Nisa Surəsi 77-80

"Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə... inanın." ayəs(n)i, "Allaha

və Elçisinə zahirən inandığınız kimi batınen də inanın." şəklində şərh olunsa,

bu vəziyyətdə iman etmə, ardından inkar etmə, sonra

iman etmə və ardından təkrar inkar etmədən məqsəd, münafiqlərin

bəzən möminlərlə və bəzən də kafirlərlə qarşılaşdıqlarında davamlı

sərgiləmək vəziyyətində qaldıqları fərqli tutumlardır.

Əgər ayəs(n)i "Mənimsədiyiniz iman xüsusiyyəti üzrə qalıcılıq nümayişin."

şəklində açıqlasaq, bu vəziyyətdə iman, ardından küfr... vs.

vəziyyətindən məqsəd, bildiyimiz irtidattan sonra bir dəfə daha

irtidat etmək olar.

198 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Əgər məqsədin Ehlikitabın Allaha və Rəsuluna inanmağa

çağırılması olduğunu qəbul etsək, bu vəziyyətdə də, iman sonrası

küfr vs. ilə əvvəl Musaya iman etmə, sonra buzova tapınaraq

onu inkar etmə, sonra Uzeyirə və ya Isaya inanma, ardından inkar

etmə və Hz. Mu-hammedi (s. a. a) və Rəbbinin qatından gətirdiyi

dini inkar etməklə küfrü artırma vəziyyəti nəzərdə tutulmuş olar ki, bəziləri

bu istiqamətdə bir şərh gətirmişlər.

Əgər, bizim də seçimimiz olan, icmalı imanınızı detallarda

işarə edilən gerçəkləri də əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirin, şərhini

əsas al/götürsək, bu vəziyyətdə, "İman edib sonra inkar edən..."

ayəs(n)i, daha sonra işarə edilən münafiqlərin vəziyyətiylə üst-üstə düşən bir

səbəbli şərh xüsusiyyətində olar. Ki münafiqlərin xüsusiyyətləri bu

şəkildə açıqlanmışdır: "Onlar, inananları buraxıb da kafirləri dost

əldə edərlər." Çünki möminlərin birliyindən ayrılaraq kafirlərlə əlaqə

quran və onlarla inteqrasiya olunan kimsə onların yığıncaqlarına qatılmaqdan,

onlarla qaynaşmaqdan, danışmalarına qatılıb fikir bəyan

etməkdən, uca Allahın razı olmadığı bəzi sözlərini təsdiqləməkdən,

dini və dindarları təhqir edici, lağ/alay edici, kiçik hesab edici

qiymətləndirmələrinin bir qisimini təsdiq etməkdən özünü al/götürə bilməz.

Bu səbəbdən belə bir insan, möminlərlə qarşılaşıb dinin hər hansı

bir şüarının yerinə yetirilməsi barəsində onlara iştirak etdiyində,

buna inanar. Kafirlərlə qarşılaşdığında və onların herzelerinin

bir qisimini təsdiqlədiyində inkar etmiş olar. Beləcə bəzən inanar,

bəzən də inkar edər. Nəhayət bu vəziyyət onda qalıcı bir xarakterə

çevrilər. Ki bu da küfrdə artım deməkdir. Yenə də Allah doğrusunu

hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Vəziyyətində davamlı dəyişiklik olan, heç cür sabitliyə qovuşmayan

insan üçün tövbənin söz mövzusu olmamasının səbəbi, etdiyinə

peşman olsa belə, bu peşmanlıq halı üzrə sabit qala bilməyəcək

olmasıdır. Ancaq tövbə edər və tövbəsində sabit qalacaq olsa,

vəziyyətlərin dəyişməsiylə bu halı sarsılmazsa, hava və həvəs qasırğaları

şəhvani duyğularını hərəkətə keçirməzsə, əlbəttə ki tövbəsi

qəbul olar. Bu səbəblədir ki uca Allah, bu cür münafiqlərin qəbul

Nisa Surəsi 136-147 ................................................... 199

görən tövbələrini müxtəlif şərtlərə bağlamışdır ki, dəyişmə və çevrilməyə

uğramasın. Məsələn, aşağıdakı istisna cümləsində belə buyurmuşdur:

"Ancaq tövbə edənlər, (hallarını) islah edənlər, Allaha

sıx sarılanlar və dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa."

"Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab olduğunu müjdələ! Onlar,

inananları buraxıb da kafirləri dost əldə edərlər..." Bu ifadə, münafiqlərə

istiqamətli bir təhdiddir. Burada onlar, möminləri buraxıb da kafirləri

dost əldə edənlər olaraq xarakterizə edilirlər. Bu xarakterizə etmə, ürəkləri inanmayan;

ancaq mömin kimi görünən münafiqləri əhatə etdiyi, onlarla

ən çox üst-üstə düşdüyü kimi, eyni zamanda, ta Rəsulullah (s. a. a)

dövründən bəri mömin olub da kafirləri dost tutan, möminlər

birliyindən qopan, gizlicə kafirlərlə ünsiyyət quran və onlardan

sirdaşlar əldə edən bir qrupu da əhatə etməkdədir.

Bu qiymətləndirmə, söz mövzusu münafiqlərlə, möminləri buraxıb

kafirləri dost əldə edən bir qrup möminin nəzərdə tutulmuş olması ehtimalını

az da olsa gücləndirməkdədir. Dərhal davamındakı ayənin zahiri

də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir: "O, kitabda sizə belə endirmişdir

ki: Allahın ayələrinin inkar edildigini... işittiginizde... kafirlərlə

bir yerdə oturmayın; yoxsa siz də onlar kimi olarsınız." Çünki bu

şərh, münafiqlərə istiqamətli bir təhdiddir, ancaq xitab möminlərədir.

Bunu, uca Allahın onların nifaq içindəki vəziyyətlərini təsvir

edərkən istifadə etdiyi bu ifadə də dəstəkləməkdədir: "Allahı da çox

az xatırlayarlar." Beləcə az da olsa Allahı andıqları vurğulanır. Bu

isə, ürəkləri qətiliklə inanmamış münafiqlərin vəziyyətiylə üst-üstə düşməkdən

uzaq bir xarakterizə etmədiyər.

"Onların yanındamı izzət axtarırlar? Doğrusu izzət bütün olaraq Allahındır." Mövcud məlumatı inkara dönük bir sualdır bu. Ardından inkarın

ehtiva etdiyi cavab ifadə edilir. Çünki şərəf və üstünlük suverenliyin,

mülk sahibi meydana gəlin bir detalıdır. Mülk və suverenliksə,

yalnız Allahındır: "Də ki: Allahım, (ey) mülkün (egemenligin)

sahibi, diledigine mülkü (egemenligi) verərsən, dilediginden mülkü

(egemenligi) çəkib-al/götürərsən; diledigini əziz edər, diledigini alçaldarsan."

(Al/götürü Imran, 26)

200 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"Kitabda sizə belə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin inkar edildiyini

yaxud lağ edildiyini eşitdiyinizdə... kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsa

siz də onlar kimi olarsınız..." Bununla Ən'am surəsindəki bu ifadələr

nəzərdə tutulur: "Ayələrimiz haqqında lağ/alaylı danışmağa dalanları

gördügünde, onlar başqa bir sözə keçənə qədər onlardan yüz/üz

çevir. Eger şeytan sənə unutdursa, xatırladıqdan sonra artıq o

zalımlar toplulugu ilə oturma." (Ən'am, 68) Bilindiyi kimi Ən'am surəsi

Məkkə dövründə, Nisa surəsi də Mədinə dövründə enmişdir.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin, Ən'am surəsindəki ayəyə işarə

edir olmasından bu nəticəs(n)i qəbul edirik: Quranda bəzən xitab

xüsusi olaraq Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) yönəldilər; amma onunla

ümmətin ümumisi nəzərdə tutular.

"yoxsa siz də onlar kimi olarsınız." ifadəsi, əvvəlindəki qadağanın,

yəni onlarla oturmağı qadağan edən ifadənin səbəbi mövqesindədir.

Belə ki biz sizə bunu qadağan etdiyimiz üçün onlarla oturmamalısınız.

Çünki siz -buna baxmayaraq- onlarla otursanız, onlar

kimi olarsınız.

"Dogrusu Allah, münafiqlərin və kafirlərin bütününü cəhənnəmdə

yığacaq." ifadəsi isə, işin nəticəs(n)i yəni, cəhənnəmdə

toplanma baxımından bir bənzərliyin olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir.

"Onlar sizi müşahidə edib dayanarlar. Əgər sizə Allahdan bir zəfər (nəsib)

olsa..." Ayədə keçən "yeterebbesune" sözünün məsdəri olan,

"tarabbus" sözü "gözləmək, müşahidə etmək" deməkdir.

"Nestehviz" sözünün məsdəri olan "istihvaz" isə, üstünlük təmin edib

müsəllət olma mənasını ifadə edər.

Bu da münafiqlərə aid bir başqa xüsusiyyətdir. Çünki onlar həm

möminlərlə, həm də kafirlərlə bağlarını qorumağa, əlaqələrini davam etdirməyə

diqqət göstərirdilər. Iki qrupu gözləyirdilər, hansının

vəziyyəti yaxşıdırsa ondan faydalanırdılar. Əgər möminlərə fəth nəsib

olmuşsa, "Biz sizinlə bərabərdik. Əldə etdiyiniz qənimət kimi şeylərdə

bizim də payımız vardır." deyərdilər. Əgər kafirlərə bir pay çı-

Nisa Surəsi 136-147 ................................................... 201

qarsa, "Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərə qarşı müdafiə etmədik

mı?" deyərdilər. Yəni sizi, onların inandıqları şeylərə inanmaqdan

saxladıq; onlarla birləşmənizə mane olduq. Bu halda, sizin əldə

etdiyiniz qazancda bizim də payımız vardır. Ya da bizim sizin üzərinizdə

minnət haqqımız var. Çünki bu şeylərin əldə edilməsini

biz təmin etdik.

Təfsirçilərdən bəziləri belə demişlər: Uca Allah bu ayədə

möminlərə vəd edilənin zəfər olduğunu vurğulamaq məqsədiylə, onların

müvəffəqiyyətlərini "zəfər" anlayışıyla təyin etmişdir; kafirlərin əldə

etdikləri nəticələndirərin əhəmiyyətsizliyini bildirmək üçün də, onların mevzii

müvəffəqiyyətlərini "pay" olaraq xarakterizə etmişdir. Çünki uca Allah, möminlərə

fəth bəxş edəcəyini və onların vəlisi olduğunu vəd etdikdən sonra,

kafirlərin əldə etdikləri mallar bir dəyər daşımamaqdadır. "Pay"ın

deyil də "zəfər"in Allaha nisbət edilişi də buna görə olsa lazımdır.

"Artıq Allah, qiyamət günü aranızda hökm edəcək və möminlərə

qarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək." Bütün münafiqləri

və kafirləri də əhatə etməklə birlikdə, xitab bütün möminlərə

istiqamətlidir. "Möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək."

ifadəsi isə, axirətdə hökmün kafirlərin əleyhinə və

möminlərin lehinə olacağını ifadə etməkdədir. Bunun əksinə heç bir zaman

olmayacaq. Əslində bu şərh münafiqlər baxımından ümid

incidici bir pessimizmdir. Elə isə münafiqlər pessimist olsunlar,

kədərlənsinlər. Çünki sonunda möminlər kafirlərdən üstün olacaqlar,

onlara qalib gələcəklərdir.

Yol verməmə şəklindəki olumsuzlamanın, həm dünyanı, həm

də axirəti əhatə edir olması da mümkündür. Buna görə möminlər,

imanlarının gərəklərini yerinə yetirdikləri müddətcə, Allahın icazəsiylə

daim qalib gəlirlər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın. Eger mömin sinizsə,

üstün olan sizsiniz." (Al/götürü Imran, 139)

"Münafiqlər Allahı aldatmağa işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldatmaqdadır."

Ayənin orijinalında keçən "yuhadiune" hərəkətinin məsdəri

"muhadaa" sözü, "Xuda" kökündən aldatma hərəkətində çox-

202 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

luğu və ya şiddəti ifadə edər. [Yəni "yuhadiune" hərəkəti ilə "yehdeune"

hərəkətinin yalnız çoxluq və şiddət barəsində bir-biriylə fərqi vardır.]

Çünki söz quruluşunda hərf artımı, məna artımına dəlalət edər

[eyni mənas(n)ı ifadə edən ancaq birinin hərfi digərindən çox olan

sözlərdə bu qayda etibarlıdır].

"Halbuki O, onları aldatmaqdadır..." ifadəsi, cümlə içində qrammatika

baxımından "hal" funksiyasını görər. Yəni, Allah onları aldatdığı

halda, onlar Allahı aldatmağa çalışarlar. Bu səbəbdən ifadənin mənasını

bu şəkildə şərh etmək lazımdır: Bunlar ətrafda iman olaraq

meydana çıxan nifaq mənşəli əməlləriylə, möminlərin yığıncaqlarına

qatılmaları, onlarla birlikdə görünmələri kimi davranışlarıyla Allahı,

digər bir ifadəylə Peyğəmbəri (s. a. a) və möminləri aldatmaq

istəyirlər. Iman görünüşlü və həqiqətdən məhrum əməlləriylə onlardan

çıxar təmin etməyə çalışırlar. Halbuki, onları bu cür əməllərlə

baş-başa buraxanın, onları bu kimi davranışlardan saxlamayanın

uca Allah olduğunu qavraya bilmirlər. Bu, Allahın onları aldatması,

pis niyyətlərindən və çirkin əməllərindən ötəri onları cəzalandırmasıdır.

Bu səbəbdən onların Allahı aldatmağa işləri, şəxsən

Allahın onları aldatmasıdır.

"Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar, insanlara

nümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar." Münafiqlərə bağlı xüsusiyyətlərdən

bir başqası da, namaza qalxdıqları zaman üşənərək və

insanlara nümayiş etmək üçün qalxmalarıdır. Namaz, içində Allah-

'ın xatırlandığı ən üstün ibadətlərdən biridir. Əgər onların ürəkləri Rəblərinə

bağlı olsaydı, ONA inansaydı, Allaha və ONU zikr etməyə yönələrkən

tənbəllikləri, üşengeçlikleri, ağırdan al/götürmələri tutmazdı.

Əməllərini insanlara nümayiş etmək üçün yerinə yetirməzdilər.

Nəticədə də ürək bağlılığının və könül məşğuliyyətinin, əlaqədarlığının bir

göstəricisi olaraq Allahı çox xatırlayardılar.

"Arada (imanla küfrün arasında) yalpalatılıp dayanarlar. Nə bunlara

(möminlərə bağlanarlar), nə də onlara (kafirlərə)..." Mecma-ul Bəyan

adlı təfsirdə deyilir ki: "Ərəblər deyərlər ki: 'Zebzebtuhu fezebzebe'

Yəni, yelləyib hərəkət etdirdim, o da salınıp hərəkət etdi.

Nisa Surəsi 136-147 ........................................................ 203

Bu halda, hərəkət, havada asılı dayanan bir şeyi yelləmək mənasını ifadə

edər." Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Buna görə, "muzebzeb", bir şeyin iki tərəfdən birinə bağlanmadan

aralarında gedib gəlməsi, yalpalayıp yellənməsi deməkdir.

Işte bu, münafiqlərin xüsusiyyətidir. Bunların arasında, yəni iman

və küfr arasında yalpalayıp dayanarlar. Nə gerçək bir mömin kimi

yalnız möminlərə bağlanarlar, nə də gerçək bir kafir kimi yalnız

kafirlərə."

"Allahın şaşırttıgı kimsəyə əsla bir (çıxar) yol tapa bilməzsin."

Bu ifadə, bundan əvvəl, arada yalpalayıp dayanan münafiqlərə bağlı

qiymətləndirmənin şərhi və səbəbi xüsusiyyətindədir. Buna görə,

onların tərəflərdən birinə tam olaraq bağlanmadan arada

tərəddüd edib dayanmalarının səbəbi, uca Allahın onları çaşdırması, yoldan

uzaqlaşdırmasıdır. Onların dönüb izləyəcəkləri bir yol yoxdur.

Eyni səbəblədir ki, onlar haqqında

"mütezebzibin=yalpalayaıp dayananlar" ifadəsi yerinə

"müzebzebin=yalpalayıp dayanmağa məruz buraxılanlar" ifadəsi istifadə edilmişdir.

Demək istənir ki: Onlar bu cür bir yellənməyə, ilahi

kahır nəticəs(n)i məruz qalmışlar. Bu hərəkətləri təmin edici

dəyişməz bir hədəfə istiqamətli deyil.

"Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin... Artıq

onlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin." Ayədə keçən "sultan" sözü,

dəlil və sənəd deməkdir. "et-Derek" -bəzən də "et-dərk" olaraq

oxunar- sözü ilə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahani bunları söyləyər:

"Derek" sözü, "derec" sözüylə eyni mənas(n)ı ifadə edər. Lakin,

"derec"də yuxarı doğru yüksəliş əsas alınarkən, "derek"də aşağıya

doğru alçalış əsas alınar. "Cənnət dərəcələri" və "Cəhənnəm

derekeleri" ifadələrində, sözlərin bu xüsusiyyətləri əsas alınmışdır.

Eyni şəkildə cəhənnəmə yuvarlanışın təsviri baxımından "haviye" xüsusiyyəti

istifadə edilmişdir. [Haviye də "hüviyy" kökündən enişi ifadə

edər.] Ra-gıpdan al/götürdüyümüz götürmə burada son çatdı.

Görüldüyü kimi ayə, möminlərin kafirləri dost tutub möminlə-

204 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rin dostluğunu tərk etmələrini qadağan edir. Ikinci ayə isə, münafiqlərə

istiqamətli sərt bir təhdid ehtiva etmək surətiylə bu qadağanı səbəbləndirir.

Bunun səbəbi, uca Allahın bu davranışı nifaq olaraq qiymətləndirməsidir.

Möminləri buna görə belə bit tutumdan çəkindirir.

Ayələrin axışı bizə göstərir ki, "Ey inananlar! Möminləri buraxıb

də kafirləri dost əldə etməyin." ifadəsi, əvvəlki şərhlərdən

çıxan bir nəticə ya da onlara bağlı bir detal mövqesindədir. Ayənin

bu kanıtsallığı, bir baxıma açıq bir dillə bunun deyilmiş olması

hökmünə keçər: Əvvəlki ayələrdə, möminlər içində xəstə ürəkli

və zəif imanlı kəslərin vəziyyəti gözlər önünə sərildi. Və onlarla

əlaqədar olaraq münafiqlər xarakterizə etməsi istifadə edildi. Heç olmasa münafiqlər

xarakterizə etməsinin əhatəsinə onların da girdiyi vurğulandı. Ardından,

bu qadağan sahəyə yaxınlaşmamaları və Allahın hirsinə məruz

qalmamaları barəsində möminlərə öyüd verildi. Ta ki onlar, öz

əleyhlərinə olmaq üzrə Allaha açıq bir dəlil vermiş olmasınlar.

Əks halda O, onları dünya həyatında çaşdırar, aldadar və iki tərəf

arasında yelləndirər. Sonra vəziyyəti bundan ibarət olanların bütünü

ilə kafirləri cəhənnəmdə bir araya gətirər. Ardından onları atəşin ən/en

alt təbəqəsinə yerləşdirər. Onlarla, kömək edəcək və şəfaət edəcək

hər kəsin arasını ayırar.

Yuxarıda üzərində dayandığımız bu iki ayədən sırasıyla bu xüsuslar

aydın olur: