Nazariy fizika kursi

r
 
div 
PdV.
(9.18)
jo i n i n g qutblanishi bir tekis bo ‘lm aydi. Buni ko‘rsatish uchun teskari 
|U az qilamiz, y a’ni qutblanish bir jin s li bo'lsin deb qaraymiz. Bu holda 
^
= 0 bo'ladi. Bunga ko‘ra va (9.16) ga asosan bog‘langan zaryadlar 
'ligi jism hajm ining ham m a n u q ta la rid a aynan nolga teng va jism
e l e k t r
dipol momenti
d =
J 
PdV. 
(9.13)
P-lektrodinamika 
1 9 3

---

qutblanm agan bo'lib chiqadi. Bunday bo'lishi mumkin emas, chunki 
tashqi elektr maydonga kiritilgan jism elektr momentiga ega bo'ladi va 
u alb atta qutblangan bo'ladi. Bu mulohazalardan jismning qutblanishi 
bir jinsli bo'lishi mumkin emasligi kelib chiqadi.
Endi boshidan jism 
p
zichlik bilan zaryadlangan deb zaryad zichlig­
ining o'rtacha qiymatini aniqlaymiz. Tashqi maydon kuchsiz bo'lganligi 
uchun bog'langan zaryadlar erkin zaryadga aylana olmaydi. Shuning 
uchun to'liq zaryad zichligiga erkin va bog'langan zaryadlar mustaqil 
ravishda kiradi, ya’ni
Tok zichligining o'rtacha qiymatini m uhitning xossalari to'g'risi- 
dagi umumiy tasavvurlardan kelib chiqib aniqlaymiz. Bunda quyidagi 
uchta farazni asos qilib olamiz:
1. Tashqi maydonga kiritilgan jism hajmidagi o'rtacha maydoi 
atom ichidagi maydondan kichik bo'lishi kerak. Bu faraz, maydof 
uchun yozilgan tenglamalarning chiziqli bo'lishini va m uhitning elektr, 
magnit va boshqa xossalari tashqi maydonga bog'liq bo'lmasligini t a |
minlaydi.
2. M uhit bir jinsli bo'lishi kerak. Bu faraz ko'rilayotgan hajm df 
muhit xossalarini aniqlovchi kattaliklar birday bo'lishini t a ’m inlaydi.B
3. M uhit izotrop bo'lishi kerak. Bu hoi m uhitning xossalarini ani(i 
lovchi kattaliklar skalyar bo'lishiga ishora qiladi.
Bu shartlardan chetlashish qanday oqibatlarga olib kelishini keyiri- 
roq ko'rib chiqamiz. Hozir esa shu farazlar o'rinli deb tok zichligininlg 
o'rtacha qiymatini aniqlaymiz.
Tok zichligining o'rtacha qiymati umuman olganda tashqi elektr 
va magnit maydon kuchlanganliklariga, ularning vaqt va koordinati 
bo'yicha hosilalariga bog'liq bo'lishi mumkin, ya’ni
j
gdV = 
j
pdV + 
J
pbdV = 
j
pdV = e.