Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Sərnişin daşınması müqaviləsinin məzmunu

Məlum məsələdir ki, sərnişin daşınması müqaviləsinin məzmununu

daşıyıcı və sərnişinin əsas hüquq və vəzifələri prizmasından aydınlaşdırmaq

lazımdır. Mülki qanunvericilik həmin hüquq və vəzifələri özünün bütün detalları

ilə müəyyənləşdirir və tənzimləyir.

Daşıyıcının əsas vəzifəsi sərnişini müəyyən nəqliyyat növü ilə təyinat yerinə

çatdırmaqdan ibarətdir. Bu vəzifə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin

sərnişin daşınması müqaviləsinə verdiyi anlayışda nəzərdə tutulur (MM-in

842-ci maddəsinin 1-ci bəndi).

Amma əslinə baxsaq, həqiqətdə daşıyıcı göstərilən vəzifəni icra

etməmişdən əvvəl belə başqa bir vəzifə daşıyır: sərnişinin əyləşməsi və yer

tutması üçün nəqliyyat vasitəsini vaxtında vermək və onun cədvəldə göstərilən

müddətdə yola düşməsini təmin etmək. Bunu daşıyıcının növbə ilə ardıcıl

olaraq, birinci yerdə duran vəzifəsi hesab etmək lazımdır.

Daşıyıcının növbəti vəzifəsi sərnişinə əldə etdiyi yol (gediş) biletinə uyğun

olaraq yer verməkdən ibarətdir. Bəzən bu və ya digər səbəbə görə daşıyıcı

sərnişini münasib yerlə təmin edə bilmir. Bu cür halda yaranmış mübahisəli
məsələ necə həll edilir? Nəqliyyat qanunvericiliyi həmin məsələni qaydaya

salmaq üçün müvafiq normalar nəzərdə tutur. Məsələn, dəmir yolu yol biletində

göstərilən vaqonda yer vermək mümkün olmadıqda, sərnişinin razılığı ilə onu

başqa vaqonda, o cümlədən yüksək kateqoriyalı vaqonda əlavə haqq almadan

yerlə təmin edir.

Bəzən sərnişinə onun razılığı ilə yol biletində göstərilən yerə nisbətən aşağı

qiymətli yer verilir. Belə halda yol pulu arasındakı fərq sərnişinə qaytarılır.

Daşıyıcının növbəti vəzifəsi sərnişinin təhlükəsizliyini təmin etməkdən

ibarətdir. Onun bu vəzifəsinin icrası sərnişinin həyat və sağlamlığının sığorta

edilməsi ilə təmin olunur. Sərnişinin sığortası isə qanunvericiliyə uyğun

olaraq icbari və ya könüllü formada həyata keçirilə bilər.2

Daşıyıcının əsas vəzifələrindən biri sərnişinin əl yükünü yola düşmə

yerindən təyinat yerinə çatdırmaqdan ibarətdir. Bu vəzifə birbaşa mülki

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuşdur: daşıyıcı sərnişinin əl yükünü yola düşmə

yerindən təyinat yerinə çatdırmağı öhdəsinə götürür (MM-in 842-ci

maddəsinin 1-ci bəndi).

Əl yükü dəmir yolu nəqliyyatında sərnişinin özü ilə apardığı əşyadır.

Dəniz nəqliyyatında sərnişinin özü ilə götürdüyü əşya kayut baqajı adlanır.

Hava nəqliyyatında sərnişinin özü ilə apardığı əşya isə pulsuz baqaj adlanır.

Əl yükünü, kayut baqajını və pulsuz baqajı sərnişinin baqaj qəbzi əsasında

nəqliyyat təşkilatına verdiyi əşyadan (baqajdan) fərqləndirmək lazımdır. Baqaj

qəbzi əsasında təhvil verilən əşyanın (baqajın) daşınması ilə bağlı olaraq,

daşıyıcı üçün əlavə öhdəlik yaranır. Bu öhdəliyə əsasən, daşıyıcı baqajı təyinat

yerinə çatdırır və onu sərnişinə və ya yükü almağa səlahiyyəti olan digər şəxsə

verir. Özü də həmin əlavə öhdəlik baqaj daşıma müqaviləsindən əmələ gəlir. Əl

yükünün və s. daşınması ilə bağlı olaraq hər hansı əlavə müqavilə bağlanmır və

buna görə də əlavə öhdəlik yaranmır.

Əl yükü dedikdə cinsindən və qablaşdırma növündən asılı olmayaraq

aparılması və daşınması asanlıqla mümkün olan, qatarın vaqonlarında, habelə

onlar üçün xüsusi olaraq ayrılmış yerlərdə çətinlik törətmədən yerləşdirilə

bilən əşya başa düşülür. O, sərnişinin olduğu vaqonda yerləşir və sərnişinlə

birlikdə daşınır.1 Əl yükünün daşınması üçün, bir qayda olaraq, daşınma

haqqı alınmır. Bununla belə, əgər əl yükünün çəkisi nəzərdə tutulmuş və

müəyyənləşdirilmiş normadan çox olarsa, onda müvafiq məbləğdə pul ödənilir.

Kayut baqajı dedikdə yığcam şəkildə qablaşdırılan, kayutda və ya ümumi

yerlərin taxçalarında sərbəst surətdə yerləşdirilə bilən, sərnişinə məxsus olan

əşya başa düşülür. O, sərnişinin kayutunda yerləşir və ya başqa qaydada onun

sahibliyində, nəzarəti və ya mühafizəsi altında olur. Kayut baqajı sərnişinin özü

ilə apardığı əşyadır. Onun sayı müəyyən norma (say) çərçivəsini aşa bilməz.2

Hava nəqliyyatı daşımalarında əl yükü sərnişinin özü ilə apardığı əşyadır.

Bu əşyanın çəkisi müəyyənləşdirilmiş normadan çox ola bilməz. Özü də həmin

əşyaya görə sərnişindən pul alınmır. Həmin norma isə hava gəmisinin tipindən

asılı olaraq müəyyən edilir.

Əl yükü (kayut baqajı və s.) daşınma zamanı sərnişinin sahibliyində qalır

və onunla birlikdə təyinat yerinə çatdırılır. Buna görə də, ümumi qaydaya

əsasən, daşıma prosesində daşıyıcıya əl yükünün salamatlılığının təmin edilməsi

barədə hər hansı bir xüsusi vəzifə həvalə edilmir. Belə ki, bu cür vəzifə sərnişinin

üzərinə qoyulur. Sərnişin daşıyıcı qarşısında əl yükünün daşınması barədə

müəyyən vəzifələr daşıyır. Məsələn, dəmir yolu daşınmalarında əl yükünün

çəkisi 36 kiloqramdan çox ola bilməz; əl yükü vaqonlarda onlar üçün xüsusi

olaraq ayrılmış yerlərdə saxlanmalıdır; vaqonu və başqa sərnişinlərin əşyalarını

zədələyə və ya çirkləndirə bilən əl yükünün daşınmasına yol verilmir; zəhərli,

yanğın törədən, tez alışan, partlayış törədən və digər təhlükəli əşyaların, habelə

odlu silahların daşınmasına yol verilmir. Sərnişin göstərilən vəzifələrin yerinə

yetirilməməsinə görə məsuliyyətə cəlb edilə bilər.
Daşıyıcının vəzifələrindən biri də sərnişinə servis xidməti göstərməkdən

ibarətdir. Bu cür xidmətə sərnişini yataq dəsti ilə təmin etmək, vaqon-

restoranda və ya vaqon-kafedə sərnişinə ictimai iaşə xidməti göstərmək

(qidalanma) və s. misal gətirmək olar:

Nəhayət, daşıyıcının əsas vəzifələrindən biri sərnişini vaxtında təyinat

məntəqəsinə çatdırmaqdan ibarətdir. Başqa sözlə desək, daşıyıcı sərnişini təyinat

yerinə çatdırmaq müddətinə riayət etməlidir. O, bu vəzifəni hərəkət cədvəlinə

əməl etməklə yerinə yetirir. Bunun nəticəsində cədvələ müvafiq olaraq sərnişin

təyinat yerinə çatdırılır.

Göstərilən vəzifənin icra edilməməsi, yəni hüquq pozuntusuna yol

verilməsi müəyyən arzuolunmaz nəticəyə səbəb olur. Belə ki, həmin pozuntuya

görə daşıyıcı nəqliyyat qanunvericiliyi (nəqliyyat nizamnamə və məcəllələri)

ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada mülki-hüquqi məsuliyyət daşıyır.

Müqavilə üzrə sərnişin də müvafiq vəzifələr daşıyır. Onun əsas vəzifəsini

sərnişin daşınması müqaviləsinə verilmiş leqal anlayışdan müəyyən etmək olar

(MM-in 842-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Bu vəzifə sərnişinin daşıma haqqını

ödəməyə borclu olmasından ibarətdir. Belə ki, sərnişin nəzərdə tutulmuş

müvafiq təyinat yerinə çatdırılmağın müqabilində daşıyıcıya

müəyyənləşdirilmiş məbləğdə haqq ödəməlidir.

Sərnişin göstərilən vəzifəni, bir qayda olaraq, nəqliyyat sənədi (gediş

bileti, yol bileti) əldə etməklə yerinə yetirir. Qeyd etdiyimiz kimi, yol bileti

sərnişin daşınması müqaviləsini rəsmiləşdirən sənəddir. Bu bilet müqavilənin

bağlanmasını və sərnişin tərəfindən daşıma haqqının ödənilməsini təsdiq edir.

Deməli, yol bileti alınmaqla sərnişin daşınması müqaviləsi bağlanır və bu

andan sərnişinin daşıma haqqını ödəmək vəzifəsi icra edilir.

Mülki qanunvericilik sərnişinin daşıma haqqını ödəmək vəzifəsinin

icrasının maksimum müddəti barədə konkret göstəriş ifadə edir. Belə ki, daşıma

haqqı ən geci sərnişin nəqliyyat vasitəsindən düşənədək ödənilməlidir (MM-in

843-cü maddəsinin 2-ci bəndi).
Bununla belə, sərnişin əsas və başlıca vəzifəsinə münasibətdə əlavə

vəzifələr də daşıyır. Söhbət nəqliyyat qanunvericiliyinin sərnişinlər üçün bir

neçə əlavə vəzifə nəzərdə tutmasından gedir. Məsələn, dəmir yolu nəqliyyatı

qanunvericiliyinə görə:

-ictimai qayda-qanuna əməl etmək;

-vaqonlardan, vağzal binalarından istifadə qaydalarına riayət etmək;

-dəmir yolu nəqliyyatı təşkilatının əmlakına zərər vurmamaq, ona qayğı

ilə yanaşmaq;

-sərxoş vəziyyətdə gediş qaydalarını pozmamaq, spirtli içkilərdən istifadə

etməmək və başqa sərnişinlərin sakitliyinə və rahatlığına mane olmamaq (bu cür

halda daxili işlər orqanının işçiləri tərəfindən sərnişin qatardan düşürülür)

sərnişinin borcudur.

Bundan əlavə, sərnişin xəstə olarsa və digər sərnişinlərin rahatlığını

pozarsa, həkim (tibbi-müalicə personalı) tərəfindən qatardan düşürülə bilər (əgər

xəstəni ayrıca yerdə saxlamaq və yerləşdirmək mümkün olmazsa). Xəstə

sərnişin qatardan o dəmiryolu stansiyasında düşürülür ki, həmin stansiyada

tibbi-müalicə müəssisəsi olsun. Belə halda dəmir yolu stansiyasının rəisi

sərnişinin istəyi ilə daşıma haqqının qət edilməmiş məsafəyə uyğun olan

hissəsini geri qaytarır və bu barədə o, yol (gediş) biletində qeyd edir.

Yol bileti (nəqliyyat sənədi) iki cür olur: adlı yol bileti; adsız yol bileti.

Adlı yol biletində sərnişinin adı göstərilir. Hava və dəniz yolu nəqliyyatında yol

bileti, bir qayda olaraq, adlı olur. Nəqliyyatın digər növlərində isə verilən yol

biletində sərnişinin adı göstərilmir. Söhbət adsız yol biletindən gedir.

Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bəzən yol biletinin qiymətli kağızların bir

növü olması barədə fikir irəli sürülür. Zənnimizcə, yol biletini qiymətli kazığlar

kateqoriyasına aid etmək üçün kifayət qədər əsas yoxdur. Belə ki, hər hansı

sənədin qiymətli kağız kimi tanınması üçün onun müvafiq əlamətlərə uyğun

gəlməsi gərəkdir. Bunlara qiymətli kağızların əlamətləri deyilir. Məsələn,

qiymətli kağız sahibi tərəfindən onun sərbəst surətdə başqa şəxslərə verilə

bilməsi həmin əlamətlərdən biridir. Yol bileti isə bu əlamətdən məhrumdur. Belə

ki, hava yolu ilə daşıma qaydaları hava daşımalarında biletin başqa şəxslərə

satılmasını və verilməsini qadağan edir. Dəniz yolu ilə daşıma qaydaları da

analoji göstəriş ifadə edir. Beləliklə, yol bileti qiymətli kağız növü hesab

edilmir. Adsız biletlər də qiymətli kağızların hüquqi əlamətlərinə uyğun gəlmir,

və buna görə qiymətli kağız sayılmır.

İtirilmiş yol bileti bərpa olunmur, yəni sərnişinə yenidən yol bileti verilmir.

Biletin qiyməti isə sərnişinə geri qaytarılmır. Bu, nəqliyyat qanunvericiliyində

ifadə olunan imperativ göstərişdir.

Sərnişin müvafiq hüquqlara da malikdir. O, hər şeydən əvvəl, səfərdən

imtina edə bilər. Bu isə sərnişinin sərnişin daşınması müqaviləsini ləğv etmək

hüququnu ifadə edir. Belə ki, istənilən vaxt sərnişin müqavilənin ləğv

edilməsini bəyan edə bilər (MM-in 845-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Söhbət

bağlanmış müqavilənin icrasından birtərəfli qaydada imtina aktından gedir.

Belə halda, daşıyıcı şərtləş-dirilmiş haqqı almaq hüququnu itirir (MM-in

845-ci maddəsinin 2-ci bəndi). Əgər sərnişin yol bileti almışdırsa, o, həmin bileti

qaytarır və biletin dəyərini alır.

Sərnişin göstərilən hüquqdan yalnız daşıma başlayanadək istifadə edə

bilər. Məlum məsələdir ki, daşıma prosesində həmin hüququn həyata

keçirilməsi mümkün deyil.

Özü ilə pulsuz bir nəfər uşaq (5 yaşına kimi) aparmaq sərnişinin

hüquqlarından biridir. Belə halda, uşağa ayrıca yer verilmir; yaşı 5-dən yuxarı

olan uşaqlara isə yol bileti 50 % güzəştlə verilir.