Neft va gazkondensatni qayta ishlash texnologiyasi

 
Termogazoyl ishlab chiqarish uchun termik krekinglash 
qurilmasining moddiy balansi 14.4-jadvalda keltirilgan. 

14.4-jadval
Qurilmani material balansi
I 
II 
Olingan xom – ashyo 
100,0 
100,0 
Olingan mahsulot, % (mass) 
Gaz
5,0 
5,0 
Boshlang‘ich fraksiya 
1,3 
1,3 
Benzin fraksiyasi 
20,1 
20,1 
Termogazoyl 
24,2 
52,6 
Kreking qoldiq 
48,3 
19,9 
Yo‘qotishlar
1,1 
1,1 
Jami : 
100,0 
100,0 

---

186 
14.
4 
- 
ra
sm
. 
T
er
mogaz
oyl 
is
hlab 
chiqar
is
h 
uc
hun 
ter
mi
k 
k
re
kingl
as
h 
qur
il
mas
i.
1,
16,
18
-na
sos
lar
, 
2,
3
-quvur
li
o`
ch
oq,
4
-r
e
aktor
, 
5,
14
-ga
z 
se
pa
ra
tor
i.
6,
13
-s
ovutgi
ch.
7
-yuqo
ri 
bos
im
li
bu
g`
latg
ich.
8,
10,
15,
19,
24
-mar
ka
zda
n 
qoc
hma 
na
sos
lar
.11,
17
-r
ekti
fikas
ion 
k
olo
nna
lar
. 
12
- 
pa
st
bos
im
li
bug`
lat
gich.
20
-is
siql
iql
ik 
alm
as
hgich.
21,
23
- 
sovutgi
c
hlar
.
 

---

187 
14.5. Katalitik kreking jarayonining sanoatdagi qurilmalari. 
Neftni ikkilamchi qayta ishlash jarayonlari orasida og’ir distillyat 
fraksiyalarini katalizator ishtirokida katalitik krekinglash muhim o’rin tutadi. 
Jarayon o’tkazilishidan maqsad, yuqori oktanli benzin olish hisoblanadi. Butan–
butilen va propan-propilenga boy gaz fraksiyalari, yuqori oktanli alkilat – benzin 
komponenti xom-ashyosi sifatida keng qo’llaniladi, shuningdek neft kimyosi va 
sun`iy kauchuk ishlab chiqarishda foydalaniladi. Katalitik krekingda yengil 
gazoyl dizel yoqilg’isi komponenti sifatida foydalaniladi. Ko’p miqdordagi 
politsiklik aromatik birikmalar saqlagan og’ir gazoyllar, tehnik uglerod, 
ignasimon koks olishda xom-ashyo, hamda mazut komponenti sifatida 
ishlatiladi. Krekingni asosiy xom-ashyosi keng fraktsion tarkibli vakuum 
gazoyllari hisoblanadi. Masalan: qaynash temperaturalari 300
0
S dan 500
0
S
gacha bo’lgan fraksiyadir. Ohirgi yillarda qaynash temperaturasi 550
0
S – 590
0
S 
gacha bo`lgan og’irlashtirilgan vakuum gazoyllari ham qo’llanilmoqda. Katalitik 
kreking xom-ashyosining kokslanish darajasi past (0,5% mass.) bo’lishi lozim, 
ya`ni katalizatorni tez kokslanishga chaqiruvchi smolali moddalar bo’lishi 
jarayonga yomon ta`sir etadi. Bundan tashqari, xom-ashyodagi metall miqdori 
(20-25 g/t) kam bo’lishi kerak. Shunga ko’ra xom-ashyo oldindan 
metallsizlantiriladi. Odatda krekinglanadigan xom-ashyo kullanish darajasi 
0,006 – 0,007 % (mass.) chegarasida bo’ladi. Oltingugurtli xom-ashyo 
gidrotozalashdan o’tkazilishi lozim. Gidrotozalashdan so’ng xom-ashyodagi 
oltingugurt miqdori 0,1 – 0,3 % (mass.) gacha kamaytiriladi. Katalitik kreking 
qurilmalarida aktivligi yuqori seolit tarkibli katalizatorlar keng qo’llaniladi. 
Bunday katalizatorlar amorf matritsasida 10 – 25 % gacha kristall 
alyumosilikatlar bo’ladi. Bu esa ma`lum darajada benzin chiqishini ko’payishiga 
va uning oktan sonini motor usulida 82 – 84 yoki, tadqiqot usulida 92 – 94 
gacha ko’tarish imkonini beradi, shuningdek to’qnashuv vaqtini kamaytiradi. 
Katalizatorlar ma`lum granulometrik tarkibga, yuqori g’ovakli va mexanik 
mustahkamlikka ega bo’lishi kerak. 

---

188 
Krekingni amalga oshirishda katalizatorlar qo’llash g’oyasi akademik N. D. 
Zelinskiy tomonidan ilgari surilgan.U katalizator sifatida alyuminiy xlorni 
qo’llagan. Bu asosda 1919 – 1920 yillarda benzin olish bo’yicha ilg’or qurilma 
ham yaratilgan. Alyuminiy hlor 200–250
0
C temperaturada krekinglashni 
yumshoq rejimda o’tkazish imkonini beradi. Sanoatda katalitik krekingda 
alyumosilikatli katalizatorlardan foydalanish orqali rivojlanishga erishildi. Bu 
katalizatorlarning asosiy afzalligi, ularni qayta tiklash soddaligi hisoblanadi. 
Kreking katalizatorlari tabiiy tuproq ko’rinishida yoki sintetik alyumosilikatlar 
ko’rinishida bo’ladi. Hozirgi neftni qayta ishlash zavodlarida aktiv va 
oltingugurtga chidamli sintetik katalizatorlar keng qo’llaniladi. Sintetik 
katalizatorlar asosan alyuminiy tuzini va kremniy tuproqni suv bilan o’zaro 
ta`sir yuli orqali tayyorlanadi. Olingan gel aralashmasiga shakl beriladi va 
quritiladi. Katalizator tarkibi odatda undagi kremniy, alyuminiy oksidlari va 
boshka kompanentlarni suvsiz miqdoriga ko’ra aniqlanadi. Katalizator asosiy 
massasini kremniy oksidi va 10 – 15% alyuminiy oksidlari tashkil etadi. 
Katalitik kreking – geterogen katalizni bir ko’rinishi bo’lib, unda reaktsiyalar 
ikki faza chegarasida kechadi: qattiq (katalizator), gaz yoki suyuq (homashyo).
Shuning uchun katalizator strukturasi va yuzasi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Katalizatorning muhim hususiyatlaridan biri, uning aktivligidir.U mahsulotning 
chiqishi bilan tavsiflanadi. U aktivlik indeksi bilan tushintiriladi, bunga ko’ra 
34-35 yuqori, 28 – 32 o’rtacha 27 – 28 quyi aktivlik indekslariga ega. Katalitik 
kreking mahsulotlari chiqishi va ularni sifati xom-ashyo tabiatiga bog’liqdir.