Nasjonalisme I norsk målstrid 1848-1865

14. Hovuddrag i syna på språk og nasjonalitet

1848-65
Eg er rædd for at gjera Lesaren leidsam med Tale om denne velsignade Nordmannskapen, som kver tyder til sit Bruk, soleides at han sjølv verdt den norskaste af alle Norske. ... Det er stor Hugnad i denne tanken, at kver meinar seg so furduleg Norsk. Min gode gamle Ven «Philosophen» trur ogso, at han, og just han er Norsk med det rette Vit paa den Ting; ...⁴⁹⁶
Attåt den nemnde filosofen (Monrad), nemner Vinje i tur og orden alle flokkane i målstriden utanom landsmålsfolket: Han som gav ut Wergelands skrifter (Hartvig Lassen) og glodde «... solengi paa all denne unorske Ugreida [målet til Wergeland], til dess han trur seg sjølv at vera likso norsk som Wergeland sjølv»; ortofonistane som ville «... støyta ut det ljodlause 'e' og 'h' og slikt Dingel-Dangel», og dei som stava same ordet på tre måtar i same boka (Bjørnson) – «... det er no ei Norskheit, som er reint makalaus». Men «... dei rette Norske ero no dei, som ikki røra det minste ved Maalet – den ytre Form – men berre ero norske i Ordalaget og Tanken.» (Asbjørnsen og Welhaven). I ironien er det underforstått at Vinje rekna landsmålet som det mest nasjonale alternativet.

Den skjemtande oppsummeringa hans er råkande. Alle freista på ein eller annan måte å framstilla sitt målpolitiske alternativ som det mest nasjonale. Det var mogleg av di det ikkje fanst konsensus om kva som var 'norsk', og det var ikkje ein gong semje om at det fanst eit språkproblem. Striden om definisjonen av det nasjonale var tvert om ein del av målstriden. Samstundes freista alle å framstilla alternativet sitt som det beste for kultur- og samfunnsut­viklinga, og at motstandarane var bakstrevarar og dei sjølve på parti med framtida.

To dimensjonar stod sentralt i den ideologiske striden om målet. Den eine var den nasjonale, som galdt spørsmålet om kva som var og burde vera 'norsk'. Den andre var den sosiokulturelle, som galdt tilhøvet mellom språk, og daning, klasse og kultur. Når ein jamfører desse to kryssande aksane, skil det seg ut nokre målideologiske hovudtypar. Føremålet med det som fylgjer, er å oppsummera dei, og å seia noko om kva syn som kom best ut or striden.
Skriftmålet er norsk...

...og alt er vel

Tradisjonalistane meinte at Noreg ikkje hadde noko språkproblem – det ligg i sjølve omgrepet. Det fanst likevel to syn på nasjonaliteten til skriftmålet og det høgare talemålet innanfor flokken. Dei som meinte målet var dansk, skal førebels få venta. Det tradisjonal­istiske hovudsynet gjekk ut på at målet vart godt norsk som det var.

Dette synet hadde vore offisiell norsk språkpolitikk sidan 1814/15 (Grunnlova og fråsegna frå Kollegiet ved Universitetet til Stortinget), og i tiåra som fylgde, var dette ein sentral premiss i den tradisjonalistiske argumentasjonen. Det vart grunngjeve på fleire måtar, og ein finn både etniske/historiserande og territorielle element i nasjonalismesynet. Eit historisk argument var det som Steenbuch hadde bore fram i 1820- og 30-åra. Målet var utvikla av danskar og nordmenn i fellesskap i unionstida, og det var like (og jamvel meir) prega av norsk språkstoff som av dansk. Eit anna sentralt argument var at målet hadde ein fleire hundreår lang tradisjon i landet, og at det difor iallfall hadde vorte norsk, om det ikkje alltid hadde vore det. Det hadde vorte morsmål for dei dana, og det var berar av høgkulturen. Det fortente difor nemninga 'norsk'. Eit tredje vanleg argument var at fråstanden mellom skriftmålet og talemålet ikkje var større enn i mange andre land, og at Noreg soleis var eit språkleg normalt land. Det fjerde hovudargumentet var territorielt – skriftmålet og det høgare talemålet var det einaste nasjonale, i tydinga nasjonalt samlande. Einast dette målet vart nytta over heile landet, medan målføra berre fanst som lokale varietetar. Dette vart fylgt opp med at tradisjonalistane la vekt på likskapen mellom målet i Danmark og Noreg, og ein støyter ofte på nemningar som 'den norske dialekt' og 'den danske dialekt', medan dei la vekt på skilnadene dei norske målføra imellom. Ikkje sjeldan ser ein påstandar frå denne flokken om at språkskilnadene var so store at folk frå ulike strok av landet ikkje skjønar kvarandre.

Dette var grunnsteinane i den språklege nasjonalitetssynet til tradisjonalistane, men det skilde seg kor mykje dei la vekt på å argumentera for det. Ålment kan ein seia at di lengre ut på den tradisjonalistiske fløya ein kom, di mindre vekt la ein på dette. Dei krinsane som stod vakt om skriftmålet og det danske hegemoniet på Christiania Theater, la gjerne meir vinn på å åtvara mot ein overdriven nasjonalisme, enn på å vinna striden om innhaldet i han. Då F. Vibe melde Iliade-omsetjinga til Bugge hausten 1852, var han redd for «... hiin eensidige og overdrevne Forkjærlighed for det Nationale», og han meinte at dyrkinga av det norske no hadde gått for langt. Det var nemleg «... kommet saa vidt, at man ikke vil taale Andre paa vort Theater end Norskfødte» (sjå s.Error: Reference source not found). Men det må strekast under at dei aldri godtok påstandane frå motstandarane om at dei ikkje var heilnorske. Dei heldt fast ved at det nasjonale – i deira versjon – var viktig.

Eit gjennomgåande drag er den skarpe motsetnaden der variablane 'kultur' og 'norskdom' utelukka kvarandre, og der norskdomen difor måtte vika for kulturen. Meir konkret vart det t d hevda gong etter gong at valet ikkje stod mellom gode danske og gode norske skodespelarar, men mellom gode danske og dårlege norske. På eit litt meir abstrakt plan vart det hevda at det var til skade for smaken og daninga når nasjonalitet fekk prioritet framfor kvalitet. Argumentasjonen var som ein atterklang av den dei hadde nytta mot Wergeland og 'patriotane' i 1830-åra. Mot alle språklege reformplanar vart det ført fram at dei ville føra til kulturell isolasjon, og at den svenske og danske litteraturen kunne koma til å bli uskjøneleg for nordmenn. At Noreg isolerte seg språkleg og kulturelt, ville vera katastrofalt sidan Kulturen i dette perspektivet var noko nordmennene ikkje hadde sjølve og difor måtte importerast. I ein viss mon var dette knytt til ein konservativ skandinavisme, der det vart laga ein skarpare motsetnad mellom nasjonalisme og skandinavis­me enn det som var vanleg i dei liberale skandinavistiske krinsane.

Sume gonger vart målstrevarane møtte med at den overdrivne fedrelandskjærleiken deira var skadeleg og undergravande for leiarrolla til eliten. Vibe hevda i Iliade-meldinga at det løynde seg ein 'sosialistisk tendens' i hevdinga av det nasjonale, og P. A. Munch førde fram liknande argument mot Knudsen i striden året etter. Meir vanleg enn eit ope klasseforsvar var likevel appellane om toleranse og humanisme, og tradisjonalistane såg gjerne seg sjølv som ei gruppe som vart undertrykt av nasjonalistiske fanatikarar. Sameleis vart jamføringar med andre nasjonale språkkonfliktar blankt avviste. Serleg landsmålsfolket la vekt på likskapane mellom språkproblemet i Noreg og i land som Finland og Irland. Hansteen skreiv t d i 1852 at ein ikkje kunne samanlikna «... de Engelske Besiddelser i Ostindien» med Noreg av di innbyggjarane hjå oss «... ere ikke Kolonister fra Danmark. Norge var befolket af sin nuværende Stamme ligesaa tidligt som Danmark; ...» (etter Seip 1936b:105).

Den politisk konservative skepsisen til den nasjonalismen målstrevarane førde fram, ser ut til å ha auka utetter 1860-åra då kulturnasjonalismen byrja gå i spann med ein politisk nasjonalisme retta mot unionen, som dei konservative forsvarte. Dette kom tydeleg fram i 1869 då Stortinget drøfta og vedtok at elevane i gymnaset skulle få opplæring i norrønt. Tre statsrådar reserverte seg mot vedtaket. Dei meinte det ikkje låg nokon «umiddelbar praktisk Nytte» i å innføra gamalnorsk, og dei slo fast, som rett var, at føremålet med framlegget hovudsakleg var å «styrke Nationalfølelsen». Det meinte dei ikkje trongst:
... i ethvert Fald kunne vi ikke indrømme det Beføiede i for Norges vedkommende i Hensikt at støtte Nationalitetsfølelsen at treffe nogen Foranstaltning, som muligens i andre Henseender kan medføre Skade og Ulempe, thi er der nogen Side af Følelseslivet, som hos den norske Nation i Almindelighed og dens studerende Ungdom i Særdeleshed er sterkt udviklet og ingen ny Støtte tiltrænger, saa er det Kjærligheden til, Interessen for og Troen paa det Nationale. Paa dette Felt tør der være ligesaa stor Føie til at frygte for Overdrivelser som for en Slaphed, der skulle tiltrænge ydre Stimulantser.⁴⁹⁷
Dei som høyrde til den politisk mest konservative og sosialt mest høgtståande delen av den tradisjonalistiske flokken, la gjerne vekta på språket som kulturberar i argumentasjo­nen. I den mon dei kom inn på det nasjonale, var det meir for å avvisa problemstillinga og argumentera mot det dei såg som negative sider ved nasjonalismen hjå målstrevarane, enn for å stri for sitt alternative nasjonalitetssyn. Dei hadde eit klårt svar på nasjonalitetsspørs­målet og rekna seg sjølve som vel so nasjonale som andre. Dei rekna det som naturleg om målet i Noreg med tida skilde seg noko frå målet i Danmark, men la vekt på at dette måtte skje utan aktive inngrep. Samstundes var argumentasjonen deira tufta på at det var ein føremon for landet å ha eit sams skriftmål med Danmark, og den praktiske målpolitikken deira gjekk ut på å motarbeida alt som ville skunda fram eit språkleg brot mellom Danmark og Noreg.

Målpolitikken deira var eit motstykke til den politiske eliteteorien dei stod for. Leiarskapen i samfunnet skulle vera tufta på fornuft, opplysning, daning og intelligens, og dei tala gjerne om «... et aristokrati grunnet på talent og åndsevner» (Seip 1974:107). Seip har framstilt strategien deira slik:

Det ble oppstillet et skille mellom på den ene siden mengden, massen, 'publikum', og på den andre de 'egentlige' folk og hva folket 'fornuftigvis' bør ville. Denne 'egentlige' folkevilje ble gjort lik 'den opplyste mening i landet' ... Dette innebar at embetsstandens ledere kuttet en politisk forankring i det folkelige. 'Dannelsens aristokrati' løftet seg på fornuftens og kunnskapens vinger høyt over det jevne folk. (Seip 1974:108-109)
Ein kan trygt seia at dette er representativt for målpolitikken deira òg. Det kom ikkje minst fram i målstriden hausten 1858. Det var ein framand tanke for meldaren i Christiania-Posten å ta målpolitiske omsyn til ålmugen, for «... her er for det første aldeles ikke Spørgsmaal om hvad der er let at lære, men hvad Nationens Historie medfører at den maa lære.» Når det var tale om «Udvikling og Fremskridt», skulle ein dessutan ikkje spørja «... Almuen om hvad den behager at gjøre, men holde sig til den Del af Folket, som er kommen længst, saasandt som denne ikke gaar i en falsk Retning.»⁴⁹⁸ Dette er målpolitikken til intelligenskrinsen i eit nøtteskal.
...men kan bli norskare

Tradisjonalismen til intelligenskrinsen måtte etter kvart vika for ein meir reformvenleg tradisjonalisme, som serleg vart boren fram av dei som høyrde til mellom dei moderate målstrevarane kring 1850. Samanslåinga av teatra i Kristiania i 1863 vart ein siger for den moderate retninga, og ein av dei fremste representantane var Monrad.

Han skilde seg ikkje frå dei politisk konservative tradisjonalistane i synet på nasjonaliteten til skriftmålet – det var 'norsk'. Derimot skilde han seg ut ved å gå inn for ein moderat målstrev. For Monrad var ikkje Noreg ein språkleg normalstat før ein hadde dei same vilkåra for ei sjølvstendig språkutvikling som i andre land. Det som vanta, i augo hans, var i fyrste rekkje eit nasjonalt teater som kunne dyrka fram eit høgare talemål. Når teatret var på plass som eit «Centrum» for talemålsutviklinga, var språkproblemet løyst, i og med at ein hadde skapt eit vilkår for utviklinga av eit høgare norsk talemål og skriftmål. Gjennom teatret var Monrad med på å setja nokre språklege grensestolpar mot dansk uttale, t d av /gj-, kj-/ framfor høge vokalar i framlyd. På det praktiske planet var politikken likevel varsam, både i teatret og i spørsmålet om aktiv oppnorsking av skriftmålet, noko som Monrad avviste.

Å sjå til inneheldt språknasjonalismen til Monrad ei sjølvmotseiing når han hevda at skriftmålet var norsk og jamvel meir nasjonalt enn målføra og landsmålet, samstundes som det kunne bli meir norsk ved varsamt å ta opp språkstoff frå målføra. Dette problemet vart løyst med hegeliansk dialektikk, som samstundes sameinte eit primordialistisk og eit konstruktivistisk nasjonalitetssyn. Som romantikarane meinte Monrad at det fanst ei objektivt eksisterande folkeånd. Nasjonane var gjevne av Gud, men fyrst i den siste tida hadde dei byrja koma til medvit om seg sjølv. Samstundes meinte han òg at dei ytre ovringane av denne folkeånda heile tida vart skapte. Dette var teatret og diktarane si oppgåve, og i Monrads modell for ei nasjonal språk- og kulturutvikling spela folket rolla som statistar og leverandørar av råstoff, som andre og meir kvalifiserte – diktargeniet – skulle foredla og nasjonalisera.

Medan nasjonalitetssynet til Monrad kan kallast dynamisk, hadde han eit statisk syn på sambandet mellom språk og kultur/daning. Som kulturberar var språket uløyseleg knytt til daningsnivået, dels av di det alt var utbygt og teke i bruk, og dels av di det på eit meir åndeleg plan, i romantisk tradisjon, var knytt til kulturen. Det var difor skadeleg for kulturen å gjera inngrep i målet ut over ei varsam språkrøkt, og det var ein utenkjeleg tanke å ta i bruk det udana bondemålet til Aasen. For Monrad var det å skru tida fleire hundre år attende.

På dette feltet delte Monrad syn med andre tradisjonalistiske grupperingar, og skal ein peika på ein ideologisk kjerne for tradisjonalismen, er det nett den sterke vektlegginga av sambandet mellom språk og kulturnivå. Derimot skilde Monrad og flokken hans seg frå dei politisk konservative når han prioriterte høgt å stri for nasjonalitetssynet sitt. Språknasjonal­ismen til Monrad var sosialt konservativ og tok sikte på å verna om dei rådande makttilhøva i samfunnet. Folket skulle integrerast i den nasjonale fellesskapen, men på premissane til eliten.

Skriftmålet er dansk...

...og det same kan det vera

Ut frå den samanliknande målvitskapen baud det på teoretiske problem å hevda at skriftmålet og det høgare talemålet var norsk, serleg når Aasen la fram målføregranskingane sine i 1848/50. Den samanliknande målvitskapen avviste at det fanst blandingsmål, og førestillinga om at skriftmålet og det høgare talemålet var dansk, hadde stønad i eit norsk etnisk språkmedvit som var utbreidd lenge før 1814. Målkunnige personar i Noreg hadde samanhengen mellom gamalnorsk og målføra (iallfall sume av dei) klårt føre seg på 16- og 1700-talet, og det vart ikkje minst framheva av Hallager 1802.

I denne gruppa finn ein difor dei frå den politisk konservative intelligens-krinsen med ståstad i den samanliknande målvitskapen, fyrst og fremst P. A. Munch. Han slo i 1832 utvitydig fast at skriftmålet var dansk, og det synet hevda han med stor tyngd so lenge han var aktiv i målordskiftet. Slik la han seg òg ut med andre tradisjonalistar, som Monrad. Tradisjonalist vart Munch serleg etter 1853, då han i mangt og mykje fall attende til synet han målbar fyrst i 1830-åra. I 1840-åra høyrde han til dei mest venlegsinna overfor tanken om å skipa eit heilt nytt skriftmål på målføra, og han var den som gav Aasen mest støtte og ros. Munch var viktig for å gjera synsmåtane til Aasen og landsmålsfolket stovereine, jamvel om han aldri vart landsmålsmann sjølv.

Målvitskapsmiljøet på Universitetet og Hollendar-krinsen vart bastionar for dette synet på målstoda. Munch og Keyser var sentrale innanfor den norrøne filologien til noko opp i 1850-åra, då ein ny generasjon etter tok over. Her høyrde både S. Bugge, som sjølv vart professor, og J. Løkke til, og dei førde dei same synsmåtane vidare i 1850- og 60-åra. Paul Botten-Hansen var ein viktig popularisator og stridsmann for denne utgåva av tradisjonalismen gjennom Illustreret Nyhedsblad.

I synet på nasjonaliten til skriftmålet var denne flokken langt på veg på line med landsmålsflokken, men dei skilde lag i spørsmålet om ein skulle gjera noko aktivt med det danske skriftmålet. Det vart viktigare for dei å halda på dei språklege og kulturelle banda til Danmark og å halda oppe dei rådande språksosiale tilhøva, enn å arbeida fram eit norsk mål. I praksis stod dei difor for det ålgjengde tradisjonalistiske synet og meinte ein fekk slå seg til ro med at skriftmålet steg for steg fekk ei norskare farge ved at ord og seiemåtar frå målføra kom inn.
...og må difor bytast ut med eit retteleg norsk mål

Mange i landsmålsflokken var sterkt inspirerte av den samanliknande målvitskapen og stod eit stykke på veg for det same språksynet som Munch og flokken hans. I argumentasjonen for landsmålet spelar synsmåtar frå den samanliknande målvitskapen ei stor rolle, m a når det galdt avvisinga av blandingsmål og det dansk-norske målstrevet, i synet på at fonologi og morfologi avgjer nasjonaliteten til eit språk, og i vektlegginga av den historiske samanhengen mellom målføra og norrønt. Denne tendensen vart styrkt under inspirasjonen frå engelsk filosofi (utviklings­lære) og målvitskap (Müller) i 1860-åra. Her var Ross ein sentral mann.

For landsmålsfolket var både skriftmålet og det høgare talemålet definitivt dansk, og i ein viss mon meinte dei det same om ålmugemålet i byane. Motsett tradisjonalistane la landsmålsflokken vekt på at målføra berre skilde seg frå kvarandre på overflata, og at dei hadde ein sams djupstruktur, 'norsk', som skilde dei frå dansk. Synet vart vitskapleg grunngjeve av Aasen. Landsmålet vart framstilt som eit skriftleg uttrykk for det samlande norske i målføra, reinska for danske og andre framande drag.

Slik kan ein seia at landsmålflokken hadde eit historisk og i nokon mon statisk nasjonalitetssyn der det vart fokusert på sambandet mellom ny og gamal norsk. Dei avviste at det innførde målet var norsk sjølv om det hadde vore fleire hundre år i landet. Det kunne heller ikkje bli norsk utan at det tok opp i seg det som landsmålsflokken hadde definert som 'norsk'. Derimot hadde dei det ein må kalla eit dynamisk syn på tilhøvet mellom språk og kulturnivå. Det var ikkje noko i vegen for at landsmålet kunne bli eit like bra kulturmål som dansk, svensk, tysk osb. Det var eit praktisk spørsmål om utbygging av språksystemet (hovudsakleg ordtilfang og terminologi), og å få teke målet i bruk. Inga språkånd stod i vegen for dette. Tvert om såg dei på landsmålet som ei stor kulturell vinning, i og med at skriftkulturen og alt han førde med seg vart tilgjengeleg for fleire. Det ein eventuelt tapte når fråstanden til den danske litteraturen auka, ville ein ta att ved eit indre skriftkultur­elt landnåm, og dessutan ved at fråstanden til svensk ville bli mindre.

Ein kan ikkje tala om store ideologiske motsetnader innan landsmålsflokken, men det var tydelege nyanseskilnader. På den eine sida stod dei som helst hevda at det å reisa eit heilnorsk skriftmål, var ei nasjonal æresak og eit vilkår for eit sunt åndsliv. Marius Nygaard var ein framståande representant for dette synet, og Jan Prahl markerte eit ytterpunkt. På hi sida stod dei som la vekt på demokratiseringa av skriftkulturen og at det nye skriftmålet skulle vera med på ei sosial heving av bondestanden (Sommer). Ein skal likevel vera varsam med å skilja kategorisk mellom dei to perspektiva. Dei var vovne inn i kvarandre i argumentasjo­nen, og ein såg ei nasjonal språkleg frigjering som ein føresetnad for demokratisering og sosial heving av bondestanden. Nasjonalismen i landsmålsflokken fekk soleis eit demokratisk og opposisjonelt innhald. I ein viss mon låg det i sjølve saka – det å gå inn for å ta i bruk eit nytt skriftmål, vart i seg sjølv oppfatta som eit åtak på det etablerte. Men koplinga med det demokratiske vart gjord heilt eksplisitt i det at skriftmålet skulle vera lettlært.

Det gav seg utslag i valet av språknormal. Det var eit sentralt prinsipp for Aasen at målet skulle vera oversynleg og lett å læra. Kring 1870 kom det sterke krav (serleg frå Fjørtoft og Høyem) om at landsmålet måtte bli meir talemålsnært, og at ein heller fekk fira på prinsippet om at det skulle vera nasjonalt samlande. Ein ser tendensar til slike innvendingar før 1865, m a frå Ole Vig og Reitan, men hovudtyngda av avvika frå Aasen-normalen går i motsett lei. I 1858/59 gjekk det ein arkaiserande straum gjennom landsmålsflokken, som i stor mon ser ut til å koma av rekrutteringa frå norrøntmiljøet ved Universitetet. Denne lina vann likevel ikkje fram, i byrjinga av di Aasen la mykje vinn på å skapa lojalitet til Aasen-normalen, og seinare av di lærarane fekk meir å seia i målrørsla og rørsla vart mindre dominert av akademikarar frå byane. I normalspørsmålet måtte difor det historiserande nasjonale perspektivet vika.

I argumentasjonen for landsmålet dukkar ofte den romantiske førestillinga om ei språkånd og folkeånd opp, men det er ikkje grunnlag for å seia at romantikken stod sterkare i landsmålflokken enn i andre målpolitiske grupperingar. Her skilde Aasen seg ut frå hovudstraumen i landsmålsleiren ved å vera sers lite påverka av det romantiske tankegodset. Den grundtvigianske påverknaden ser ikkje ut til å ha gjeve seg utslag i språktenkinga hans.

Hjå sume kan ein sjå tydeleg motvilje mot Danmark og danskar, t d hjå Sommer, H. Krohn og Prahl, som gav danskane skulda for at det gamalnorske skriftmålet gjekk under. Illviljen mot danskane ser likevel ikkje ut til å ha vore utbreidd. Aasen la stor vekt på å motverka denne tendensen, og i dei grundtvigianske landsmålskrinsane hadde Grundtvigs heimland ei høg stjerne. Landsmålet vart knytt til grundtvigianismen frå midten av 1860-åra og utetter, og her spela Christopher Bruun ei sentral rolle (sjå Sletten 1986). Det fanst òg visse grundtvigianske innslag før 1865, hovudsakleg mellom landsmålsinteresserte lærarar (t d A. Reitan og O. Røst).

Nasjonalismen i landsmålflokken vart fyrst og fremst retta mot 'heimedanskane', som vart skulda for å vera unasjonale. Di meir urban og di høgare på strå ein var, di mindre norsk var ein. Grunnlaget for det som seinare kom til å gå under nemninga 'tonasjonslæra' (jf Garborg 1877) vart lagt i denne perioden, og sume formulerte klårt ei oppfatning av at det var to tevlande nasjonalitetar i landet (serleg Prahl). Ein ser òg innslag av slik tenking hjå Aasen. Nasjonalitetssynet til landsmålsfolket var likevel ikkje ekskluderande på den måten at dei meinte den danskspråklege eliten aldri kunne bli heilnorske. Tvert om var det eit sentralt punkt i argumentasjonen deira at heimedanskane ville bli norske når dei vraka leivningane av dansk språk og kultur og tok steget over i landsmålet. Slik var nasjonalismen i landsmålsflokken både ekskluderande og inkluderande på same tid. Landsmålsvarianten av det nasjonale var eit tilbod.

Landsmålflokken avviste det rådande daningsidealet og fremde eit alternativ, som med Aasens ord skulle vera tufta på 'landsskikken' – dei nedervde tradisjonane som fanst mellom ålmugen. Til skilnad frå dei urbane nasjonalromantikarane som såg bondekulturen som folklore, såg landmålsfolket heile levemåten i bondekulturen som grunnlaget for ein ny høgkultur, og det ville ein få i brytinga med 'verdsens det store vit' (Vinje). Serleg Aasen var ein trugen motstandar av all daning som berre var ytre stas, og polemikken hans var mest glødande når han gjekk laus på «Fornemheden» i elitekulturen.

Skriftmålet er dansk-norsk

Knud Knudsen framstilte gjerne sitt eige målstrev som eit sentrumsalternativ i målstriden, og han stod for eit tvitydig nasjonalitetssyn. I det store og heile delte han synet til landsmålsfolket på at skriftmålet og høgtidsmålet var dansk. Men Knudsen drog eit skarpt skilje mellom høgtidsmålet og den dana daglegtala, som samstundes vart eit skilje mellom dansk og norsk. Slik vart han ståande i spennet mellom eit etnisk og eit territorielt nasjonalitetssyn på det språklege området. Knudsen rekna den dana daglegtala som eit blandingsmål med røter både i norske målføre og dansk talemål, og difor nytta Knudsen nemninga 'dansk-norsk' om varieteten. Same nemninga nytta han om dei skriftmålsvarietetane som skilde seg frå dansk.

Knudsen ynskte å framstilla den dana daglegtala i eit so godt lys som mogleg, og han framheva gjerne at denne varieteten var meir 'nasjonal' enn målføra, av di han fanst over heile landet, vart nytta av eliten og hadde fleire brukarar enn noko einskilt målføre. Knudsen ville ha eit størst mogleg demografisk grunnlag for språknormeringa si, og han hevda at det høgare talemålet hadde 200.000 brukarar. Talet vart ståande uimotsagt i målordskiftet, sjølv om det må ha vore alt for høgt. Hjå Knudsen kan ein difor spora innslag av det same nasjonalitetssynet som tradisjonalistane stod for. Det 'nasjonale' var ikkje berre eit spørsmål om historisk hevd, men òg om utbreiing og sosial status.

Knudsen var fyrst og fremst pragmatikar og praktikar, og det er dette som kjenne­teiknar målpolitikken hans. Han framstilte det å skapa eit norsk skriftmål gjennom 'gradvishetens vej' som eit nasjonalt forsvarleg alternativ til å halda på det danske skriftmålet, og eit realistisk alternativ til landsmålet. Soleis la han dei rådande sosiolingvistiske tilhøva til grunn, motsett landsmåls­folket. Knudsen ville tufta det norske skriftmålet på den dana daglegtala, som han presiserte til å vera talemålet til den dana delen av middelklassen i byane. Som Aasen ville han koma til livs oppfatningar om at visse språklege drag i seg sjølv var meir eller mindre dana. Han presiserte gong på gong at det var vane og utanomspråklege tilhøve som avgjorde slike ting. Han forsvarte difor òg ålmugen mot kritikk om at målet deira var udana.

Det same synet fann ein i lærarrørsla og dei radikale delane av folkeopplysningsrørsla, der Knudsen fann dei varmaste tilhengjarane sine i 1850- og 60-åra. Lærarane hadde jamt over bakgrunn frå den målføretalande ålmugen sjølv, og dei hadde både personlege og pedagogiske grunnar til å reagera mot nedvurderinga av det folkelege talemålet. Ein kan likevel ikkje utan vidare seia at dette språksynet var representativt for alle dei som Knudsen allierte seg med. Serleg i striden om teatermålet stod mange for eit syn på det folkelege talemålet som var ålgjengt i overklassen. I denne striden stod nyansar innanfor det høgare talemålet mot kvarandre, ikkje høgare talemålet mot ålmugemål.

Knudsen hadde dessutan ein språkleg grunn til å halda målføra på ei armlengds fråstand, og dette skal ein ikkje undervurdera. Vegen hans inn i målstrevet var ortofonien, ikkje nasjonalismen, og det ortofone språksynet var heile tida ein sentral del av språkfor­ståinga hans. Når størst mogleg samsvar mellom skriftmål og talemål var idealet, var variasjonar i talemålet urovekkjande i seg sjølv, og difor er det logisk at Knudsen aldri var nokon stor målføreelskar. Ein sentral del av den målpolitiske innsatsen hans i 1850-åra gjekk nettopp ut på å arbeida fram eit meir einskapleg talemål (på teatret) som skulle gjera det lettare å normera skriftmålet ut frå det ortofone prinsippet. Det var utenkjeleg for Knudsen at ein skulle setja det ortofone prinsippet ut i livet med skriftleg variasjon, slik ein i større mon har freista i dette hundreåret. Språkprogrammet hans føresette språkleg einsretting, og forsvaret hans for målføra må i ein viss mon skjønast som eit sosialt forsvar for visse språkdrag som fanst i den dana daglegtala, eller som han vona ville slå gjennom i framtida.

I 1850-åra vart den delen av det dansk-norske målstrevet som galdt skriftmålet, sterkt knytt til grundtvigianismen, mest på grunn av Ole Vig. Knudsen vart òg grundtvigianar, men til liks med Aasen, var Knudsen fyrst og fremst rasjonalist, både på det språklege området og elles.