Nisa Surəsi 77-80

edən kəslər olun. (Haqqlarında şahidlik etdikləriniz) zəngin və ya

kasıb olsalar da Allah onlara daha yaxındır. Elə isə düzgünlükdən

sapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin. Əgər (şahidlik edərkən)

əyriltsəniz yaxud (şahidlik etməkdən) qaçınsanız, (bilin ki) Allah

etdiklərinizdən şübhəsiz xəbərdardır.

AYƏNİN ŞƏRHİ

"Ey inananlar!... ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün şahidlik edən

kəslər olun." Ayənin orijinalında keçən "kıst" sözü ədalət deməkdir.

Ədaləti dəstək olmaq, gərəyini etmək və ədaləti qorumaq

mənasını verər. Bu halda ədaləti dəstək olanlardan məqsəd,

onu ən/en tam və ən mükəmməl şəkildə tətbiq edənlər; fərdi arzu,

ehtiras və həvəs, romantiklik, qorxu, hər hansı bir çıxar gözləməsi kimi

bir şey üzündən ədalət qanunundan sapmayanlardır.

Bu xüsusiyyət, haqqa təbii/tabe olmanın, onu itməkdən qorumanın

ən yaxın faktoru və qüsursuz səbəbidir. Bunun bir gərəyi də şahidliyi

əda e-deyərkən və şahidlikdə ol/tapılarkən doğrunu söyləməkdir.

Bundan da aydın olur ki, şahidliyə bağlı hökmün açıqlanması

məqsədinə istiqamətli olan bu ayəyə, yuxarıda toxunduğumuz bu xüsusiyyətlə

başlanması, ardından şahidlik xüsusiyyətindən danışılması, ümumi bir

xüsusiyyətdən bu ümumi xüsusiyyətin əhatəsindəki detal mövqesindəki

bir başqa xüsusiyyətə mərhələli olaraq keçişə bağlı bir nümunədir. Sanki

demək istənir ki: Allah üçün şahidlik edənlərdən olun. Amma bu, sizin

üçün, ədaləti əskiksiz və tam yerinə yetirənlər olmadığınız müddətcə

asan olmayacaq. Bu halda, Allah üçün şahidlik edənlər ola bilməniz

üçün ədaləti tam yerinə yetirənlər olun.

"Şuhedae lıllah=Allah üçün şahidlik edən kəslər"

ifadəsindəki "lam" hərfi, məqsəd bildirməyə istiqamətlidir. Yəni, şahidlik

edənlər olun ki, şahidliyiniz Allah üçün olsun. Necə ki uca Allah bir

ayədə belə buyurmuşdur: "Şahitligi Allah üçün edin." (Talaq, 2) Şahidliyin

Allah üçün olmasının mənas(n)ı, onun haqqa təbii/tabe olması, haqqın

ortaya çıxması və haqqın canlandırılması məqsədinə istiqamətli olmasıdır.

Necə ki bunu bu ifadə də açıqlamaqdadır: "Elə isə dogruluktan

sapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin."

"Özünüzün, ana-atanızın və qohumlarınızın əleyhində olsa belə"

Özünüzün, ana-atanızın və qohumlarınızın çıxarının əksinə olsa

belə, ədalətin gərəyini edin. Öz mənfəətlərinizə, ana-ba-banıza və

qohumlarınıza istiqamətli sevginiz sizi ədalətdən sapmağa və ya ədaləti

tərk etməyə sürüməsin. Buna görə şahidliyin insanın özünün,

ana-atasının və ya qohumlarının əleyhində olması, boynuna götürdüyü

şahidliyin nəticədə özünün və ya ana-atasının ya da qohumlarının

vəziyyətinə zərərli olması deməkdir.

Zərərə uğrayan adam vasitəsisiz və doğrudan əleyhində şahidlikdə

ol/tapılılan biri ola bilər. Bir insanın atası ilə bir başqası anlaşılmazlığa

düşmələri və insanın atasının əleyhinə şahidlikdə ol/tapılması

kimi. Zərər bilvasitə və vasitəsili də ola bilər. Iki insanın anlaşılmazlığa

düşmələri, şahidlikdə olan adamın etdiyi şahidlikdən ötəri onlar

tərəfindən zərərə uğradılması yəni, anlaşılmazlığa tərəf olanlardan

birinin şahidə zərər verməsi kimi.

"(Haqqlarında şahidlik etdikləriniz) zəngin və ya kasıb olsalar da Allah

onlara daha yaxındır." Arada iki qəşəngliyi bildirən "ev" ədatı olmasına

baxmayaraq tesniye əvəzliyinin ["bihima"] zəngin və kasıba dönük olması,

zəngin və kasıb xarakterizə etməsi ilə məchul bir fərziyyənin nəzərdə tutulmuş

188 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

olmasından ötəridir. Bu səbəbdən bu xarakterizə etmələr, hadisələrin meydana

gəlişləri və yinelenişleri nisbətində təkrarlanıyarlar. Məsələn bir hadisədə

zənginkən insan, bir başqasında kasıb ola bilər. Bu halda mövzuya iki

qəşənglilik halında şərh gətirmək, şərh məqsədinə istiqamətli şərhdəki

fərziyyə hasebiyledir. Halbuki bu iki qəşəng, reallıqda ancaq

iki hadisədə reallaşdırma tapa bilər, bir hadisədə deyil. Bəzi alimlər də

bu istiqamətdə görüş ifadə etmişlər.

Bu baxımdan ifadənin mənas(n)ı budur: "Allah zənginə, zənginliyi

halında daha yaxındır. Kasıba da kasıblığı halında daha yaxındır."

Buna görə, verilmək istənən mesaj -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən

daha yaxşı bilər- bu olsa lazımdır: Zənginin zənginliyi sizin haqqdan

sapıb ona meyl göstərmənizə, kasıbın kasıblığı da sizin haqqdan ayrılaraq

onun halını güdmənizə səbəb olmasın. Əksinə, şahidliyi

uca Allah üçün edin. Sonra ONU zənginlə və kasıbla baş-başa buraxın.

O hər ikisinə də daha yaxındır və onların vəziyyətinə qarşı hər kəsdən

daha çox mərhəmətlidir. ONun rəhmətinin bir gərəyi də

haqqı, təbii/tabe olunması zəruri olan və ədaləti də güdülməsi, yerinə

gətirilməsi istənən, təşviq edilən bir fakt etməsidir. Ədalətə uyğun gəlmək

və haqqı üstün tutmaq, insan növünün xoşbəxtliyinin təməl

şərtlərindən biridir. Bu sayədə həm zənginin mövqes(n)i güclənər.

Həm də yoxsulun vəziyyəti düzəlmiş olar.

Zəngin və ya kasıbdan biri, bir hadisənin və ya bir neçə hadisənin şəxsində

azğın və ya tərk edilmiş bir şahidlikdən ötəri bir mənfəət əldə

etmiş olsa belə, bu ancaq haqqın zəifliyə uğraması və ədalətin öldürülməsi

ilə mümkün ola bilər. Bunun adı, qərblin güclənməsi, buna

qarşı zorbalığın və zülmün həyat tapmasıdır. Bu, ölümcül bir xəstəlikdir;

insanlığın tükənməsidir.

"Elə isə düzgünlükdən sapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin."

Yəni, nəfsin həvəslərinə, fərdi arzularına uyğun gəlmək və Allah üçün şahidlikdə

ol/tapılmağı tərk etmək surətiylə haqqdan və ədalətdən sapmaqdan

qorxun. Bu vəziyyətdə, ifadənin orijinalında keçən "ən/en dəyişikliyi"

sözü, "mefulu leh"dir. Bir "lam" təqdir edilərək "uyğun gəlmə" ilə

elin idiləndirilməsi də mümkündür. Yəni, həvəslərinizə uyğun gəlməyin ki

Nisa Surəsi 135 ............................................................ 189

düzgünlükdən saparsınız.

"Əgər əyriltsəniz yaxud qaçınsanız, (bilin ki) Allah etdiklərinizdən

şübhəsiz xəbərdardır." Ayənin orijinalında keçən "telvu" sözü,

"leyy" kökündən, əymək mənasındadır. Necə ki "leyy-el dil"

yəni, dili əyib bükdü. Bu səbəbdən şahidlikdə dili əyib bükmək, əyriltmək

və şahidliyin mövzusunu təhrif etməkdən kinayədir. Yenə ayədəki

"tu'rizu=kaçınırsanız" sözü, ta başdan şahidliyi tərk etmək

və şahidlik etməkdən qaçınıb üz çevirməkdir.

Bəziləri "telvu" sözünü "vela, yeli, velayeten=üstlenmek"

kökündən gəldiyini fərz edərək "və en teli" şəklində oxumuşlardır.

Buna görə ifadənin mənas(n)ı budur: Əgər şahidlik işini boynuna götürər və

şahidlikdə bu-lunursanız yaxud şahidlikdən qaçınsanız, bilin ki Allah

etdiklərinizdən xəbərdardır, sizi edib etdiklərinizdən ötəri

cəzalandırar.

AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Qummuda Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Bir möminin bir başqa mömin üzərində yeddi haqqı

vardır. Bunların içində uyğun gəlilməsi ən lazımlı olanı, adamın özünün

və ana-atasının əleyhinə belə olsa haqqı söyləməsidir, onları güdərək

adına haqqdan sapmamasıdır." Imam bunu söylədikdən

sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Elə isə dogruluktan sapmağasınız deyə

həvəslərinizə uyğun gəlməyin. Eger (şahidlik edərkən) egriltirseniz yaxud

qaçınsanız..." və "yəni, haqqdan üz çevirsəniz." buyurdu.

Mən deyərəm ki: Burada "Ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün

şahidlik edən kəslər olun." ifadəsinin ümumi olduğundan hərəkətlə

şahidlik mənasının mütləq olaraq haqqı əhatə edəcək şəkildə

ümumiləşdirilməsi söz mövzusudur.

Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə ifadə edildiyinə görə, bəzi təfsirçilər

tərəfindən ifadəyə belə bir şərh də gətirilmişdir: "Ayənin

orijinalında keçən 'en telvu' sözü, şahidliyi dəyişdirər və sapdırsanız;

'ev tu'rizu' sözü, şahidliyi gizləsəniz mənasındadır." Mü-

190 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ellif, bu qiymətləndirmənin Imam Misdən (ə.s) rəvayət edildiyini

ifadə etmişdir.

Nisa Surəsi 136-147 ........................................................... 191

192 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

136- Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə endirdiyi

kitaba və daha əvvəl endirdiyi kitaba inanın. Kim Allahı, mələklərini,

kitablarını, peyğəmbərlərini və axirət gününü inkar etsə,

şübhəsiz tünd bir pozğunluğa düşmüşdür.

137- Iman edib sonra inkar edən, sonra yenə iman edib təkrar

inkar edən, sonra da inkarları artmış olan kəsləri Allah, nə bağışlayacaq,

nə də doğru yola çatdıracaq.

138- Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab olduğunu müjdələ!

139- Onlar, inananları buraxıb da kafirləri dost əldə edərlər. Onların

yanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar? Doğrusu izzət bütün

olaraq Allahındır.

140- O, kitabda sizə belə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin inkar

edildiyini yaxud lağ edildiyini eşitdiyinizdə, bundan başqa bir

sözə keçənə qədər kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsa siz də

onlar kimi olarsınız. Doğrusu Allah, münafiqlərin və kafirlərin bütününü

cəhənnəmdə yığacaq.

141- Onlar sizi müşahidə edib dayanarlar. Əgər sizə Allahdan bir zəfər

(nəsib) olsa, "Sizinlə birlikdə deyil dikmi?" deyərlər. Əgər kafirlərə

bir pay çıxarsa, "Sizə üstünlük təmin edərək sizi möminlərdən qorumadıq

mı?" deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günü aranızda hökmə-

Nisa Surəsi 136-147 ....................................................... 193

decek və möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək.

142- Münafiqlər Allahı aldatmağa işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldatmaqdadır.

Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar,

insanlara nümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar.

143- Arada (imanla küfrün arasında) yalpalayıp dayanarlar. Nə

bunlara (möminlərə bağlanarlar), nə də onlara (kafirlərə). Allahın

çaşdırdığı kimsəyə əsla bir (çıxar) yol tapa bilməzsin.

144- Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin.

Allaha, əleyhinizdə açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?

145- Şübhə yox ki münafiqlər atəşin ən alt təbəqəsindədirlər.

Artıq onlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin.

146- Ancaq tövbə edənlər, vəziyyətlərini düzəldənlər, Allaha

sıx sarılanlar və dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa. Işte onlar

(gerçək) möminlərlə bərabərdirlər. Allah da yaxında möminlərə

böyük bir mükafat verəcək.

147- Əgər şükr edər və inansanız, Allah sizə nə üçün əzab etsin?

Allah şükrün qarşılığını verən və (hər şeyi) biləndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə endirdiyi kitaba...

inanın." Burada möminlərə [iman etdikləri halda] ikinci dəfə

iman etmələri əmr edilir. Bunun [ikinci dəfə iman etmələrinə əmr edilməsinin]

karinesi də, ikinci imanın mövzusu olan "Allaha, Peyğəmbərinə,

Peyğəmbərinə indirdigi kitaba..." ifadəsindəki detaldır.

Yenə tək-tək sayılan bu xüsusların hər birinə iman etməyi

tərk etmə üzərinə dilə gətirilən təhdid və əzab vədləri də əslində

möminlərin icmalı imanlarını söz mövzusu gerçəkləri əhatə edəcək

şəkildə yaymalarına istiqamətli bir əmr olduğuna bağlı karinelerdir.

Çünki bunlar bir-birləriylə əlaqəli, bir-birini tələb edici

məlumatlardır.

194 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Söz gelimi; Allahdan başqa ilah yoxdur. Ən gözəl adlar və ən/en

uca sifətlər ONundur. Bunlar da ONun varlıqları yaratmasını, onları

doğruluğa və xoşbəxtliyə yönəltməsini, sonra onları hesablaşma

günü üçün diriltməsini tələb etməkdədir. Bu isə ancaq müjdələyici

və xəbərdarlıqçı peyğəmbərlərin göndərilməsi və kitabların endirilməsi

ilə mümkündür. Peyğəmbərlərin insanlar arasında bu kitablar

istiqamətində hökm etmələri və onlara dünya və axirətə bağlı

məlumatlar, şəriət və hökm qaydalarını öyrətmələriylə reallaşa bilər.

Bu halda, bu məlumatlar və gerçəklərdən yalnız birinə inanmaq

çatmaz, bütününə istisnasız inanmaq lazımdır. Bunların bir qisimini

mənimsəyib bir qisimini inkar etmək açıqdan edilirsə küfr, gizlicə

edilirsə münafiqlikdir. Bir möminin yuxarıdakı gerçəklərin

bir qisimini rədd etməklə nəticələnəcək bir yolu tutması da bir növ

nifaqdır. Möminlərin cəmiyyətindən ayrılıb kafirlərin cəmiyyətinə qatılaraq

onların rəhbərliyi altına girmək və onları dost əldə etmək, onların

imanın və iman əhlinin əleyhinə reallaşdırdıqları bəzi cəhdləri,

haqqı və haqq əhlini lağ etmələrini təsdiqləmək kimi. Bu səbəblə

uca Allah, bu ayənin hə-məhrum ardından münafiqlərin vəziyyətini

açıqlayan, onlara istiqamətli əzab verici əzab təhdidini ehtiva edən

bir ifadəyə yer vermişdir.

Bizim bu qiymətləndirməmizi, ayənin zahiri dəstəkləməkdədir və

bu qiymətləndirmə bəzi təfsir alimlərinin bu şərhlərindən daha

məqsədəuyğundur. "Ey zahirən Allaha və Elçisinə inananlar və bunu dilləriylə

söyləyənlər! Batınen də inanın ki, zahirinizlə qərbinik uyğunlaşsın."

Yenə bəzi təfsir alimləri demişlər ki: "inanın" ifadəsi, "inanmaqda

stabillik nümayişin, imanınız üzrə sabit olun." deməkdir.

Bəzilərinə görə də xitab, Ehlikitap möminlərinə istiqamətlidir. Yəni, ey

Ehlikitap olub da iman edənlər! Allaha, Peyğəmbərinə və Peyğəmbərinə

endirdiyi kitaba, yəni Qurana inanın.

Hərçənd bu şərhlər/şərh edər, özü etibarilə doğrudurlar; ancaq ifadənin

axışından qəbul etdiyimiz qar/qazancınalar fərqli bir nöqtəni göstərməkdədir.

Ayrıca yuxarıdakı şərhlərin ən isabətsizi də sonuncusudur.

"Kim Allahı, mələklərini, kitablarını, peyğəmbərlərini və axirət gü-

Nisa Surəsi 136-147 .................................................. 195

nünü inkar etsə, şübhəsiz tünd bir pozğunluğa düşmüşdür." Ayənin, "Ey

inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə indirdigi kitaba

və daha əvvəl indirdigi kitaba inanın." şəklindəki birinci qisimi,

bunların hamısının bir tutulmasına istiqamətli bir çağırış xüsusiyyətindədir.

Çünki bu bütünün parçaları bir bütündürlər və bir-birlərindən ayrılmazlar.

Bu səbəbdən detal xüsusiyyətli ikinci ifadəyə yer verilməsi,

bütününə inanmadan kənar hər birinə tək-tək inanmanın və hər hansı

birinin inkar edilməsiylə, tünd pozğunluğa düşmənin qaçınılmazlığını

şərh məqsədinə istiqamətli olması səbəbi ilədir. Buna görə

ifadənin mənas(n)ı belədir: Kim Allahı və ya mələklərini ya da kitablarını

yaxud elçilərini yaxud da axirət gününü inkar etsə... Yəni,

kim imanın bu cüzlərindən birini inkar etsə, şübhəsiz tünd və

uzaq bir pozğunluğa düşmüş olar.

Bu halda, ayədə işarə edilən faktların cem ədatı olan "vav"

hərfiylə bir-birlərinə ətf edilmiş olması, onların eyni hökm altında

toplandıqları yəni, bütününün eyni mövzu və tək hökm ətrafında birləşmələri

mənasını verməz. Bunu deyərkən, ancaq bütününü inkar

faktorun/etmənin uzaq bir pozğunluğa düşmək olduğu, tək-tək inkarın

belə olmadığı şəklində bir nəticənin çıxarsansamaması lazım olduğunu

nəzərdə tuturuq. Qaldı ki, Quran ayələri, bu ayədə detal şəklində

sayılan xüsusların hər birini inkar etmənin küfr olduğunu açıq bir

şəkildə ifadə etməkdədir.

"İman edib sonra inkar edən, sonra yenə iman edib təkrar inkar edən,

sonra da inkarları artmış olan kəsləri Allah, nə bağışlayacaq, nə

də doğru yola çatdıracaq." Əgər bu ayəs(n)i, əvvəlindən və sonrasından

qopararaq ələ alsaq, uca Allahın onu iman edib ardından inkar

etmək, sonra təkrar inanıb ardından təkrar inkar etmək, sonra

küfrünü getdikcə artırmaq surətiylə təkrar təkrar irtidat edən mürtədlərə

nəzərdə tutduğu cəzanı ifadə etmiş olar. Uca Allah da vəziyyətləri

bundan ibarət olan bu adamları bağışlamamaqla, bir yola hidayət

etməməklə təhdid edir. Belələri üçün Allahın rəhmətindən yana

bir gözləmə söz mövzusu olmaz. Çünki iman üzrə davamlılıq və stabillik

göstərməmişlər, sabitliksizlik nümunəs(n)i sərgiləmişlər. Allah-

196 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

'ın əmrini bir oyuncaq halına gətirmişlər.

Vəziyyəti bundan ibarət olan bir kimsə, təbii olaraq qəbul görəcək

ciddi bir iman üzrə qalıcılıq göstərməz. Əgər onlar ciddi bir

inanca sahib olsadılar, şübhəsiz ilahi bağışlamanın və hidayətin

əhatəsinə girərdilər. Çünki Allaha iman etmək surətiylə tövbə

etmək bir gerçəkdir və uca Allah qullarına verdiyi söz lazımınca,

bunu geri çevirməz. Bu barədə, "Allahın qəbulunu üzərinə aldıgı

tövbə..." (Nisa, 17) ayəsini təfsirimizin dördüncü dərisinin əhatəs(n)i içində

şərhlərkən lazımlı şərhlərdə ol/tapıldıq.

Bu səbəbdən ayə, vəziyyəti bundan ibarət olan insanların təbiət

qanununun və ənənənin nəzərdə tutduğu [ilahi rəhmət və bağışlanma kimi]

haqqlardan məhrum olmalarına hökm etməkdədir. Amma bu, istisnaya

bağlı olmayan bir ümumi hökmdür. Nadir rast gəlinən bir vəziyyət

belə olsa, bunlardan birinin iman etməsi və iman üzrə qalıcı

olması, stabillik göstərməsi mümkündür.

Necə ki belə bir nəticəs(n)i, Qurani Kərimin bu ayəsindən də

qəbul edə bilərik: "Imanlarından, Rəsulun haqq olduguna şahid

olduqdan və özlərinə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra küfrə

sapan bir qövmü Allah necə hidayətə çatdırar? Allah, zülm edən bir

qövmü hidayətə çatdırmaz... Ancaq bundan sonra tövbə edənlər və

saleh olaraq davrananlar başqa. Çünki Allah, həqiqətən

bagışlayandır, mərhəmətlidir. Dogrusu, imanlarından sonra inkar

edib, sonra inkarlarını artıranların tövbələri qətiliklə qəbul

edilməz. Işte onlar, pozğunların da özləridir." (Al/götürü Imran, 86-90)

Görüldüyü kimi ayələr, inandıqdan sonra inkar edənlərin bir

qisiminə bağlı bir istisnaya yer verir, bağışlama və yol göstərmənin

mənfiləşməsinə qarşılıq olumlana biləcəyinə dair bir qapı

açıq buraxır. Buna qarşılıq imandan sonra küfrünü artıran kəslərin

tövbələrinin qəbul edilməyəcəyini vurğulayır. Ayələrin girişi,

iman etdikdən, Peyğəmbərin haqq olduğuna şahidlik edib açıq-aşkar

ayələri gözləriylə gördükdən sonra inkar edənlərlə əlaqədardır. Belə

bir inkar da şüur və inad üzrə düşmənlikdən qaynaqlanan

irtidattır. Bu vəziyyəti artırmaq, ancaq inad və itaətsizliyin ürəklə-

Nisa Surəsi 136-147 .................................................... 197

rinde məskunluq qazanması, tüğyan [azğınlıq, həddi aşmaq] və böyüklənmə

duyğusunun nəfslərində kökləşməsi ilə söz mövzusu ola bilər.

Ki vəziyyəti bundan ibarət olan bir adamın dönüb tövbə etməsi

olacaq iş deyil.

Ayəs(n)i, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi tək başına ələ alsaq,

axışından çıxaracağımız nəticə budur. Ancaq ayələr qrupu, eyni

axış bütünlüyünə sahib olub bir-birləriylə əlaqəli olduqlarına bağlı

bir işarə və ya dəlildən də məhrum deyildirlər. Bu qiymətləndirməyə

görə, "İman edib sonra inkar edən..." ayəs(n)i, "Kim Allahı...

inkar etsə, şübhəsiz tünd bir sapıklıga düşmüşdür." ayəsinin

səbəbli şərhi mövqesindədir. Bu baxımdan iki ayənin obyektiv

qarşılığı eyni olar. Yanı; Allahı, mələklərini, kitablarını, elçilərini

və axirət gününü inkar edən kimsə, inanan, sonra inkar edən,

sonra inanan, ardından təkrar inkar edən, sonra küfrünü artıran

kimsədir. O eyni zamanda, bir sonrakı ayədən başlayıb ayələr

qrupunun sonuna qədər vəziyyətləri gözlər önünə sərilən münafiqlərdəndir

də: "Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab oldugunu

müjdələ!..."

Bu vəziyyətdə, "Iman edib sonra inkar edən..." deyə başlayan ifadənin

mənas(n)ı, "Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə... inanın."

ayəsinə bağlı olaraq təqdim etdiyimiz şərhlər/şərh edər baxımından fərqlilik ərz

edər.