Nasjonalisme I norsk målstrid 1848-1865

måtte føre til andre resultater i Norge enn i Danmark og føre til et «målstrev» i Norge som skilte skriftsproget i Norge ut ifra det danske.» (mi uth) Det er ikkje sjølvsagt. Ein trong t d ikkje gå lenger enn Rask sjølv i å setja prinsippa ut i livet, og då ville det heller ikkje koma opp nokon skilnad. Det evolusjonistiske synet i språkhistorieskrivinga til Seip har vorte kritisert både av Bleken 1966:28-30 og Jahr 1993:127-129. Bleken syner korleis 'naturnødvendig' har vore eit deterministisk nøkkelord i Seips språkhistoriske framstillingar.

62 Jf bruken av 'dansk-norsk' i titlane på Knudsen 1856 og 1857.

63 Knudsen 1856:173. Desse orda står rett nok i ein samanheng der Knudsen polemiserer mot tradisjonalistar som forsvarer fleirtalsverb i skriftmålet med at dei finst i nokre norske målføre. Men innhaldet i argumentasjonen råkar landsmålstanken like hardt.

64 Om det dansk-norske målstrevet, grundtvigianismen og Ole Vig, sjå s.Error: Reference source not found. Folkehøgskulemannen Viggo Ullmann skreiv seinare at minnet om tida som elev under Knudsen på katedralskulen i Kristiania var avgjerande for at han seinare gjekk i tenesta åt folkehøgskulen (Dahl 1962:24, jf òg Torjusson 1977:220).

65 Den norske Rigstidende nr.5 og 6, 16. og 19.01.1850.

66 Habermas 1962, jf Sejersted 1978:302 som har skildra framvoksteren av ei norsk ålmente ut frå Habermas' teori.

67 Sjå den populære framstillinga i Marum 1944.

68 Om marsuroa i 1848, sjå Pryser 1982:76-98.

69 Pryser 1982:99-124 har greidd ut om den demokratiske rørsla 1849-51.

70 Sjå t d Aarnes 1983:145, Hauge 1975:280 og Sejersted 1978:360.

71 Sjå t d den oppglødde meldinga i hovudorganet for teateropposisjonen, Morgenbladet nr.89, 30.03.1849.

72 Om teatermål og teaterstrid før 1848, sjå Seip 1954b:46-66 og Blanc 1899:1-130.

73 Ein innsendar i Morgenbladet (nr.46, 15.02.1849) gjev eit inntrykk av korleis livet var i teatret: «... hos en Kjøbmand her i Byen blev den Dag udsolgt hans hele Oplag af Piber, hvilket skal have udgjort over 50 Stykker, ligesom der paa andre Steder ogsaa skal være solgt en heel Deel. ... Piberne [faldt] ind paany med en saadan Enighed, at det gjorde Ondt i alle Øren; ... Indsenderen var fristet til at forlade Theatret for sine Trommehinders Skyld.» Det må ha vore so som so å vera skodespelar.

74 Morgenbladet nr.10, 10.01.1849, underskrive Aasmund Olafsen Winje.

75 «Betragtninger over Theatret», Morgenbladet nr.34, 03.02.1849.

76 Det må elles nemnast at ettertida har gjort Vinje meir «nasjonal» i tryllefarsestriden enn det er grunnlag for, m a av Midttun 1960:32. Innlegga til Vinje inneheld ingen ynske om eit norsk teater eller kritikk av at teatret var dansk. Derimot nytta Vinje harde ord mot Bøghs nedlatande haldning til ålmugen.

77 Roosen gifte seg året etter med systera til Marcus Thrane (Pryser 1982:59; Bjørklund 1970:288). Ein annan deltakar i demonstrasjonen var skreddarsveinen C. J. Reffling som seinare gjekk med i sentralleiinga i thranerørsla. Han er etter Pryser (1990:325) den einaste som knyter thranittane til februarrevolusjonen på individnivå.

78 Fyrstehandsskildringa av den anonyme deltakaren vart prenta i Morgenbladet nr.114, 23.04.1848, etter at avisa hadde omtala demonstrasjonen 11. og 21. april. Opptrinnet er skildra i Vik 1890:231-232, Linge 1953:169, Pryser 1982:58-60 og Haugen/Cai 1993:99.

79 Morgenbladet nr.112, 21.04.1848.

80 T d i festreferatet i Morgenbladet nr.347, 12.12.1848.

81 Om stridane kring Christiania Theater, sjå serleg Blanc 1899.

82 Sjå t d Rolf Olsen i Morgenbladet nr.350, 25.12.1849, og Christiania-Posten 27.12.1849.

83 Titlane og etternamna på medlemene gjev eit eintydig bilete av den sosiale profilen på direksjonen: General Wedel-Jarlsberg, amtmann Møinichen, borgarmeister Bretteville, professor Langberg og ingeniørkaptein Th. Broch (Blanc sst).

84 Melding i Morgenbladet nr.31, 31.01.1850.

85 T d Olsen i Morgenbladet nr.31, 31.01.1850, og Monrad i Den norske Rigstidende nr.5 og 6, 16. og 19. januar 1850. Jf òg Blanc 1899:135.

86 Morgenbladet nr.309, 05.11.1850.

87 T d «-f» i Morgenbladet nr.316, 12.11.1850, som meinte det ville «fremkalde Theatrets Ruin» å gjennomføra programmet til «11».

88 Morgenbladet nr.328, 24.11.1850.

89 Christiania-Posten nr.796, 28.11.1850.

90 «Om vort Theater», Morgenbladet nr.332, 28.11.1850.

91 «Den gjenopstandne Theateropposition», Christiania-Posten nr.802, 05.12.1850.

92 Drammens Tidende nr.267 14.11.1852, her etter Rudler 1969:172 174 der stykket er prenta.

93 Krydseren nr.179, 02.10.1852.

94 Bergenske Blade 24.03.1852, sitert etter Berg 1977:36.

95 Arbeidarforeininga omtala teatret sitt både som Arbeider-Foreningens Theater, Klingenberg Theater og eit par stader det dramatiske National-Selskab. I hovudstadspressa vart det stort sett kalla Klingenberg Theater.

96 Jf Blanc 1899:144-145, Djupedal 1969:219 og V. Skard 1980:98-99. Blanc siterer om lag ordrett ein artikkel av Ragnvald Klingenberg i Illustreret Nyhedsblad nr.58, 06.11.1852. Ei nokolunde utførleg omtale av Arbeider-Foreningernes Theater har eg berre funne i Linneberg 1992:157-163. Ragnvald, Gyda og Johannes B. Klingenberg var sysken.

97 Arbeider-Foreningernes Blad 05.04., 19.04. og 03.05.1851.

98 Kunngjering i Arbeider-Foreningernes Blad nr.41, 11.10.1851, underskriven av Josephine Thrane, kona til den arresterte Marcus.

99 Morgenbladet nr.125, 04.05.1852.

100 Forfattaren av ein «Upartisk Kritikk [!] over Klingenbergtheatret» i Morgenbladet nr.128, 07.05.1852, meinte at «... man ved at see dette faar Ideen om, at Forfatteren, da han skrev det, maa have lidt af Delirium tremens eller Ølkveise». Sjå òg Linneberg 1992:159.

101 Det går fram av lysingar i Arbeider-Foreningernes Blad sumaren 1851 at dei 12 føredraga til Bergh vart prenta, men boka finst ikkje i UB-katalogane.

102 Arbeider-Foreningernes Blad nr.12, 23.03.1850, òg prenta i Thrane 1949:52-54.

103 Morgenbladet nr.22, 22.01.1852.

104 Morgenbladet nr.50, 19.02.1852, av Johannes B. Klingenberg, ein av initiativtakarane til det nye teatret i hovudstaden nokre månader seinare. Han fekk svar i nr.53, 22.02.

105 Underskrive med merket «16», Morgenbladet nr.125 og 128, 04. og 07.05.1852.

106 Krydseren nr.145 og 152, 24.01. og 13.03.1852.

107 Morgenbladet nr.48, 17.02.1852, skrive som eit svar til eit innlegg i Nationalbladet nr.10, 04.02.1852. Nye innlegg i Morgenbladet 19. og 22.02.

108 «Klingenbergtheatret», Morgenbladet nr.45, 14.02.1852.

109 Morgenbladet nr.22, 22.01.1852.

110 Morgenbladet nr.81, 21.03.1852.

111 Mai til juli 1850, redigert av frisaren Harro Harring, som vart utvist frå Noreg for revolusjonær verksemd i juni 1850 (jf Bjørklund 1970:196-198, Pryser 1982:66 og 109, og Linneberg 1992:167-174).

112 Jf lysing frå den danske skodespelaren Jens Cronborg i Morgenbladet nr.292, 19.10.1852.

113 Berg 1977:41. Framstillinga mi av Den norske dramatiske Skoles Theater står i stor gjeld til Thorleif Bergs hovudoppgåve, som er det einaste nokolunde uttømande som er skrive om teatret.

114 Arbeider-Foreningernes Blad nr.40, 02.10.1852, som siterer Morgenbladet.

115 Monrad i Den norske Tilskuer nr.52, 18.12.1852.

116 Jf Berg 1977:49. Klingenberg hadde sjølv reklamert for Knudsens artikkel frå 1850 i kritikken av bergensteatret tidlegare i 1852 (Berg 1977:36).

117 Johan Friis, som var Knudsens kollega på katedralskulen, sa nei (Berg 1977:45). Meir om Østgaard på s.Error: Reference source not foundff og Unger på s.Error: Reference source not found.

118 Kunngjering frå tilsynsnemnda i Morgenbladet nr.24, 24.01.1853, jf Berg 1977:46.

119 Prologen vart prenta i Den norske Tilskuer nr.43, 16.10.1852.

120 Morgenbladet nr.287, 13.10.1852.

121 Både Berg 1977:58-88, Djupedal 1969 og dels T. Knudsen (1923:83-123) har gjeve uttømande referat frå striden.

122 «Kristiania norske Theater», Christiania-Posten nr.2763 (Tillæg), 17.05.1856 (opprop frå 'Bestyrelsen'). Det kom inn 3.000 spd.

123 Jf Vinje i Dølen nr.6, 18.05.1862.

124 Kjelda er Maria Midling, skodespelar ved Det norske Theater i Bergen frå opninga i 1850, seinare gift med Edvard, her etter Lorentzen 1949:18.

125 Morgenbladet nr.347, 12.12.1848, jf Linge 1953:171-173 og Haugen/Cai 1993:101.

126 Bjørnson i nekrologen over Louise Brun, Illustreret Nyhedsblad nr.5, 1866, her etter Blanc 1884:12.

127 Om teatret, sjå Blanc 1884, Lorentzen 1949 og Kelson 1960. Teatret er dessutan omtala i dei mange Bull-biografiane.

128 Bergens Stiftstidende 19.07.1849. Her kan ein godt mistenkja tyskaren Brømel for å ha den dansk-tyske krigen året før i tankane, der skandinavisme vart einstydande med norsk og svensk støtte til Danmark i krigen.

129 Morgenbladet nr.246, 03.09.1849.

130 Ein anonym innsendar i Morgenbladet nr.251, 08.09.1849.

131 Bergens Stiftstidende nr.6, 20.01.1850; òg prenta i Morgenbladet nr.27, 27.01.1850. Framsyninga vart sers populær og drog fem fulle hus (Blanc 1884:33).

132 Bergenske Blade nr.213, 20.01.1850; òg prenta i Morgenbladet nr.27, 27.01.1850.

133 Dagsett 02.09.1851 og prenta i Morgenbladet 9. september, òg prenta i Blanc 1884:81-90. Han var oppe til førehaving i Stortinget 25. september, sjå referat i Morgenbladet 26.09.1851.

134 Sjølv 100 år etter er det stor usemje om kva som eigenleg hende og kven som var heltar og skurkar i oppgjeret, jf dei ulike framstillingane i Linge 1953:234 og Lorentzen 1949:177-192.

135 Sjå serleg prøveførelesinga «Om Philosophiens Betydning for Nationaliteten» (Monrad 1844), og teateravhandlinga (1854).

136 Monrad stødde seg fleire gonger på dei språkhistoriske arbeida til Steenbuch, t d i Morgenbladet nr.326, 25.11.1858. Om Steenbuch, sjå s.Error: Reference source not found.

137 «Om norsk Udtale. Tilegnet norske Skuespillerinder», Den norske Rigstidende nr.5 og 6, 16. og 19. januar 1850.

138 [Marcus Jacob Monrad:] «Om det norske Sprog», Den norske Tilskuer nr.52, 25.12.1852.

139 Den norske Tilskuer nr.53, 25.12.1852.

140 Illustreret Nyhedsblad nr.58, 06.11.1852.

141 «Chr. Posten om det norske Theater», Krydseren nr.179, 02.10.1852.

142 «Om Theatret og dets Personale» av signaturen «11», Morgenbladet nr.309, 05.11.1850.

143 Morgenbladet nr.141, 21.05.1849. Berg (1977:13) meiner det er sannsynleg at Monrad løyner seg bak «M». Ut frå innhaldet er det iallfall klårt at artikkelen kunne vore skriven av Monrad.

144 Krydseren 24.07.1849, her etter Berg 1977:14.

145 «Nationaltheater i Bergen», Bergenske Blade 26.07.1849, òg prenta i Morgenbladet nr.214, 02.08.1849, som er nytta her. Stykket er dessutan prenta i Blanc 1884:16-20.

146 Illustreret Nyhedsblad nr.58, 06.11.1852. Morgenbladet (nr.287, 13.10.1852) drog fram det same poenget då avisa kommenterte opninga av det norske teatret i hovudstaden.

147 Krydseren nr.190, 18.12.1852.

148 Bergens Stiftstidende nr.25, 28.03.1850.

149 «Studentersamfundet og Det norske Theater», Morgenbladet nr.277, 04.10.1851.

150 Krydseren nr.186, 20.11.1852.

151 «Om Theatret og dets Personale» av signaturen «11», Morgenbladet nr.309, 05.11.1850.

152 Bergens Stiftstidende nr.59, 26.07.1849.

153 Ei veke før hadde redaktøren Brømel skrytt av «Bygdepolitiken» til Bull i radikale ordelag i same avisa. 'Bygdepolitikk' var for Brømel det same som å fremja nasjonale element i kunsten og litteraturen (Bergens Stiftstidende nr.57, 19.07.1849).

154 Christiania-Posten nr.1464, 08.10.1852, av teatermeldaren Richard Petersen.

155 Christiania-Posten nr.1501, 14.11.1852.

156 Christiania-Posten nr.1464, 08.10.1852.

157 Christiania-Posten nr.1496, 09.11.1852.

158 Den norske Rigstidende nr.30, 13.04.1850, jf òg Berg 1977:27-28.

159 Den same kritikken kom òg frå dansk hald, jf Krydseren nr.182, 23.10.1852, som refererer danske Fædrelandet.

160 Christiania-Posten nr.1501, 14.11.1852.

161 Den norske Rigstidende nr.6, 19.01.1850.

162 Fire artiklar i Bergenske Blade nr.189-192, 28.10-08.11.1849.

163 Blanc 1884:167. Grensene var likevel tronge. Då teatret i Bergen sette opp to komiske monologar på målføre i 1849/59, kom det sterke reaksjonar frå konservativt hald (jf Blanc 1884:21).

164 Petersen i Christiania-Posten nr.1501, 14.11.1852.

165 Christiania-Posten nr.1471, 15.10.1852.

166 Striden er referert i Berg 1977:58-88.

167 Morgenbladet nr.11, 11.01.1853, jf òg Berg 1977:69.

168 Christiania-Posten nr.1563, 17.01.1853, jf Berg 1977:71.

169 Morgenbladet nr.11, 11.01.1853 (mi uth).

170 Eg stør meg i stor mon på dei to hovudoppgåvene som er skrivne om emnet, ei om Ole Vig som målpolitikar (Moe 1975), og ei om Den norske Folkeskole som målpolitisk organ (Nielsen og Rødningen 1985). Dessutan har eg nytta Vig-biografien til Høverstad (1953).

171 Framstillinga av grundtvigianismen og språksynet til Vig byggjer på Moe 1975:10-15 og Thorkildsen 1995:46-53.

172 Sitert etter Høverstad 1953:180-182, der mykje av tala er prenta. Sjå òg Moe 1975:65-68.

173 Om Folkevennen og Folkeopplysningsselskapet, sjå s.Error: Reference source not foundff.

174 Den norske Folkeskole 1853, her etter Moe 1975:61-62.

175 T d «Om brugen af latinske Bogstaver», Den norske Folkeskole 1852 53:308ff.

176 Underskrive 'a.', Christiania Posten nr.2615 og 2616, 17. og 18.12.1855, her sitert etter Moe 1975:55, jf òg Høverstad 1953:255-256.

177 Christiania-Posten 17.12.1855, her etter Moe 1975:49.

178 Signert 'g.', Christiania Posten nr.2827, 2831, 2834, 2841, 2844 og 2848, 20.07.-10.08.1856, her etter Høverstad 1953:395 420 der artikkelrekkja er prenta.

179 Nielsen og Rødningen (1985:88-109) har analysert språkbruken til Knudsen og Vig i Den norske Folkeskole, og Moe (1975:114-139) har greidd ut om målet i Folkevennen. Når ikkje anna er opplyst, har eg opplysningane frå dei.

180 Vig skreiv 'øi' og 'ei' i dei fyrste hefta av Folkevennen, men gjekk brått over til 'øj, ej' i 1852 og heldt på denne skrivemåten seinare (Moe s.114).

181 Nielsen og Rødningen (s.104-108) har jamført syntaksen til Vig og Knudsen med det O. Øyslebø har funne ut om språkbruken på 1800-talet. Jf òg Moe s.127-131.

182 Djupedal 1969:215. I ein notis 04.05.1852 opplyser Morgenbladet (nr.125) at boka kom ut «I forrige Maaned», og at ho «først i disse Dage er ankommen hertil og omdeelt til de herboende Subskribenter».

183 Bergenske Blade nr.441 og 442, 1852. Øverås (s.82) gissar på at meldaren er Hans Holmboe eller J. Løkke. Bugge hadde sjølv flytt frå Trondheim til Bergen i september 1851, og boka kom ut på Beyers Forlag i Bergen (Øverås 1950:78).

184 Illustreret Nyhedsblad nr.31, 1852, her etter Øverås 1950:84.

185 NBL (17) 545-551 (L. Amundsen).

186 Christiania-Posten nr.1502, 1503 og 1505, 15.-18.11.1852.

187 Drammens Tidende nr.171, 19.11.1852, her etter Djupedal 1969:229.

188 [Vibe, Andreas]: «Prøve af en ny norsk Oversættelse af Iliaden», Christiania Posten nr.1512, 25.11.1852, òg prenta i Seip 1936b:101 102.

189 «Ei Prøva taa eit Bygdamaal», Morgenbladet nr.343, 08.12.1852 (òg prenta i Seip 1936a:100-101, som opplyser at Sexe er forf. Det har snike seg inn nokre feil i Seips avskrift.). Sjur Sexe stod Bugge nær den tida han var bergmeister i Trondheim og var ein livslang ven av Aasen (Øverås 1949 II:221).

190 Krydseren nr.197, 05.02.1853.

191 «Hvad kommer der saa tilsidst ud af alle disse Bestræbelser med Sproget? Svar til Rektor Vibe i Anledning af hans Anmeldelse af Rektor F. M. Bugges Oversættelse af Homers Iliade», Christiania Posten nr.1534, 1537 og 1538, 17.-21.12.1852.

192 Christiania Posten nr.1550 og 1551, 04. og 05.01.1853.

193 «En Forklaring vedkommende Rektor Vibes Strid med Fuldmægtig Østgaard», Morgenbladet nr.42, 11.02.1853.

194 Dei fire bondegutane var Vinje, Aasen, Knudsen og Vig. Seip 1936b gjev att både brevet (s.123-125) og tre av Hansteens artiklar som stod 27.12.1852 og 01. og 14.01.1853. Den 24. januar førde dessutan Hansteen fram ein språkartikkel av Holberg i polemikken mot ortofonistane (alle art. i Christiania-posten).

195 Om Hollendar-krinsen, sjå granskinga til Ording 1927, der han m a fortel at det noko merkelege namnet byggjer på eit Holberg-sitat (s.4).

196 Om det målpolitiske synet til hollendarane, jf òg Ording 1927:61-74.

197 Ording s.72. Tilhøvet mellom hollendarane og landsmålsfolket er nærare omtala på s.Error: Reference source not found.

198 Bondevik 1986 har greidd ut om tilhøvet mellom Løkke 1855 og den samanliknande målvitskapen.

199 Som skulegrammatikk var boka utradisjonell, og ho vart heller ingen stor suksess. Den neste grammatikken til Løkke, Kort Omrids af Modersmaalets Grammatik (1865), vart derimot ein av dei store bestseljarane i norsk skulesoge. Den grammatikken var meir i tråd med den universalgrammatiske tradisjonen som stod sterkt i skulen, og det historiske perspektivet var tona ned. Den 29. utgåva kom i 1961 (Fossestøl 1987:47, jf Bondevik 1986:100).

200 Illustreret Nyhedsblad nr.40, 05.10.1855, jf òg Knudsen 1923:124.

201 Morgenbladet nr.334, 30.11.1855.

202 Christiania-Posten nr.2604, 06.12.1855. Både resonnementet, ståstaden i den samanliknande målvitskapen, innsikta i gamalnorsk, skepsisen til sterk etymologisering og den ålment varsame og saklege tonen i meldinga gjer det freistande å gissa på at meldaren var Carl Richard Unger, universitetslektor (frå 1862 professor) i germansk og romansk filologi ved universitetet, og Aasens nære ven og støttespelar. Jf s.Error: Reference source not found.

203 Morgenbladet nr.334, 30.11.1855, sp.2.

204 Christiania Posten nr.2552, 15.10.1855. NFL (2) 1888:40 opplyser at Clausen er forfattaren.

205 «Katekismus i Ortografi og Ortoepi. En Kommentar til prof. Munchs 'Sprogbemærkninger' af P. T. Quæstor»,