kafirlərə Quranla hüccət çatırdı. «Lakin onu (Quranı) başa düşməsinlər deyə onların ürəklərinə pərdə çəkdik…». (əl-Ənam 25). «Allah yanında (yer üzündə) gəzən canlıların ən pisi (haqqı) dərk etməyən karlar və lallardır». (əl-Ənfal 22)⁴⁴⁷. Muhəmməd Rəşid Rıza, Şeyxin sözündən bu sitatı gətirir. Orada deyilir: «…Hüccətin çatması, həmin insanın hüccəti Allahın hidayət verdiyi və müvəffəq etdiyi müti kimsələrin başa düşdüyü kimi tam şəkildə anlaması mənasına gəlmir». Açıqlama: «Şeyxin bu yerdə (tam şəkildə anlaması) sözünü qeyd etməsi onun bir çox məqamlarda ümumi mənada dediyi sözlər ətrafında yaranmış şübhələri açıqlayır. Bəzi Nəcd alimləri onun ümumi sözlərini əsas tutaraq deyirlər ki, təkcə Quranın yetişməsi ilə insanlara hüccət çatır. Həmin insanların onu başa düşməsi heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Amma bu nə ağıla, nə də Quranın bu ayəsi ilə uzlaşmır. «Hər kəs özünə doğru yol aşkar olandan sonra Peyğəmbərlərdən üz döndərib möminlərdən qeyrisinin yoluna uyarsa…». (ən-Nisa 115). Tədqiqatçı alimlər bu ayəyə əsasən deyirlər ki, dəvətin dəlilləri ilə başa düşülməsi hüccətin çatdırılması üçün bir şərtdir»⁴⁴⁸. Bununla Şeyxin nə demək istədiyi bəyan oldu. Həmd olsun Allaha! Aydın oldu ki, burada şərt olmayan Fəhmul hüccə incə fəhmdir. Əbu Bəkr – radıyallahu anhu - nun fəhmi kimi. Ümumi şəkildə başa düşülməsi isə şərtdir. Bununla da onun dedikləri elm əhlinin dedikləri ilə üst-üstə düşmüş oldu. Elm əhli İbn Qeyyim, İbn Qudamə, İbn Teymiyyə və İbn Arabi – Allah onlara rəhmət etsin - deyirlər ki: «Hüccətin çatması üçün onu başa düşmək lazımdır». Bununla da ona mənsub edilən «Şərt Deyil» sözünün xəta olduğu ortaya çıxır. Tək Qurani Kərimin olması kifayət deyildir. Mütləqdir ki, başa salan, çatdıran olmalıdır. Çatdıran da hər adam olmamalıdır. Dəvəti, dini bilən bir kimsə olmalıdır. Sən onun başında olan şübhələri itirməlisən. Əgər bunu edə bilmirsənsə, onu yox özünü qına ki, düzgün dəvət edə bilmədin, çatdıra bilmədin.