Навоий “хамса” сидаги баъзи образлар талқинига доир

2.SHOH BAHROMGA NISBAT BERILGAN “GO`R” SO`ZIGA DOIR MULOHAZALAR
Mumtoz adabiyotimizda ayrim so`zlar, tushunchalar, nomlar, obrazlar mohiyati, asarlar muallifi, ba’zi shoirlar yashagan davr, tarjimai holi, tug`ilgan yili kabi qator masalalarda bahsli jihatlar mavjud. Ana shunday mulohazalardan biri Bahrom Go`r bilan ham bog`liq. Shoh Bahrom Sharq adabiyotida eng mashhur siymolardan biri. “Bahrom Go`r yoki Varaxran V (Shohlik yillari 421-438) – Eronda hukmronlik qilgan sosoniylardan Yazdigardning o`g`li. Yaman podshohi No`mon va uning o`g`li Munzir tarbiyasida o`sgan... Uning sevgan mashg`uloti go`r (qulon) ovi bo`lganligi uchun ham u Go`r laqabini olgan”¹.

Abdulqosim Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Navoiy kabi ulug` shoirlar shoh Bahrom sujeti asosida asarlar yozganlar. Biz bu o`rinda Bahrom obrazi, u haqdagi asarlar xususida emas, balki Bahromning laqabi bo`lgan “Go`r” so`zi haqida ayrim qaydlarni keltirmoqchimiz.

Ma’lumki, “Go`r” so`zi turlicha izohlangan. “Navoiy asarlari lug`ati” da shunday yozilgan: “Go`r. 1.f.1. Yovvoyi eshak; 2. Shoh Bahromning laqabi”¹.

Professor N.Mallayev talqinicha esa: “Rivoyatlarga ko`ra, u go`r qulon (yovvoyi eshak) oviga o`ch bo`lgani uchun Bahrom Go`r nomi bilan shuhrat topgan ekan”².

Bu parchada “Go`r” qulon” ekanligi aytilmoqda. Qulon nima? “O`zbek tilining izohli lug`ati”da shunday berilgan; “Qulon. Otdan kichikroq, eshakdan kattaroq, otdan ko`ra ko`proq eshakka o`xshab ketadigan yovvoyi hayvon, yovvoyi xachir”³. “Go`r” bilan “qulon” bir tushunchani anglatishi “Navoiy asarlari lug`ati”da ham ta’kidlangan: “Qulon. Tojik tilida “go`r” atalgan hayvon, yovvoyi eshak”⁴.

Alisher Navoiy “Tarixi muluki Ajam” asarida quyidagi ma’lumotni keltiradi: “Va ani Bahrom Go`r dedilar. Muning jihatin ba’zi dedilarkim, go`rni sher sayd qilg`onda, aning o`qi ikisidan o`tib, yerga tegdi. Ba’zi debdurlarkim, go`r ovig`a ko`p moyil erdi...”⁵.

9-sinf “Adabiyot” (Q.Yo`ldoshev v.b. Adabiyot. 9-sinf uchun darslik-majmua. T., 2006. 94-bet), 10-sinf darsligi (B.Qosimov v.b. Adabiyot. 10-sinf uchun darslik. T., 2004. 224-bet) da ham “Go`r” qulon deb o`tilgan.

Umuman, ko`pchilik “Go`r” deganda “qulon”, yovvoyi eshakni anglashi ma’lum. Savol tug`iladi: Yovvoyi eshakni ov qilishdan maqsad nima? Shunchaki zavq olishmi, qon to`kishmi, merganlikni mashq qilishmi? Bizningcha, bular yetarli asos bo`lolmaydi. Kiyik, yovvoyi echki, bug`u, quyon, o`rdak, tustovuq, kaklik, bedana kabilarni sayd qilishdan ma’lum bir maqsad bor. Tanovul qilish mumkin. Yovvoyi eshak na qadimda, na bugun iste’mol qilinadi. Uning go`shti makruh.

Ayrim manbalarda “Go`r” ohu, kiyik ekanligi, qulon esa cho`l kiyigi ma’nosidaligi aytiladi. Professor H.Homidov fikricha, “Go`zal tabiatning ko`rki bo`lgan uchqur ohu-Go`rni bir o`q bilan qonga belagan Bahrom Ozodadan o`z hunarini baholashni istaydi”⁶. Bahrom sujetini chuqur o`rgangan, Nizomiy, Dehlaviy, Navoiy asarlarini qiyosiy tahlil qilgan adabiyotshunos S.Hasanov ham shu ma’noni qayd etib o`tadi: “Bahrom kuchli, dovyurak bo`lib voyaga yetadi. Turli qurollardan mohirlik bilan foydalanishni o`rganadi, ov qilish san’atini mukammal o`zlashtiradi, ayniqsa go`rlarni, ya’ni kiyiklarni ov qilishni juda yaxshi ko`rar edi. Shuning uchun ham keyinchalik Bahrom – Bahrom Go`r degan nomni oladi”¹. 7-sinf “Adabiyot” darsligida “Ravshan” dostonidan parcha keltirilgan. Dostonda shunday misralar bor:

Qulon yurmas yerlardan

Quvib o`tib boradi.

Bulon o`tmas yerlardan

Burib o`tib boradi<sup>2</sup>.
Shu yerdagi lug`atda “qulon” so`zi “cho`l kiyigi” tarzida berilgan. Biz ham ana shu fikrlar tarafdori. “Go`r”, “qulon” so`zlari kiyik, ohu ma’nosiga ham egaligini quyidagicha asoslaymiz:

1.Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar bunga dalil.

2.Nizomiyning “Haft paykar” asarida Bahrom Fitnaga o`z mahoratini kiyik otib ko`rsatadi. Xusrav Dehlaviyda ham shunday. “Hasht bihisht”da Dilorom Bahromga ota kiyikni ona kiyikka va aksincha tarzda o`z merganligini ko`rsatishini so`raydi. Asarda yozilishicha, Bahrom may bilan kiyik sonidan bo`lgan kabobni yeyishni xush ko`rgan. Navoiyning “Sab’ai sayyor” ida ham Bahrom Diloromga kiyik otib o`z mohirligini namoyish etadi. Demak, barcha asarlarda Bahrom o`z mahoratini yovvoyi eshak emas, kiyik otib ko`rsatadi.

3.Bizni ushbu mulohazalarni yozishga undagan va eng muhim asos bo`ladigan misol Navoiyning “Sab’ai sayyor” idagi mana bu baytlar:

Lolagun go`rni shikor aylab,

Qonidin yerni lolazor aylab.

Lolazor ichra chun ichib mayi nob,

Go`r eti erdi bazmi ichra kabob³.

Bahrom “lolagun go`r”ni ov qilish uchun ko`p qon to`kadi. Kiyik loladek, yer uning qonidan lolazor. Lolazorda mayi nob ichayotgan shoh uchun “Go`r eti kabob” edi. Ohu, kiyik go`shtini kabob qilish, yeyish mumkin. To`rtinchi misra – “Go`r eti erdi bazmi ichra kabob” deyish – ko`p narsani oydinlashtiradi.

Xulosa shuki, endilikda chop etiladigan darslik, qo`llanmalarda “Go`rni” – yovvoyi eshak deb emas, kiyik yoki kiyikning bir turi deb izohlash to`g`ri bo`lardi. Shunda o`quvchilar “Go`r” so`zining turlicha talqini o`rniga mantiqqa yaqin, asosli ma’nosini anglagan bo`lardi.